Soğuk Savaş Sonrası Gelişmeler (Üçüncü Aşama)

Kronolojik olarak sömürgecilik sonrası döneme ve Soğuk Savaş’ın bitimine denk düşen üçüncü aşamada, etnik kendi kaderini tayin hareketlerinde, başka bir deyişle bağımsızlık taleplerinin sayısında bir patlama olur. Kendi kaderini tayin, ırkçı olmayan bağımsız ülkelerin halklarını da içermeye başlar ve bütün halklara atfedilir, gelenek ve adetlerinin gereğine göre yaşama hakkına sahip oldukları düşünülen ulusal, etnik, kültürel, dinsel ve dilsel azınlıkları kapsayacak şekilde genişletilir.279

1990’lı yılların başından itibaren, etnik hareketlerin de üçüncü dalgası meydana gelmiştir.280

Bu dalga, Doğu Avrupa ve SSCB’deki komünist rejimlerin yıkılması yani Soğuk Savaş’ın bitmesiyle birlikte ortaya çıkan etnik sorunlar ve çatışmaları içerir.281

Üç Baltık Cumhuriyeti’ndeki bağımsızlık hareketleriyle başlayan üçüncü aşama, SSCB’nin tamamen dağılmasına, Çekoslovakya’nın

277 _{Cassese, a.g.e., s. 47.} 278 _{Özdek, a.g.e., s. 311.} 279

Van Der Vyver, Johan D., “Self-determination of the peoples of Quebec under International Law”, J.

Transnational Law & Policy, Cilt: 10, Sayı: 1, Güz: 2000, s. 17.

280 _{Nagel, Joanne, “Ethnic Nationalism: Politics, Ideology, and the World Order”, New Tribalisms, The}

Resurgence of Race and Ethnicity, Michael W. Hughey (Ed.), Macmillan Press, London: 1998, s. 345-347.

281

Ryan, Stephen, Ethnic Conflict and International Relations, Dartmouth Publishing, Aldershot: 1990, s. 10– 11.

tarafların rızasıyla ayrılmasına, Almanya’nın yeniden birleşmesine, Etiyopya ile Eritre’nin ayrılmasına ve Yugoslavya’nın dağılmasını tetikleyen etnik şiddete neden olur.282

90’lı yıllar aynı zamanda bazı üniter devletlerin merkezden yetki devirleriyle federalleşmesine tanık olunan yıllardır. Her ne kadar anayasasında federal kelimesine yer vermese de İspanya, Bask Bölgesi ve Katalonya’ya geniş özerklikler tanımış, Belçika 1993’te resmen federal bir ülkeye dönüşmüş, İngiltere ise 1998’de İskoçya ve Galler’e eşit derecede olmayan yetki devrinde bulunarak asimetrik federalizme kaymıştır. Bazı Batı Avrupa ülkeleri ulusal azınlıklarının taleplerine yetki devirleri ve özerklik tanıyarak karşılık vererek bağımsızlıklarının önüne geçmiş, böylelikle kendi kaderini tayin için uluslararası tanınma sorusu ortaya çıkmamıştır. Fakat üçüncü aşama, kendi kaderini tayin üzerinde önemli bir sınırlamaya neden olur, zira uluslararası toplumun onayıyla kurulan tüm yeni devletler, daha öncesinde milliyet unvanıyla anılan, özyönetim sahibi cumhuriyetler ya da bölgelerdir. BM ve AB gibi uluslararası topluluklar, SSCB ve Yugoslavya Federasyonu’nun çöküşünden sonra ulusal grupların değil, belirli cumhuriyetlerin üyesi olan, bölgesel olarak tanımlanmış halkların kendi kaderini tayin hakkını tanır.283 Dağlık Karabağ, Çeçenistan ve Abhazya gibi daha önce bir federasyonun üniteleri olarak adlandırılmamış diğer topraklardaki ulusal bağımsızlık mücadeleleri ise bu tür bir destek görmez. Esasında, etnik ayrılıkçılıkla baş etmede uluslararası toplum tutarsız bir tavır sergilermektedir. Bosna, Slovenya ve Hırvatistan’ın ayrılmasına izin verirken, Kosova ve ilk başta Karadağ’ın ayrılmasını onaylamaz.284 Örneğin 1990’ların başında Karadağ devlet olma kriterlerini yerine getirse de bağımsızlık talebi etkin bir biçimde geri çevrilir.285

Çeçenlerin bağımsızlık mücadelesi ise, hiçbir ülke Rusya gibi büyük bir ülke ile ilişkilerini bozmak istemediği için destek görmez. Uluslararası toplum zaman zaman Rusya’nın Çeçenlerin bağımsızlık mücadelesini bastırma yöntemine dair sert eleştirilerde bulunsa da Rusya’nın, Çeçenistan ile diplomatik ilişki kuran devletlerle tüm ilişkilerini keseceği tehdidi nedeniyle Çeçenistan’ın egemenliğini tanımaya yanaşmaz. Diğer taraftan Litvanya, Estonya ve Letonya gibi Baltık Ülkeleri Ruslar tarafından işgal edildiklerinden, işgalci devletin bu ülkelerin ayrılması kararında ahlaki bir hakka sahip olmadığı ve bu nedenle ayrılmalarına engel oluşturacak bir durum olmadığı düşüncesi kabul görür.286

282 _{Bauböck, a.g.e., s. 9.}

283 _{Moore, “On National …”, s. 903.} 284 _{Tir, Jaroslav, a.g.e., s. 715.} 285

Kovacs, a.g.e., s. 446.

Aslında Soğuk Savaş’ın, yani iki süper güç Sovyet-Amerikan rekabetinin bitmesi ile birlikte uluslararası politik arenada yeni bir dönemin başladığına inanılmış ve dünya kamuoyunda siyasi bir iyimserlik ortaya çıkmıştır.287 Çünkü SSCB’nin ve Doğu Avrupa’da komünizmin çökmesi demokrasinin önemini yeniden ortaya çıkarmış, uluslararası gerilimlerin azalmasına ve büyük güçlerin iş birliği yapmasına belli bir derecede öncü olmuştur. Soğuk Savaş zamanında bölgesel çatışmaların bazıları kontrol edilemezken, yeni dünya düzeni ile birlikte getirilen bazı düzenlemelerle bu tarz çatışmalar daha uysal bir hale getirilmiştir.288

Devletler arası savaşlar ve uluslararası seviyeye ulaşmış iç savaşların Soğuk Savaş sonrası ortaya çıkma oranları düşmüş; mevcut savaşların da çözüme ulaşma oranlarında bir artış görülmüştür.289

Tüm bu gelişmeler de yavaşça ilerleyen ama daha barışçıl, istikrarlı ve iyi huylu bir uluslararası sistemi başlatmış gözükmüştür.290

Bu dönemde Soğuk Savaş’ın çoğu zaman dış güdümlü olarak ortaya çıkardığı etnik çatışmalar ve siyasi talepleri iyice azaltacağına inanılmıştır.291

Buna göre, küresel iki kutuplu sistemin yapısı nedeniyle süper güçler bu reaksiyonları bastırabilme yeteneğine sahip olmuşlardır. Bu nedenlerden ötürü, dünya kamuoyunda zaten Soğuk Savaş döneminde oldukça nadiren görülen etnik çatışmaların Soğuk Savaş’ın da bitmesiyle birlikte ortaya çıkma oranının iyice azalacağına292

ve demokrasi, özgürlük ve insan haklarının yayılmasıyla etnik farklılıkların çözümleneceğine ilişkin genel bir kanaat gelişmiştir.293

Fakat yaşanan olaylar, bütün bu iyimser görüş ve beklentilerin tam tersine bir durum sergilemiş ve daha barışçıl ve demokratik bir dünya düzeni oluşturma çabalarına yönelik bazı engeller ortaya çıkmıştır.294

Bu engellerin başlıcaları olarak, Soğuk Savaş sonrası demokrasiye dönüşümün pürüzsüz bir süreç olarak yaşanmaması, aniden ve büyük bir şekilde Merkez ve Doğu Avrupa’da benzeri görülmemiş yeni etnik şiddet olayları, gelişmekte olan dünyanın yaşadığı yoksulluk, eski Sovyet ülkeleri ve gelişmekte olan ülkelerde görülen istikrarsızlık, İslam dünyasının birçoğunda ortaya çıkan radikal ideolojiler, Batı Avrupa’nın bir bölümündeki ekonomik durgunluk, AB, ABD ve Japonya arasındaki para ve ticaret

287 _{Carment, David/James, Patrick, “Internal Constraints and Interstate Ethnic Conflict: Toward a Crisis-Based}

Assessment of Irredentism”, The Journal of Conflict Resolution, Cilt: 39, Sayı: 1, March: 1995, s. 105.

288 _{Carment/James, a.g.e., s. 105.}

289 _{Saideman, Stephen M., “Explaining the International Relations of Secessionist Conflicts: Vulnerability versus}

Ethnic Ties”, International Organization, Cilt: 51, Sayı: 4, Kış: 1997, s. 721.

290 _{Carment/James, a.g.e., s. 105.} 291 _{Ganguly/Taras, a.g.e., s. 88.} 292 _{Nagel, a.g.e., s. 352.} 293 Carment/James, a.g.e., s. 105. 294 _{Ganguly/Taras, a.g.e., s. 3-4.}

mücadelesi, ABD ve Çin arasındaki insan hakları sorunları ve silah ihracatının artması gibi nedenler sayılabilir.295

Bu dönemde dağılan SSCB topraklarında ulus niteliği taşıyan ve taşımayan toplulukların çoğunda ulusçuluğun arttığı gözlemlenmiştir. Bu durumun ilk neticesi de 15 Sovyet Cumhuriyeti’nin bağımsız ve egemen devlete dönüşmesi olmuştur. Başka bir ifade ile, Sovyet döneminde kontrol altında tutulan etnik kimlikler, SSCB’nin dağılmasıyla ortaya çıkan ulus inşası süreçlerinde etnik çatışmalara ve kendi kaderini tayin taleplerine yol açmıştır.296

Bu bölgedeki yaşanan gelişmeler arasında Gürcistan ve Abhazya arasındaki çatışma, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ sorunu dikkati çekenler arasındadır.297

SSCB’nin dağılması günümüzde yaşanan etnik çatışmaların çoğu için bir katalizör olarak görülmüştür. Özellikle bu gelişmelerin vatandaşların özgürlüğü ve eşitliğine dayanan ve etnisitenin siyasi önemini görmezden gelen liberal demokrasi görüşlerini de altüst etiiği ve etnik ulusçuluğun liberalizmi tehdit ettiği vurgulanmaktadır.298

Parçalanmış Yugoslavya’da ise, etnik problemler aşırı seviyelere ulaşmış ve özellikle burada ortaya çıkan sorunlar yeni dünya düzeni oluşumuna yönelik beklentilerin ve düşüncelerin tam aksine bir durum sergilemiştir.299

Her ne kadar Sırp etkisi üstün olsa da hiçbir grubun tek başına büyük bir çoğunluk olarak şekillenmediği Yugoslavya’da Soğuk Savaş sonrası 4 ülke bağımsızlığını deklare etmiştir. 1991 Haziranı’nda Hırvatistan’ın bağımsızlığını ilan etmesi Hırvatistan’ın toplam nüfusunun %11’ini oluşturan Sırplar’ın ayaklanmasını teşvik etmiştir. Sırp isyancılar, Sırbistan’dan destek alarak Bosna-Hersek’in 2/3’ünü ve Hırvatistan’ın 1/3’ünü işgal etmişler ve böylece savaş tohumlarını atmışlardır. Böylelikle, eski Yugoslavya’da Sırplar, Hırvatlar ve Müslümanlar arasında vuku bulan etnik şiddet II. Dünya Savaşı’ndan beri Avrupa’da ortaya çıkan en büyük çatışmalardan biri olmuştur. Bu dönemde Avrupa’da şiddet içermeyen tek vaka ise Çek ve Slovaklar’ın Çekoslovakya’yı aralarında bölmeye yönelik bir anlaşma yaparak saygılı bir biçimde ayrılmalarıdır. 300

295 _{Ganguly/Taras, a.g.e., s. 4-5.}

296 _{Ergun, Ayça, “Güney Kafkasya’da Etnik Kimlik ve Çatışma: Azerbaycan ve Ermenistan Ulusal}

Kimliklerinde Karabağ Sorunu”, Doğu Batı, Yıl: 11, Sayı: 44, Şubat, Mart, Nisan: 2008, s. 196–207.

297 _{Ryan, a.g.e., s. 10–11. Ganguly/Taras, a.g.e., s. 5.}

298 _{Freeman, Michael, “Theories of Ethnicity, Tribalism and Nationalism”, Ethnic Conflict, Tribal Politics, A}

Global Perspectives, Kenneth Christie (Ed.), Richmond Surrey, Curzon Press, 1998, s. 15-16.

299

Saideman, a.g.e., s. 721.

Etnik hareketler ve çatışmalar daha çok iki kutuplu sistemin bitmesi ile birlikte giderek artan bir oranda meydana gelmiştir. Çünkü Soğuk Savaş’ın bitmesi ile dünyanın pek çok bölgesinde kendi kaderini tayin ve etnik kimliğe dayalı siyasi taleplerin ortaya çıktığı görülmüştür. 301

Asya ve Afrika devletlerinde etnik grupların siyasallaşması ve etnik şiddetin baş göstermesi ve tüm bu gelişmelerin temel nedenlerinden biri, daha önce de birçok kez belirtildiği gibi yaygın istekleri ve kültürel bölünmeleri görmezden gelerek oluşturulan ve sömürgecilik mirası olan suni sınırlardır.302

Bu nedenle iki kıtada da ülkelerin birçoğu, sayıca baskın olan tek bir etnik gruba sahip olmayan farklı toplumlardan meydana gelmiştir. Bunun neticisi olarak ortaya çıkan çatışmalar, parçalanmalara yol açmıştır.303

Konuya ilişkin etnik hareketler ve problemler azgelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerle sınırlı kalmamış304

Batı da bunlardan nasibini almıştır. Batılı ülkelerde kendi kaderini tayin ile ilişkilendirilebilecek siyasal talepler esasen çeşitli ulusal etnik azınlık gruplara ait taleplerin artması ve etnik uyanışın yeniden canlanması biçiminde meydana gelmiştir.305

Özellikle İngiltere’de Kuzey İrlandalılar, İskoçlar ve Galliler; İspanya’da Basklar ve Katalanlar; Fransa’da Bretonlar ve Korsikalılar; Belçika’da Valonlar ve Flamanlar; ABD’de Afrikalı Amerikalılar ve Kanada’da Fransızca konuşan Quebecliler bu duruma örnek teşkil etmektedir.306 Esasında Batı Avrupa devletlerinin her ne kadar (Belçika, İsviçre ve Finlandiya hariç) homojen ulus devletler olarak gözükseler de, gerçekte hiç de homojen olmadıkları söylenebilir. Bu bölgedeki ülkeler, nispeten bir veya birden çok küçük etnik azınlıklarla birlikte aynı ülkede yaşayan büyük bir ulusal çoğunluğun egemen olduğu ülkelerdir. Örneğin, İtalya’da Güney Tirollüler, Hollanda’da Frizce ve Almanya’da Danca konuşan bir azınlık, İsveç’te ise Laponlar vardır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Yalnızca Portekiz ve İzlanda, Batı Avrupa ülkeleri içinde çoketnili bir topluma sahip olmayan ülkeler olarak

301 _{Ganguly/Taras, a.g.e., s. 5-6. Irak, İran ve Türkiye’deki Kürt hareketi, İspanya’daki Bask ve Katalan}

hareketleri, Kuzey İrlanda’daki çatışma, Angola’daki iç savaş, İskoç ulusçuluğu, Batı Sahara’daki Polisario hareketi, Porto Rikolu ulusalcı hareket, Quebec ulusçuluğu, Sri Lanka’da ayrılıkçı Tamiller’in verdiği mücadele, Ruanda’da Tutsi ve Hutular arasındaki güç mücadelesi, Somali’de kabilesel gruplar arasındaki çatışmalar Eritre’nin bağımsızlık hareketi, Keşmir’in statüsü hakkında Hindistan ve Pakistan arasındaki gerilim, Çad ve Lübnan’da gerçekleşen çarpışmalar, Burma, Bangladeş, Sudan, Nijerya, Irak ve Filipinler’deki ayrılıkçı savaşlar, Kıbrıs’a Türkiye’nin, Etiyopya’ya Somali’nin müdahalesi, Uganda, Suriye, Burundi ve Endonezya’daki olaylar, Vietnam’dan Çinliler’in, Burma’dan Arakanlı Müslümanlar’ın, Uganda’dan Asyalılar’ın, Fildişi ve Gabon’dan Beninliler’in ihracı; Sih, Korsika, İsrail terörizmi, Sri Lanka, Malezya, Zaire, Guyana ve daha birçok ülkelerdeki etnik ayaklanmalar gibi gelişmeler dünyanın her yerinde ortaya çıkmış ve yakın dünya tarihine, özellikle II. Dünya Savaşı’nın bitiminden bu yana geçen süreye damgasını vurmuştur. NAGEL, a.g.e., s. 345–347.

302 _{Ganguly/Taras, a.g.e., s. 5-6.} 303 _{Jalali/Lipset, a.g.e., s. 588–589.} 304 _{Nagel, a.g.e., s. 345-347.} 305

Ganguly/Taras, a.g.e., s. 5.

düşünülebilir.307

Fakat bununla birlikte, Asya ve Afrika’nın etnik olarak Avrupa’ya göre daha fazla heterojen olduğu da kesindir. Çünkü Avrupa’nın ulusçuluk problemi birkaç asır önce yapılan savaşlar ve nüfus transferleri yoluyla “çözülmüştür”.

Uluslararası şartların etnisiteye dayalı gelişmelerin ortaya çıkışı ve duraksamasında rol oynadığı unutulmamalıdır. Genellikle, savaş zamanı gizlenmiş veya gölgelenmiş ve sık sık savaş deneyiminden hemen sonra dirilen etnik sadakatlerin periyodik olarak yeniden ortaya çıkmasında etnik duyguların kendi kaderini tayin ile beslenmesi bir neden olabilmektedir.308

Kısaca, Soğuk Savaş’ın bitmesi ve küresel temelde istikrar ve barış üretmeyi sağlayan yeni dünya düzeni fikrine rağmen, 20. yüzyılın sonunda kendi kaderini tayin, etnik toplumsal mücadele dünya halkların gündeminden çıkmamıştır.

307

Ryan, a.g.e., s. 10-11.

İKİNCİ BÖLÜM

2 KENDİ KADERİNİ TAYİN HAKKININ HUKUKİ KAPSAMI ve TÜRLERİ