M LL MÜCADELE DÖNEM NDE KÂZIM NANÇ

Kâz m Pa a, Mütareke Dönemi boyunca Milli Mücadele lehine hareket etmesi sebebiyle, 11 Nisan 1920 (R-11 Nisan 1336) tarihinde hükümet taraf ndan görevinden azledilerek aç a al nm r.603 Hatta Damat Ferit’in Milne’ye, 22 Nisan günlü yazd bir mektupta, o süreçte tutuklan p Malta’ya gönderilmesini istedi i kimselerden olu turulan listede Kâz m Pa a’n n ismi de yer alm r. Bunlar n hepsinin suçlu olduklar Pa a söyleyecek durumda olmasa bile, zarar vermelerini önlemek için kendisi bu önlemi gerekli görmekteymi .604

Bu süreçte Kâz m Pa a, Nurettin Pa a ile birlikte 1920 senesi haziran ortalar nda Ankara’ya gitmi ve Nurettin Pa a, Ankara Hükümeti ile i birli i yapmadan evvel baz meseleler hakk nda görü lerini almak istemi tir. Ankara Ziraat Mektebi’nin karargâh n bir odas nda gece vaktinde gerçekle en bu görü mede Nurettin Pa a ile birlikte gelen Kaz m Pa a’dan ba ka, Fevzi ve smet Pa a da haz r

verilmi ti. Sonuçta Mustafa Kemal Pa a kendisini geni yetkilerle donatan görev belgesini alarak, Anadolu’daki elini oldukça güçlendirdi. Özgür Karsl , “Te kilatç Yönüyle Mustafa Kemal (1899-1923)”, Yüksek Lisans Tezi, Dumlup nar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dal , 2008, s. 60.

602

Sadi Borak, Ata ve stanbul, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yay nlar , stanbul 1983;

Sadi Borak, Atatürk’ün stanbuldaki Çal malar (1899-16 May s 1919), rm Beyaz Yay nlar , efik Matbaas , stanbul, s. 316-318; Fevzi Pa a’n n yerine bakan ikinci ba kan Kâz m Pa a da, tart mas z yurtsever bir insand ki; Mustafa Kemal Pa a onun makam nda kap lar kapatt p dü ündüklerini, amaçlad klar ona aç kl kla anlatabildi. O da Ordu Müfetti li i fikrini ortaya att . Bu fikir etraf nda Mustafa Kemal Pa a’ya, bir yetki belgesi verilecekti. Mustafa Kemal Pa a bu belgeye, Sadrazam Pa a’n n isteklerinin bir araya toplanmas ancak kendisini geni yetkilerle donatan iki maddenin eklenmesini, bizzat bu iki maddeyi kendisi yazd rarak istemi tir. Karsl , a. g. t., s. 61.

603

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi.; Seçilmi Çanakkale Deniz Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132,s.395; Bu tarih ayn zamanda Atase Ar ivindeki bir belgeye göre, 12 Nisan 1920 olarak da geçmektedir. Ta , a. g. t., s. 131.

604

Sina Ak in, ç Sava ve Sevr’de Ölüm, Türkiye Bankas Yay nlar , stanbul, May s 2010, s. 31-32; Büyük Millet Meclisi’nin aç lmas ndan 18 gün önce, Damat Ferit de bo durmay p, padi ah gibi yar -tanr olarak gördü ü ngilizlere, Millî Mücadele kahramanlar n adlar neredeyse eksiksiz olarak liste hâlinde sunar. Bu listede Mustafa Kemal (Atatürk) Pa a, Kâz m nanç Pa a, Ali Fuat (Cebesoy) Pa a, Kâz m Karabekir Pa a, Kâz m (Özalp) Bey, smet ( nönü) Bey… G yab nda idam ettikleri Enver, Talat, Cemal Pa alar, yer alm r. Bkz. Emrah Özdemir, Ergenekon, kinci "Malta Sürgünleri" Olay m ? Politika Dergisi, S. 22, May s 2010, Y l 3, s. 38.

bulunmu tur. Görü mede üzerinde konu ulan bu konular; Hilafet ve Saltanat makam Bol eviklik, tilaf devletlerine kar bilhassa ngilizlere kar daha muharebeye karar verilip verilmedi i meseleleriydi. Ancak Nurettin Pa a ilk iki sorulara ald cevaplar pek tatminkâr bulmam , özellikle son sorunun cevab kendileri aras nda uzun ve hararetli münaka alar do urmu tur.605

Ya anan geli meler çerçevesinde Kâz m Pa a, 27 Haziran 1920 (R-27 Haziran 1336) tarihinde Milli Mücadele’ye kat lmak için Ankara’ya gelmi tir.606 Böylece Anadolu’ya geçen Kâz m Pa a, Milli Mücadele’ye kat lm r.607

Bu ba lamda çal malar na devam eden Kâz m Pa a, TBMM taraf ndan Garp Cephesi Kumandanl Vekâletine getirilerek Garp Cephesi’nin bilumum geri hizmetini (emniyet, asayi ve asker alma i leri) tedvir ile görevlendirilmi tir.608 Mirliva Kâz m Bey, TBMM ahsî Dosyas ’nda bulunan Tercüme-i Hâl’inde bu görev için “Metbuat ve stihbarat Umum Müdürlü ü’nde” 609 bulundu unu ifade etmi tir.

O dönemde ihtiyaç üzerine olu turulan Garp Cephesi Komutanl Vekâleti’ne 28 Temmuz 1920’de atanan Kâz m Pa a610, 28 Temmuz 1920’den 12 Kas m 1920’ye kadar, Garp Cephesi Komutanl görevini yerine getirmi tir. Bu görevde iken ayr ca Gediz Türk Taarruzu’nda bulunmu tur.611

Bu süreçte cereyan eden ilginç bir olaya de inmek zann mca Kâz m Pa a’ya de ik bir aç dadan bakmam za sebebiyet verecektir. ngiliz Belgeleri aras ndan

kan bir habere göre; Kâz m Pa a’n n Bat Cephesi Komutanl ’nda emniyet, asayi

605

M.Kemal Atatürk, Nutuk, Bizbize Yay nlar , Ankara, Mart 2007, s. 377; Atatürk’ün Bütün Eserleri, Nutuk II (1927), C.20, Kaynak Yay nlar , stanbul Ocak 2007, s. 39.

606

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi.; Bu tarih 26.06.1920 olarak geçmektedir. Baykara, a. g. m., s. 18; Seçilmi Çanakkale Deniz Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132,s.395.

607

Süslü, Balc lu, a. g. e. , s. 80.

608

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi. Bu Belgeninin asl EK 22’de verilmi tir.; Miralay Mehmet Arif Bey, Ay Arif’in An lar , Anadolu nk lâb Milli Mücadele An lar (1919-1923), Yay. Haz., Bülent Demirba , 2.bask , Arba Yay nlar , stanbul 1992, s. 77 ; Seçilmi Çanakkale Deniz Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132,s.395.

609

TBMM Ar ivi, Sicil No: 188, Azayi Kiram na Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hâl Örne i.

610

Ta , a. g. t., s. 18; Hayat Mecmuas , 17 A ustos,1972, S.34.

ve asker alma görevlerini sürdürdü ü esnada,612 Ankara’daki bir Türk, ngiliz generali Wilson’a Karadeniz k nda bir yerde (Sakarya a n 15 mil do usu, herhâlde Akçakoca’da) “ ml ulusçular” ile Osmanl hükümeti aras nda anla ma olmas için haber iletmi . Haberi gönderen Kâz m Pa a’ym . Söz konusu temasa haz rl k olmak üzere Binba Van Millingen ya da ba ka bir subayla Kâz m Pa a görü eceklermi . Curzon, Sevr’i kabul etmek ko uluyla görü me yap labilece ini bildirmi ve Kâz m’ n Kemalist kar ve tilaf yanl oldu una dair not dü mü tür (her zamanki ngiliz ihtiyat yla “anlad ma göre” diyerek).613 smet Bey’in zzet Pa a’ya gönderdi i 14 Eylül 336 tarihli mektubu, bu görü meyi asl nda do rulamaktad r. Söz konusu bu mektuba bakacak olursak;

“ Fahametlu Ahmet zzet Pa a Hazretleri’nin hâk-i pay Samilerine; Cevaben

takdim etti imiz muktubun yed-i fahimelerine vüsulünü haber ald k. Ondan sonra ngiliz irtibat zabiti Milinj’in erkân- harbiye-i umumi sab k reis-i sanisi Kâz m Pa a ile bir yerde mülakat etmek istediklerine dair malumât geldi. Kâz m Pa a vazifesi itibariyle mülakata gidemeyecek vaziyette oldu u gibi bu temaslar n münhas ran zat-

âlileri tavassutu ile olmas da kabul edilmi bulundu undan ne bilvas ta verdi imiz cevapta ‘Ahmet zzet Pa a hazretlerinin vas tas yla temas mümkündür ve bu husus

da daha evvel de söylenmi tir’ denildi. Arz- malumat ederim.” 14 Eylül 336 smet614

612

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi.

613

Ak in, ç Sava ve Sevr’de Ölüm, s.215; Kâz m Pa a’n n asl nda yukar da belirtildi i gibi Kemalist kar ve tilaf yanl oldu u bilgisi do ru bir bilgi de ildir ki bu bilginin kayna n ngiliz istihbarat olmas sebebiyle kesinlik ve objektiflik ta mas zann mca mümkün görülmemektedir. Çünkü Kâz m Pa a ile alakal gördü üm bütün belgeler ve onunla ili kili okudu um bütün hat rat ve kaynaklardan yola ç karak, böyle bir bilgiyi destekleyecek en ufak bir kan ta ula amad m. Kald ki e er böyle bir bilginin do ruluk pay olmu olsayd , Cumhuriyet döneminde Mustafa Kemal’in büyük ölçüde destekledi i bir sima olarak siyasi hayatta aktif olarak o döneme damga vuran bir isim olarak Kâz m Pa a’n n kar za ç kmas , pek de mümkün olmayabilirdi. Yine bu hususta ula m ve konu tu um de erli Tarihçi Sina Ak in de, 14 Eylül tarihli mektubun bu temas giri imini do rulad ancak Kâz m Pa a için belirtilen bu bilginin do ruluk pay arz etmedi ini, kendisiyle yapt m görü me esnas nda kendisi bana ifade etmi tir.

614

smet Bey’in zzet Pa a’ya gönderdi i bu mektup, bu temas giri imini do rulasa da, yap lan önerinin Millingen’den dolay ortaya ç kt , Kâz m Pa a’n n böyle bir temas ve görü meye vazifesi itibariyle gidemeyece ini, bu temaslar n münhas ran Ahmet zzet Pa a’n n arac ile yap lmas n kabul edilmi bulundu unun ngilizlere bildirildi ini anlatmaktad r. Ahmet zzet Pa a, Feryad m, C.II, Yay. Haz. Süheyl zzet Furgaç, Yüksel Kanar, Nehir Yay nlar , stanbul, s.329: Anla lan odur ki Millingen, Haziran 1920’ye de in stanbul’da kalm olan ve 11.4.1920’ye de in Erkân- Harbiye 2.ba kan olan Kâz m’ iyi tan yordu. Ak in, ç Sava ve Sevr’de Ölüm, s.411.

TBMM ahsi Dosyas ’nda bulunan Tercüme-i Hâl’inde “Ordu Kumandanl Selahiyetiyle Garp Cephesi Kumandanl Vekâletinde” bulundum diyerek bulundu u görev ve konumu yine kendi ifadesiyle teyit edilmektedir.615

Bu görevinin ard ndan Kâz m Pa a 12 Kas m 1920’de Milli Müdafaa Vekâleti, Müste ar oldu.616 Milli Savunma Vekâleti Müste ar617 olan Kâz m Pa a, TBMM ahsi Dosyas ’nda bulunan Tercümei Hâl’inde “Ayni Selahiyetle M.M. V. Müste arl nda” bulundum demektedir.618

stanbul 1 Numaral Divan- Harb-i Örfî ( Nemrut Mustafa), Kuvay Milliye’ye kat p hâlen firarda olan Nurettin Pa a, Diyarbak rl Kâz m Pa a, Kaymakam Hüsnü Bey, Miralay Bahaaddin, Behiç, Kaymakam Seyfi’nin, Padi ah’a isyan, çetecilik, ahâliyi birbiri aleyhine ayaklanmaya te vik suçlar ispatlanm sayarak idamlar na, rütbelerinin geri al nmas na ve mallar na el konulmas na A ustos 1920’de karar vermi tir.619

Kâz m Pa a, bu süreçte kendisiyle beraber yola ç kan ve Anadoluya geçerek buradaki uzla mac hareketlere i tirak eden ve Anadolu Hareketine kat lan arkada lar Nurettin Pa a ve Albay Behiç Erkin için stanbul’da idam karar al nm olsa da,620 bu karar 28 Ocak 1921 tarihinde kald lm ve 15 ubat 1921 tarihinde de bu karar iptal edilmi tir.621

Kâz m Pa a, 8 A ustos 1921 (R-8 A ustos 1337) tarihinde Ba kumandanl k Kalemi622 Riyasetine atanm r.623 Kâz m Pa a, yine atand bu görev için kendi

615

TBMM Ar ivi, Sicil No: 188, Azayi Kiram na Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hâl Örne i.

616

Türk Parlamento Tarihi, C.2, s. 311; Baykara, a. g. m., s.18; Seçilmi Çanakkale Deniz Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132,s.395; Bu tarih 15 Kas m 1921 olarak geçmektedir. Hayat Mecmuas , 17 A ustos,1972, S.34.

617

Türk stiklâl Harbine Kat lan… , s. 125; TBMM Albümü, C.1, s.560.

618

TBMM Ar ivi, Sicil No: 188, Azayi Kiram na Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hâl Örne i.

619

Zeki Sar kan, Kurtulu Sava Günlü ü III (Aç klamal Kronoloji), TBMM’den Sakarya Sava ’na (23 Nisan 1920-22 A ustos 1921), Türk Tarih Kurumu Yay nlar , Türk Tarih Kurumu Bas mevi, Ankara 1995, s.170.

620

Turgut Özakman, 1881-1938 Atatürk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi, Aç klamalar, Kaynaklar, Temel Belgeler ve Devrim Yasalar , 3.bask , Bilgi Yay nevi, Ankara Eylül 2009, s. 98-99; Nurettin Pa a, Kâz m Pa a, Hüseyin Hüsnü Bey, Behiç Bey, Seyfi Bey hakk nda bu idam karar ç kar lm r. Bu karar 17 A ustos 1920’de Dersaadet’te ç km r. Sar kan, a. g. e., s.179.

621

Ta , a. g. t., s. 134.

622

Ba komutanl k Kalemi, Sakarya Sava na yönelik yap lan haz rl klardan biri olmu , sava s ras nda kurumlar aras yaz malar n ara bir kurum taraf ndan yap lmas yla i lerin a rla görülmü tür. Bu sebeple Kâz m Pa a’n n ba kanl nda bulunan Ba komutanl k Kalemi, Sakarya Sava n sona erdi i gün olan 13 Eylül

ifade ve anlat yla, TBMM ahsi Dosyas ’nda bulunan Tercüm-i Hâl’inde “Ayni salahiyetle Ba kumandanl k Kalemi Mahsusu Riyasetinde” bulundum demi tir.624

Kâz m Pa a, bu süreçte Sakarya Meydan Muharebesi (23 A ustos- 13 Eylül 1921)’ne, Ba komutanl k Kalemi Ba kan olarak i tirak etmi tir.625 Bu sava esnas nda görevi Ba kumandanl k Kalemi Ba kanl ’d r.626 Ayr ca bu sava ras nda Kâz m Pa a, Ba kumandanl k maiyetinde görev yapmak üzere olu turulan Askeri Özel Kalemde de memur edilmi tir.627

Sakarya Meydan Muharebesi’nden sonra ordunun yeni kurulu u içinde Kâz m Pa a, kinci Ordu’ya ba olan ve smet Pa a’n n On Alt nc ve On Yedinci Piyade Tümenleri’nden düzenledi i, Alt nc Kolordu Kumandan olarak yerini alm 628 ve 21 Mart 1922 (R-21 Mart 1338) tarihinde 6 nc Kolordu Kumandanl ’na atanm r.629 TBMM ahsi Dosyas ’nda bulunan Tercüme-i Hâl’inde “Umumi Taarruzda 6.K. O. Kumandanl ’nda” bulundum demektedir.630

Anadolu’ya geçen Kâz m Pa a, 6 nc Kolordu Komutan olarak Dumlup nar Meydan Sava ’na kat lm , Büyük Taarruza i tirak ile Ba kumandan Meydan Muharebesi’nde bulunmu tur.631

Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Ba kumandan Mustafa Kemal, baz kolordu ve f rka kumandanlar n taltifleri hakk nda olu turdu u 2 Eylül 1922 tarihli

1921’de verilen bir Ba komutanl k emriyle kald lm tr. Ta , a. g. t., s. 156; Seçilmi Çanakkale Deniz

Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132,s.395.

623

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi.; Hayat Mecmuas , 17 A ustos,1972, S.34.

624

TBMM Ar ivi, Sicil No: 188, Azayi Kiram na Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hâl Örne i.

625

Süslü, Balc lu, a. g. e., s. 80; Görgülü, a. g. e. , s. 278; Mustafa Kemal, Ba komutan seçilince, Kâz m nanç’ Sakarya sava ve Ba komutanl k Özel Kalem Müdürü olarak görevlendirmi tir. Uu , Çanakkale Destan n 50. Y , s.166; TBMM Albümü, C.1, s.560.

626

Baykara, a. g. m., s.18.

627

Miralay Mehmet Arif Bey, Ay Arif’in An lar , Anadolu nk lâb Milli Mücadele An lar (1919-1923), s. 77.

628

Ta , a. g. t., s. 19.

629

MSB Ar ivi, Kâz m nanç Pa a ahsî Dosyas , Askeri Safahat Belgesi.; Seçilmi Çanakkale Deniz Sava na Ait Belgeler, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y l:62, S.132, s.395; TBMM Albümü C.1, s.560; Hayat Mecmuas , 17 A ustos,1972, S.34; Bu belgenin asl EK 23’ te verilmi tir.

630

TBMM Ar ivi, Sicil No: 188, Azayi Kiram na Mahsus Muhtasar Tercüme-i Hâl Örne i.

631

Süslü, Balc lu, a. g. e., s. 80; Türk Parlamento Tarihi, C.2, s. 311; Cumhuriyet Gazetesi, 3 A ustos Çar amba, 2005, s. 6; Görgülü, a. g. e. , s. 294; Bu süreçte yine M.Kemal, Kâz m Bey’i desteklemeye devam etmi ve Büyük Taarruzda 2.Ordumuzun büyük bir birli inde ona görev vermi tir. Ulu , Çanakkale Destan n 50. Y , s.166; Baykara, a. g. m., s.19.

tezkerede, “26 A ustos 1338’den (1922) 31 A ustos 1338 (1922) tarihine kadar

Afyon Karahisar, Dumlup nar Meydan Muharebelerinde fevkalade hizmetleri geçmi

olan a daki zevat n özel kanun icab nca T.B.M.M. takdirnamesiyle taltifleri

hususunda gerekli muamelenin yap lmas rica ve peyderpey gelecek inhâlar

üzerine bu konudaki tekliflerimin devam ayr ca yazaca arz eylerim”demi tir.

Kâz m Pa a Hazretleri, Miralay Osman Nuri Beyefendi, Miralay  ir Beyefendi, Miralay Alâeddin Beyefendi, Kaymakam Edhem Beyefendi632

4 Ekim 1924633’te rütbesi Ferik (Korgeneral) li e yükseltilen Kâz m Pa a634, 6 Ekim 1924635 (R-6 Te rin-i Evvel 1340) tarihinde 9 ncu kolordu kumandanl na tayin edilmi tir.636 Kâz m Pa a, ayn zamanda 7 Ekim 1924’te 637 ihtiyaç üzerine yeni görevinin yan s ra, 6 nc kolordu kumandanl 638 ile Tokat Valili i Vekâletiyle görevlendirilmi tir.639 Kâz m Pa a, TBMM ahsî Dosyas ’nda bulunan Tercüme-i Hâl’inde “K. O. Kumandanl ’na ilaveten bir ay kadar Tokat Vekâletinde” bulundum demektedir.640

3.4. CUMHUR YET DÖNEM NDE KÂZIM NANÇ