Siyasi Ya amda Kâz m nanç

1926 de askerlikten emekliye ferik/korgeneral rütbesiyle emekli olan Kâz m Pa a, Atatürk’ten rica ederek Samsun Valisi651 olmu tur.652 Bu ba lamda Kâz m Pa a, 22 A ustos 1926 (R-22 A ustos 1342) tarihinde Samsun (Canik) Valili i’ne atanm r.653 Kâz m Pa a’n n Samsundaki görevi ile alakal olarak; Îh- Ba lama Tarihi:29.11.26, Görev adedi:1, Sicil Dosya No:2228, Ayr lma Tarihi:26.11.30(TS), Süresi (Gün) :1458 gün, 3y l, 11 ay, 28 gün bilgisi verilmektedir.654

Ancak Kâz m Pa a, TBMM ahsi Dosyas ’nda bulunan Tercüme-i Hâl’inde” dört sene iki ay Samsun Valili i’nde” bulundum demektedir.”655 Bu görevde iken Kâz m Pa a’dan askerlik ve memuriyetten birini tercih etmesi istenmesi üzerine kendisi valili i tercih etmi 656 21 Ekim 1928’de657 askerlikten emekliye ayr lm r.658 Kâz m Pa a, ilk askeri görevine ba lad 6 Aral k 1902’den 21 Ekim 1928’de emekli olana dek ülkesine askeri kimli iyle, birçok görevde bulunarak hizmet etmi 659 ve korgenerallik rütbesiyle emekli olmu tur.

Frans zca ve Almanca bilen Kâz m Pa a, Atatürk döneminde Samsun’da valilik yapm r. Atatürk dönemi valilerinde; Almanca bilen valilerin özelli i genellikle asker olu lar r. Birinci Dünya Harbi s ras nda, Almanlarla askeri ve

651

TBMM Albümü, C.1, s.560.

652

Baykara, a. g. m., s. 19; Kâz m Bey’in emeklilik tarihi, 21 Aral k 1928 olarak geçmektedir. Baycan, a.g. m., s.37.

653

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi; M. Orhan Bayrak, stanbul’da Gömülü…, s. 240; Türk Parlamento Tarihi, C.2, s. 311; Ulu , Çanakkale Destan n 50. Y , s.166; Samsun’da valilik yapt y llar na ait bir foto raf EK 27’de verilmi tir. Türk Parlamento Tarihi, C.2, s. 311; Tunçay, a. g. e., s.116; Seçilmi Çanakkale Deniz Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132,s.395.

654

Baltao lu, a. g. t., s. 168.

655

TBMM Ar ivi, Sicil No: 188, Azayi Kiram na Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hâl Örne i.

656

Türk Parlamento Tarihi, C.2, s. 311.

657

Bu tarih 21 Aral k 1928 olarak geçmektedir. Tunçay, a. g. e., s.116.

658

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi.; Seçilmi Çanakkale Deniz Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132, s.395.

659

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi Dosyas ; TBMM Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Sicil No: 188, Azayi Kiram na Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hâl Varakas .

siyasi alandaki ili kiler özellikle askerler aras nda Almancan n yayg nla mas sa lam r. Hepsi de kurmay olan hsan Sökmen, Kâz m nanç, R. efik Soyer’in Almanca bilmeleri bu ili kilerin neticelerindendir.660 Almanca ve Frans zcas çok iyi olan Kâz m Pa a’n n ngilizce diline ne derece hakim oldu u bilgisine tam olarak ula amamakla birlikte, Kâz m nanç’ n aile ar ivinden elimize geçen çok say da ngilizce kelimeleri kendi eliyle yazd müsvedde ka tlardan, Kâz m Pa a’n n ya ad süreçte yo un olarak ngilizce çal oldu u bilgisine ula bulunmaktay z.661

Kâz m Pa a’n n Samsun’da görevini icra etti i süreçte, Mustafa Kemal, yeni bir partinin kurulmas gerekti ini dü ünmekteydi. Onun bu dü üncesinde cumhuriyet rejiminin çok partili bir siyasal ya am gerektirmesi, üphesiz önemli bir etken olu turmaktayd . Çünkü 7 y ll k bir Cumhuriyet rejimi sürecinde Terakkiperver Cumhuriyet F rkas tecrübesi d nda herhangi bir muhalif siyasi örgütlenme denemesine bile gidilmemi ti. Bu da özellikle 1929 Dünya Ekonomik Buhran sonras tüm dünyada ekillenen devletçi ve kapal ekonomilerin beraberinde getirdi i fa ist rejimlerle Türkiye Cumhuriyeti’ni ayn kefede gören bir Bat zihniyetini

ekillendirmi ti.662

Bunun d nda 1930 A ustosunda Serbest Cumhuriyet F rkas ’n n kurulmas , o dönemde ya anan sorunlar dikkate alarak, farkl nedenlere ba lamak da olas r.13 ubat 1925 günü ba layan eyh Sait Ayaklanmas ’n n ordunun 26 Mart’ta ba latt ba ar kar harekât neticesinde, 15 Nisan günü bast lmas na, eyh Sait’in ark stiklal Mahkemesi’nde yarg lanarak idam edilmesine ve Terakkiperver Cumhuriyet F rkas ’n n ayn y l kapat lm olmas na kar n, 4 Mart 1929 tarihine kadar 4 y l yürürlükte kalan Takrir-i Sükûn Kanunu’nun bask lar ve halk n toplumsal huzursuzlu u ifade etmesine hiç olanak verilmemesi, Halk

rkas ’n n bölgesel ve yerel yöneticilerinin otoriter tav rlar , ki i hak ve

660

Baltao lu, a. g. t., s. 198-199.

661

Kâz m nanç Aile Ar ivi.

662

Evren Alt nka , “Cumhuriyetin lk Y llar nda ki Demokrasi Deneyimi: TPCF ve SCF”, Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, S. 29, Mart – Nisan 2012, ISSN:1694-528X ktisat ve Giri imcilik Üniversitesi, Türk Dünyas -K rg z – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – K rg zistan, s. 9.

özgürlüklerinin yoklu u, hükümetin reform politikalar ve gittikçe artan ekonomik nt lar yeni bir muhalefet partisinin kurulmas gerektirmektekteydi.

Hükümetin uygulad devletçi ekonomi politikas , ekonomik durgunlu a sebep olmu özellikle 1928- 1929 y n iyi bir mahsul y olmamas ve ülke d nda bütün dünyay saran bir ekonomik buhran n etkileri hükümete olan tepkilerin artmas na neden olmu tur. ktidardaki smet Pa a Hükümeti’nin tek parti sistemi içerisindeki denetimsizli inin, ekonomi politikas ndaki yanl kararlar n düzeltilmesini imkâns z k ld , bunun için de hükümetin denetlenmesi gerekti i yönündeki görü lere kat lan Mustafa Kemal, çözümü kendi kontrolü alt nda bir muhalefet partisinin kurulmas nda görmü tür.663

Mustafa Kemal Pa a’n n ikinci parti kurma fikrini hayata geçirmeye karar verdi i günlerde, Türkiye’nin Paris Büyükelçisi olan Ali Fethi Bey, tatilini geçirmek amac yla stanbul’a dönmü tür. Mustafa Kemal Pa a, Yalova’daki tatili s ras nda kendisini ziyarete gelen Ali Fethi Bey’e, yeni bir parti kurulmas konusundaki dü üncesini açm ve yeni partinin kurulmas görevini almas istemi tir. Böylece yeni partinin kurulaca , ilk olarak 8 A ustos ak am Yalova’da Mustafa Kemal Pa a, Ali Fethi Bey ve smet Pa a taraf ndan orada haz r bulunan misafirlere aç klanm r.664 Ya anan geli meler neticesinde, Cumhuriyet'in yedinci

ldönümünden k sa bir müddet evvel Serbest Cumhuriyet F rkas , 12 A ustos 1930 tarihinde, stanbul'da kurulmu tur.665

Çok k sa bir dönem ya ayabilmi olan bu f rkan n kuruldu u dönem içerisinde herhangi bir seçim olmam r. Ancak kurulu undan hemen sonra halk aras nda önemli bir destek bulan SCF, h zla yo un çal malara giri mi , ç kt yurt gezisinin hemen sonras nda belediye seçimlerine kat lm r. Yap lan belediye ara

663

Bar Ertem, “Siyasal Bir Muhâlefet Denemesi Olarak Serbest Cumhuriyet F rkas ”, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Ara rmalar Dergisi, C. 1, S. 2, Aral k 2010, s. 72; Ercan Hayto lu, “Türkiye’de Demokratikle me Süreci ve 1945’te Çok Partili Siyasal Hayata Geçi in Nedenleri (1908-1945)”, Pamukkale Üniversitesi. E itim Fakültesi Dergisi, S. 3, 1997, s. 48.

664

Ertem, a. g. m., s. 74; Serbest Cumhuriyet F rkas n kurulu una ili kin ilk görü meler, Yalova’da Mustafa Kemal, Ali Fethi, smet Pa a, Kâz m Pa a dörtlüsü aras nda 24-30 Temmuz 1930 tarihlerinde yap ld .Nuri Ahmet Akta , “Cumhuriyet Hâlk Partisi Tek Parti Dönemi (1923-1945) Parti çi Muhâlefet”, Yüksek Lisans Tezi, Y ld z Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, stanbul 2004, s.154.

seçimlerinde, seçimin bask alt nda yap ld idda edilmi tir ki, 1930 belediye seçimleri, asl nda olayl seçimler olarak da an lmaktad r. Bürokrasinin ve devlet güçlerinin tarafl tutumlar , seçim sonuçlar n güvenirlili ini büyük ölçüde zedelemi tir. Mustafa Kemal’in, u cümleleri de, Gazi’nin bu durumun gayet fark nda oldu unu göstermektedir. Gazi’ye göre seçimleri kazanan asl nda “ idare

rkas , yani jandarma, polis, nahiye müdürü, kaymakam ve valiler” dir.666

Ekim 1930’da meydana gelen ve 20 Ekim 1930 ’da sonuçlanan yerel seçimlerde Serbest F rka, 502 seçim çevresinden yakla k 31 kadar kazanm . Seçimi kazand yerlerin en önemlisi ise Samsun’du. Samsun’da Cumhuriyet Halk rkas ’n n 416 oyuna kar k Serbest Cumhuriyet F rkas 3.312 oyla seçimi kazanm r. Bunda Vali Kâz m nanç Pa a’n n tarafs z tutumunun büyük etkisi oldu u söylenebilir. Samsun Valisi Kâz m Pa a ald talimata uyarak tarafs zl n hiçbir parti lehine bozulmamas na itina göstermekteydi.667 Bu sebeple Kâz m Pa a, Samsun’da vali iken namuslu ve dürüst bir seçim yapt rm r.668

SCF’nin seçimi kazand Samsun’da seçim öncesinde Kâz m Pa a’n n kendi bu muhalefet partisine kay t ettirmesi asl nda bu süreçte uygulanan güdümlü uygulamalardan birisidir; çünkü kimi yerlerde muhalefetin birkaç yerde kazanmas na izin verilmi tir. Bu olay kimi yerlerde bilinçli olarak yap lan uygulamalardan birisini olu turmaktad r.669

Ahmet A ao lu Gazi’ye, :“Pa am e er bütün memlekette Samsun Valisi gibi

kanun tan yan idare memuru da bulunmazsa art k bize de a lamak dü erdi. E er her tarafta idare memurlar bu kabil insanlar olsayd lar hiç üphe yoktur ki intihaplar n dörtte üçünü biz kazan rd k” diyerek bu durumu dile getirmi lerdir.670

666

Ertem, a. g. m., s.83; Alt nka , a .g .m . , s. 13; Ta ran, a. g. m., s. 261.

667

Baki Sar sakal, Samsun Seçim Tarihinden Sayfalar, s. 31-34; Akta , a. g. t., s.175-176; Abdülhamit Av ar, “Serbest F rka- Bas n li kileri (Bir Partinin Kapanmas nda Bas n Rolü)” ,Yüksek Lisans Tezi,

stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi Anabilim Dal , stanbul 1996, s.125.

668

Baykara, a. g. m, s.19.

669

Orçun mga, “Tek Partili Dönemde Ankara’da Yerel Siyaset ve Yerel Demokrasi”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kentle me ve Çevre Sorunlar Bilim Dal , Ankara, 2004, s.84.

670

Mehmet Yüksel, “Serbest Cumhuriyet F rkas ’n n Ara lmas ”, Yüksek Lisans Tezi, Ni de Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ni de 2008, s. 105; Ertem, a. g. m., s.83; Av ar, a. g.t., s.125.

Kâz m Pa a’n n bu davran nda, kendisinin Serbest F rka’n n kurulu unun nas l gerçekle ti ine tan k olmas n pay oldu u söylenebilir. Çünkü M.Kemal, Fethi Bey’e yeni bir parti kurmas ilk önerdi inde, yan nda sadece Kâz m Pa a bulunmaktayd . Hatta M.Kemal bu konuda onun da görü ünü alm r. Denilebilir ki tan k oldu u bu olaydan dolay Kâz m Pa a, M.Kemal’in samimi oldu una inanm ve C.H.F kanad ndan gelen çe itli itirazlara ra men seçimlerde tarafs z davranm r.671

Fakat bu seçimler sonras ya anan durum ve geli meler çerçevesinde Kâz m Pa a, Samsun Valili i görevini sürdürdü ü s rada bir soru turma nedeni ile lüzum görülmesi üzerine, 30 Kas m 1930’da vekâlet emrine al nd . 25 ubat 1931’de de tasfiyeye tabi tutuldu. Ancak tasfiye karar Devlet ûras ’nda 12 Kas m 1932’de kald ld .672 Kâz m Pa a, seçimlerde yolsuzluk yapt iddias yla soru turma geçirmi , neticede ura-y Devlet’çe, 27 Temmuz 1931’de kendisi için men- muhakeme karar verilmi tir. Daha sonra tasfiye karar kald rmak için ura-y Devlet’e dava açan Kâz m Pa a, bu davay kazanarak, 12 Kas m 1932’de bu tasfiye karar kald rtm r.673

Kâz m Pa a’n n bu süreçte tasviye edilmesinin ilginç bir hikâyesi vard r: Serbest F rkan n feshedilmesinden sonra, bu partiden seçilmi olan Samsun Belediye Ba kan Bo nakzade Ahmet Bey, Atatürk’ün istifa tasviyesine ra men ba kanl kta srar etmi ; ancak bu seçim ura-y Devlet’e bozdurularak kendisi bu görevden

671

Av ar, a. g.t., s.125.

672

Türk Parlamento Tarihi, C.2, s. 311; Süslü, Balc lu, a. g. e., s. 80; 25 Kas m 1930’da Mustafa Kemal ile birlikte seyahat eden Mülkiye Müfetti i Necati Bey taraf ndan baz sebeplerle Vali Kâz m nanç, i ten el çektirilmi tir. Baki Sar sakal, Samsun Seçim Tarihinden Sayfalar, s. 34; Samsun Valisi Kâz m nanç hakk ndaki soru turma neticesinde, ura-y Devlet taraf ndan verilen 24 Nisan 1931 ve 7 Temmuz 1931 tarihli men-i muhakeme kararlar . Bu belgenin asl EK 28’de verilmi tir.

673

Baltao lu, a. g. t., s. 239; Samsun Valisi Kâz m Pa a, Polis Müdürü Mithat ve Jandarma Komutan Ali Bey ile birlikte, 1930’da yap lan belediye seçiminde yolsuzluk, Serbest F rka’n n Samsun’da te ekkülü esnas nda “Cemiyetler Kanunu”na ayk olarak yap lanmas na izin vermek, Hâlk F rkas mensuplar na yap lan tecavüzkarâne hareketlere müsamaha göstermek gibi suçlardan haklar nda ûra-y Devlet taraf ndan tahkikat yap lm ve delil yetersizli inden men-i muhakemelerine karar verilmi tir. Cengiz avk , “Atatürk Döneminde Parlemento Faaliyetleri (1920-1938)”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Türk nk lâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 2011, s. 161; Samsun Valisi Kâz m nanç hakk nda verilen tasfiye karar kald ran ura-y Devletin 15 Kas m 1932 tarihli karar n asl EK 29’da verilmi tir

al nabilmi tir. Atatürk’ün otoritesine direnen bu belediye ba kan n faturas , Vali Kâz m naç Pa a’ya ç km r.674

Kâz m Pa a, vali iken Temmuz 1930’da, Yalova’da Atatürk’e valilerin ellerinde selahiyet b rak lmad ndan, en küçük memuru bile azil ve tayin edemediklerinden ve nüfuzu bu kadar s rlanan valilerin i göremediklerinden yak nm r. Bir ba ka esere göre bu sözlerin noktas nda “Halk F rkas mutemedine sormadan” ifadesi eklenmi tir. Asl nda Kâz m Pa a’n n yak nmas nda iç yönetim aç ndan gerçeklik pay vard r. Tek parti yönetimlerinde s k s k parti ile valilerin kar kar ya gelmeleri kaç lmazd r. Nitekim bu durum 18.06.1936’da Dâhiliye Vekili, Cumhuriyet Halk F rkas Umumi dare Heyeti Azal ’na al p genel sekreterli e, bütün vilayetlerdeki valiler de bulunduklar vilayetin C.H.F ba kanl na getirilmesiyle halledilmi tir.675

Öte taraftan Mustafa Kemal, Milli Mücadelenin ba lang ç yeri olarak tarih sayfalar na kaydedilen Samsun’a çe itli amaçlarla geziler düzenlemi tir. Bu gezilerin ikisi Kâz m Pa a’n n Samsun’da valilik görevini sürdürdü ü döneme denk gelmi tir. Kâz m Pa a’n n Samsun’da vali oldu u süreçte M.Kemal, ilk olarak 16-18 Eylül 1928 tarihinde yeni harfleri halka ö retmek ve bu harfleri halk n aras nda yaymak amac yla Samsun’a hareket etmi tir.676

674

Baltao lu, a. g. t., s. 238-239; Av ar, ,a. g. t., s.125.

675

Osman Okyar, Mehmet Seyitdanl lu, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye Fethi Okyar’ n An lar , 3.bask , Türkiye Bankas Kültür Yay nlar , stanbul, Nisan 2006, s.100-101; Tunçay, a. g. e., s.253; Baltao lu, a. g. t., s. 232; zmir gezisi s ras nda Cumhurreisi sofran n ba nda, Kâz m Pa a‘ya döndü: “Vaziyetimizi dahilden nas l görüyorsunuz? Valisiniz. Hâlk ile do rudan do ruya temas ediyorsunuz. Bildiklerinizi serbestçe ve çekinmeden bana söyleyiniz”dedi. Kâz m Pa a, valilerin elinde selâhiyet rak lmad ndan, en küçük memuru bile azl ve tâyin edemediklerinden ve nüfuzu bu kadar s rland lan valilerin i göremediklerinden bahsetti. Gazi kendisini alâka ile dinliyordu. Sonra yine sordu: “Hâlk hükûmetten ikâyetçi midir? Korkmay z, söyleyiniz” dedi. Samsun Valisi Kâz m Pa a, Gazi‘nin, sualine tereddütsüz cevap verdi: “Evet… Hâlk hükûmetten ikâyetçidir Pa a Hazretleri… Bilhassa mahkemelere leri dü enler davalar n bir türlü neticelenmedi inden ikâyet ediyorlar” yolunda sözler söyledi. Gazi kendisine u suali sordu. “Bu ikâyetlere sebep olan hâllere hükûmet bilerek mi meydan veriyor?” Kâz m Pa a: “Hay r… Tabiî böyle bir ey hat ra getirilmez…”dedi. Gazi: “O hâlde hükûmetin malûmat d nda baz hatalar oluyor demektir” dedi. Yusuf Kaya, “Dü ünce ve Uygulamalar yla Hâlk Adam Atatürk”, Doktora Tezi, F rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal , Elaz 2012, s. 172; Cemal Kutay yine dü tü ü dipnotunda SCF’nin Samsun ’da Belediye seçimlerini kazanmas n ard ndan, Kâz m Pa a’n n “ Dâhiliye Vekili ükrü Kaya Bey’le aras ndaki anla mazl ktan sonra, idari hayattan da çekildi ini belirtmektedir. Tunçay, a. g. e., s.253.

676

Dürdane ahin, “Mustafa Kemal Pa a’n n Samsun Ziyaretleri”, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz May s Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal , Samsun 2011, s. 76-77.

Kâz m Pa a’n n Samsun’da vali oldu u süreçte, Mustafa Kemal 22-26 Kas m 1930’da ikinci kez Samsun’a geziye ç km r. Mustafa Kemal 22 Kas m 1930677 tarihinde saat 21.00’de Samsun’a varm , 23 Kas m 1930 Pazar günü, çi leri Bakan ükrü Kaya ve Samsun valisi Kaz m nanç ile birlikte Samsun’da bir gezinti yapm , onlarla birlikte sigara fabrikas gezmi tir.678

Kâz m Pa a, Samsun Valili i görevini sürdürdü ü dönemde siyasi hayatta gösterdi i faaliyetlerin yan s ra, ehrin kalk nmas nda da aktif bir rol oynam r. Kâz m Pa a, Samsun’da imar ve bay nd rl k i lerine büyük önem vermi , o günlerin dar olanaklar yla, ehrin ortas ndaki büyük mezarl kald rtarak orada bulunan geni sahay park haline getirterek, bu park n ortas na bir Atatürk heykeli diktirmi , kl skiyeleri olan güzel bir havuz yapt rtm r. Parkta ilk olarak halka aç k çe meyi yine kendisi yapt rm r.679

Osmanl Devleti’nin henüz aktif olarak hâkimiyetini sürdürdü ü dönemde, 1884 y nda Samsun Mutassar Trabzonlu Osman Pa a taraf ndan Hükümet kona (Eski Hükümet Kona günümüzde Bölge dare Mahkenmesinin bulundu u bina) yapt lm r. Binan n giri i yine cadde üzerinde bulunmaktayd . Duvarlarla çevrili sütunlu kap dan geçilerek kona n avlusuna girilir sa a do ru dönülerek yine sütunlar aras nda yer alan merdivenden binan n giri ine ula rd . Bu giri daha sonra 1928 y nda Samsun Valisi Kâz m Pa a taraf ndan kald lm ve balkona dönü türülmü , merdiven binan n içine al narak giri kap zemine ta nm r.

677

Baki Sar sakal, Samsun Seçim Tarihinden Sayfalar, s. 34.

678

Mehmet Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye Bankas Kültür Yay nlar , Ankara 1975, s. 305

679

Alev Ço kun, “Milli Mücadele Komutanlar zdan Kâz m nanç (1881-1938)”, http://www.ataturquie.asso.fr/informations_reperes_050803_1.htm; Baki Sar sakal, Samsun Valilerinden Kâz m nanç Pa a Vefat Etti, s. 1; Cemalettin Kömürcü, “Cumhuriyet Döneminde Samsun linde

lkö retim ( lkokul) Kurumlar n Tarihsel Geli imi (1923-1960)”, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuzmay s Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü lkö retim Anabilim Dal , Samsun 2010, s. 85; Kâz m Pa a’n n valili i döneminde Samsun – Turhâl bölümünün Kavak – Havza aras 38 kilometrelik in aat 9 Eylül 1927 tarihinde yap lan Havza istasyonu aç lma merasimi ile tamamlanm r. Aç töreni in aat ve i letme müdürü izzet bey‘in konu mas yla ba lam daha sonra Samsun Valisi Kâz m Pa a ve Havza Belediyesi ad na Zübeyiro lu Fuat Bey birer konu ma yapm lard r. Yavuz Hayk r, “Atatürk Dönemi Kara ve DemirYolu in a Çal malar (1923-1938)”, Doktora Tezi, F rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal , Elaz , 2011, s. 255.

Binan n giri inde bulunan Osmanl ca arma da yine Kâz m Pa a taraf ndan kaz larak sildirilmi tir.680

1929 y nda ise Ticaret ve Zahire Borsas ad alt nda Kâz m Pa a zaman nda, Yal Camii kar ndaki binada faaliyete ba layan borsan n o tarihlerdeki Borsa Komiseri Muhittin Bey, Ba kâtibi ise Hasan Basri Efendi’ dir.681

Neticede Kâz m Pa a, Samsun’da valilik yapt dört sene boyunca icra etti i faaliyetlerle bölge ve yurt halk na önemli hizmetlerde bulunmu ve bugün bile ad n an lmas na vesile olan baz yap lar n yap lmas na öncü bir rol te kil etmi tir. Mesela 1956 y nda tamam devlet taraf ndan yapt lan Kâz m Pa a Okulu ad 1926-1931 llar aras nda Samsun valisi olarak görev yapm olan Ferik Kaz m nanç Pa a’dan alm r. Bu okul 1996 y ndan itibaren ilkö retime dönü türülmü tür.682

Yine Samsun’da kurulan, Samsun’un ve Selahiye mahallesinin en eski okullar ndan birini olu turan ve Ermeniler zaman nda misafirhane olarak (Darul Eytam) kullan lm olan Gazi Pa a lkö retim Okulu, Samsun Valisi olarak görev yapan Kâz m Pa a’n n eseridir. Hâlen Samsun II. E itim bölgesi ilkö retim kurumlar ndan biri olarak i lev gören okulda, e itim ve ö retim çal malar en iyi

ekilde sürdürülmektedir. Bu binan n okul olarak kullan lma karar , Samsun Valisi Kâz m Pa a taraf ndan verilmi ve baz ilaveler yap larak 1930 y nda resmi bir ilkokul olarak e itim- ö retime tahsis edilmi tir.683

Kâz m Pa a’n n Atatürk nezdindeki büyük ve etkili yeri, ba nda smet Pa a’n n bulundu u hükümetin genel siyasetine ayk idi. Bunun içindir ki, 5 senelik valili inin ard ndan 4. dönemin bir ara seçiminde kendisi zmir Mebuslu u’na seçtirilmi tir.684

Netice itibariyle Kâz m Pa a, Samsunda valilik yapt dört sene iki ay boyunca ola nüstü bir çaba harcayarak büyük hizmetlerde bulunmu ve ehrin

680

Baki Sar sakal, Samsun Hükümet Kona (Bölge dare Mahkemesi), s. 1; Bu Hükümet Kona EK 30’da verilmi tir.

681

http://www.samsuntb.org .tr/tarihce .asp.

682

Kömürcü, a. g. t., s. 85

683

Kömürcü, a. g. t., s. 93-94

kalk nmas nda büyük bir rol üstlenmi tir. Kâz m Pa a, özellikle S.C.F sürecinde Samsunda bildi i rotada yürüyerek tarafs z, dürüst, ho görülü ve kanunlara ba olarak sergiledi i yakla yla Samsunda adilane bir seçimin yap lmas sa lam r. Her ne kadar bu seçim sonras nda ya anan geli meler neticesinde çe itli sorunlarla kar la arak görevinden azl edilmi se de, daha sonra tasfiye karar kald rmak için uray- Devlet’e dava açan Kâz m Pa a, bu davay kazanarak tasfiye karar kald rtm r. Bu ya ananlar Mustafa Kemal ile kendisi aras nda büyük sorunlara neden olmam r ki, kendisi iki dönem boyunca zmir Milletvekili olarak seçilerek bölge ve ülke halk na hizmet etmeye devam etmi tir.

TBMM’nin IV üncü685 döneminde zmir Milletvekili686 Vas f Bey’in Roma Büyükelçili i’ne atanarak çekilmesi üzerine bo alan yere 5 Aral k 1932’de687 yap lan ara seçimde seçilmekle Kâz m Pa a, 22 Aral k 1932’de milletvekili olarak meclise girdi. Mecliste III ve IV üncü toplant y llar nda bütçe komisyonunda çal . Genel Kurul’da Milli Müdafaa’ya ili kin konularda ve bütçe görü melerinde tam 16 konu ma yapt .688 Kâz m Pa a, TBMM ahsi Dosyas ’nda bulunan Tercümei Hâl’inde “Birinci Kânun 932 zmir Mebuslu u’na ntihap” olarak bulundu u ifade etmi tir.689

Kâz m nanç’ n kendi aile ar ivinden ula abildi imiz ve daha önce hiç bir yerde yay nlanmam birkaç belge, Kâz m Pa a’n n siyasi ya amda boy gösterdi i son dönemlerinde ya ananlara, bir parça da olsa k tutmas aç ndan önem ta maktad r. Bu hususlardan biri soyad kanunun ortaya ç kmas ndan sonra, Mustafa

Belgede Çanakkale cephesinde Kazım İnanç (sayfa 192-200)