ÇANAKKALE CEPHES ’N N TAHL YESi VE KÂZIM BEY

25 Nisan 1915 günü Çanakkale’ye asker ç karan ngiliz ve Frans zlar, harekât n t kanmas ve ilerlemeyece inin anla lmas üzerine, ayn y n Aral k ay nda Kuzey (Ar burnu, Anafartalar)’de, Ocak 1916’da da Güney (Seddülbahir) Cephesi’ni bo altarak Çanakkale’den çekilmi ler, böylece iki taraftan onbinlerce askerin ölümü, yaralanmas ve esir dü mesine yol açan Çanakkale Sava lar sona ermi tir.476

ngilizler ve Frans zlar 1915 y n A ustos ay na kadar giri tikleri taarruzlarda istedikleri ba ar elde edememi , amaçlar na ula amam lard . lerlemeye çal an dü man bu sefer de muvaffak olamay nca ve devaml asker kaybetmeye ba lay nca bu te ebbüsünden vazgeçmek zorunda kalm ve 1915 Aral k ay ndan itibaren çekilmeye ba lam lard r.477

ustos sonundan itibaren, Ar burnu ve Anafartalar cephelerinde, siper muharebeleri dönemi ba lam , kar kl ate bask nlar , siperlerin yak nla noktalarda tünel kazarak ileri posta yaratmak veya la m kaz p bunlar dü mana yak n noktalarda patlatarak ön siperleri ele geçirmek, keskin ni anc lar kullanarak

475

Çal lar, a. g. e., s.140-141.

476

Atacanl , a. g. e., s.337.

477

Mustafa Çetin Varl k, “ u Bo az Harbi”, Tarih ve Medeniyet Dergisi, As r Matbac k, stanbul, Mart 1997, s.17.

kar tarafa zayiat verdirmek ve tabii topçu bombard man ; bu dönemde dü man n uygulam oldu u temel faaliyetler aras nda say labilir.478

ustos sava lar ile birlikte Müttefiklerin durumu iyice kötüye gitmekle birlikte asl nda Türkler de bu muharebelerden kötü etkilenmi ve her iki taraf da siperlere gizlenerek sessizli e bürünmü lerdi.479

ustos ay nda durum bu vaziyette iken, Türk taraf var olan olumsuz ko ullara ra men tedbiri elden b rakmam ve pes etmeyerek son ana kadar mücadeleye devam etmi tir. Ba komutanl k Vekâletiyle yap lan 30 Eylül 1915 tarihli yaz madan sonra, Be inci Ordu Komutanl yine iç düzenleme i lerine dönmü tür. C.E.W. Bean, Eylül dönemi ile ilgili olarak,

-Eylülden sonra Türkler’in amaçlar ne oldu?

- K için ne haz rl k yapt lar?

-Yar madan n bo alt lmas ihtimali hakk nda ne fikir geli tirmi lerdi? Kâz m Pa a,

“Eylülden sonraki politikam z, Almanya’dan a r top ve mühimmat sa lay p

dü man ezmekti. Hatlar k boyunca ayn kald . Genel kan , ngilizler’in yar maday bo altmayaca yönünde idi.” demi tir.480

Fakat sava n ba ndan beri gerek top say gerekse cephane konusunda nt çeken Türk savunmas , Eylül ay içerisinde de dü man üzerinde bask kuramam . 10 Eylül günü Anafartalar’da ba lat lan ve tüm Türk namlular n kat ld topçu harekât da bu yüzden pek etkili olmam r. Ayn tarihte Anafartalar ve Ar burnu’ndaki Türk topçu gücü, de ik tip ve çapta 230 namluya yakla ;

478

Do aner, a. g. t., s.146.

479

Adem Fidan, “Müttefik Kuvvetlerin Gelibolu Yar madas Tahliye Etmeleri”, Osmanl ’n n Son Kilidi Çanakkale 1, 2.bask , Çaml ca Bas n Yay n, stanbul Nisan 2010 s.86-87.

fakat bunlar, ancak acil durumlarda devreye sokabilecekleri kadar cephaneye sahipti.481

Eylül ay nda durum bu vaziyette iken Ekim ay nda Ar burnu ve Seddülbahir kesimlerinde bomba ve la m faaliyeti artm , bilhassa Seddülbahir’de siper havanlar kullan lm r. Seddülbahir kesimindeki ngiliz birlikleri, la m kazan erlerle takviye edilmi tir.482

Ekim ay ndan itibaren muharebelerin ekli de erek mevzi bir Hâl alm r. Asl nda bu ekilde taraflardaki zayiat azal rken dar bir alanda binlerce insan n ya amas hava ve di er artlar n zorla mas ile birlikte hastal klarda art da olmu tur. Muharebelerin mevzii bir Hâl ald sonbahar aylar nda hastal k nedeniyle olu an zayiat n günlük 800 ki iyi buldu u, 5.Ordu Erkân- Harbiye Reisi Kâz m Bey’in 28 Ekim 1915 tarihli yaz ndan anla lmaktad r.483

Ekim ay nda birliklerini düzenleme i ine devam eden Be inci Ordu, Kas m ay nda Alman kuvvetlerinin S rbistan’ i gali ve Bulgarlar n Merkezi devletler taraf na kat lmas üzerine Berlin – stanbul yolu aç lm Anafartalar’daki Türk topçular aras na büyük çapl topçular da kat lm böylece Çanakkale Cephesine yard m olana ba lam . Bu ayda Osmanl ’n n uzun süreden beri bekledi i Almanya’dan gelecek cephane Be inci Ordunun eline geçmi tir. Bu nedenlerle büyük imkânlara sahip olmaya ba layan Be inci Ordu, Kas m’ n sonlar na do ru ngilizlerin çekilme ihtimaline kar birliklerini uyarm 484, fakat ayn zamanda kesin sonucu sa layacak büyük bir taarruz plan n haz rl klar na da ba lam r.

Neticede Enver Pa a ve Türk Genelkurmay gelen takviyelerden cesaret alarak, Müttefikleri denize dökecek genel bir taarruz için srar etmi lerdir. Ancak

481

Do aner, a. g. t., s.146.

482

Birinci Dünya Sava ’nda Çanakkale Cephesi ( 4 Haziran 1915- 9 Ocak 1916), V’inci Cilt III’üncü Kitap, s.437.

483

Erdemir, a. g. t., s.267.

484

5’inci Ordu Komutan , 27 Kas m 1915’te yay mlad bir emirle, tüm gruplara ngilizlerin bir çekilme olas na kar ke if ve gözetleme i aretlerine daha çok yer ve de er vermelerini ö ütlemi ti. Birinci Dünya Sava ’nda Çanakkale Cephesi ( 4 Haziran 1915- 9 Ocak 1916),V’inci Cilt III’üncü Kitap, s.438

Müttefiklerin 1915 sonunda Gelibolu yar madas ndaki kuvvetlerini çekmeye karar vermeleriyle birlikte bu taarruz gerçekle tirilememi tir.485

Siper muharebeleriyle bomba atma ve la m patlatma faaliyeti, kas m ay içinde de iddet kaybetmeksizin sürdürülmü ve her iki tarafda da az msanmayacak zaiyata sebep olmu tur.486

C.E.W. Bean, Kas m ay ile ilgili olarak,

-Türk kurmay 27, 28 ve 29 Kas m’da ate e ara vermemizi nas l kar lad ? - Bunun geri çekilmeyle ilgili olabilece ini dü ündüler mi?

- Bir çekilmenin mümkün olabilece inden ilk kez ne zaman üphelendiler?

Kâz m Pa a,

27, 28 ve 29 Kas m’daki kötü havan n yüzünden ate in azald fark

etmedik. Kötü hava iki taraf da etkiledi. 28 Kas m’da biz aniden 10 dakikal k bir

r bombard man yapt k. ngiliz topçusu ba ta hafifçe kar k verdi ama sonra ate i

artt rd . Deniz topçusu da ona kat ld . Baz ngiliz birliklerinin Makedonya’ya

gönderildi i biliniyordu. Bizim makineli tüfek yuvalar za yap lan la m sald lar

erken bir çekilme uyar vermediler.487 Demektedir.

7 Aral k 1915 günü ngilizler, Çanakkale Cephesi’nin tahliyesine karar vermi lerdir. Bu yüzden Be inci Ordu’nun planlad büyük taarruz gerçekle tirilememi tir.488 Aral k ay na yönelik C.E.W. Bean,

-Türkler, Aral k’ta bizim çekilmemizden ne zaman üphelendiler?

485

Birinci Dünya Sava ’nda Çanakkale Cephesi ( 4 Haziran 1915- 9 Ocak 1916), V’inci Cilt III’üncü Kitap, s.434-438; Erickson, a. g. e, s.128; Fidan, a. g. m., s.95.

486

Birinci Dünya Sava ’nda Çanakkale Cephesi ( 4 Haziran 1915- 9 Ocak 1916), V’inci Cilt III’üncü Kitap, s.438.

487

C. E. W Bean, Gallipoli Mission, Çev. Yetkin CEN, AWM, 1948.

488

Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Çanakkale Cephesi Harekât , 1’nci, 2’nci ve 3’ncü Kitaplar n Özetlenmi Tarihi (Haziran 1914- 9 Ocak 1916), s.226; Fidan, a. g. m., s.94.

- Bizim taraf zda herhangi bir hareket gördüler mi, e er gördülerse nas l yorumlad lar?

- Bizim i galimizin son iki gün ve gecesinde, Suvla veya Anzac’tan hiç çekilme raporu ald lar m ?

Kâz m Bey,

“Aral kta cephe sessizdi. Anafarta’dan çekilmenin iki gün öncesinde,

dü man uçaklar çok faaldi ve cephe gerimizi bombalad . Topçu ate i fark edilir

biçimde azalm .” 489 Demi tir.

Müttefikler Yar maday tahliye ederken, Be inci Ordu Karargâh ’na dü man n çekildi i haberini ula ran 5’inci ordu Karargâh n 1’inci ube Müdür Vekili Yüzba Ali Remzi olmu tur. 20 Aral k 1915 günü saat 04.00’e do ru Kuzey Grubu nöbetçi subay ndan telefonla “ Dü man Cephemizden çekildi.” biçiminde k sa ve belirsiz bir haber alm r. Nöbetçi subay ndan daha da ayr nt bilgi almay ba aramay nca vakit kaybetmeksizin Kâz m Bey’i uyand rm ve durumu bildirmi tir. Kâz m Bey, imdiye kadar Ordu Karagâh 'nda hemen hiç kimsenin ordu komutan yla temasa gelmesine izin vermedi i buna tahammül bile edemedi i Hâlde, bu gece her nedense bu önemli haberi komutana kendisi ula rmay uygun bulmam ve Yüzba Ali Remzi’yi karargâh bürolar ndan 150 m kadar uzakta kurulu bir barakada oturan Liman Von Sanders’in yan na göndermi tir.490 Haberi duyan Limân Pa a önce sevinmi ve bu durum için ükretmi , ard ndan tüm dikkatlerine ra men dü man n hemen hemen hiç kay p vermeden kuvvetlerini geri çekmekteki ba ar na sinirlenmi tir. Ona göre çekilme son derece hesapl ve tertipli yap lm r.491

Kâz m Pa a, C.E.W. Bean’a verdi i yan tlarda dü man n yar madadan çekilmesi olay öyle anlatmaktad r;

489

C. E. W Bean, Gallipoli Mission, Çev. Yetkin CEN, AWM, 1948.

490

Birinci Dünya Sava ’nda Çanakkale Cephesi ( 4 Haziran 1915- 9 Ocak 1916), V’inci Cilt III’üncü Kitap, s. 455; Ta , a. g. t., s.76; 20 Aral k sabah 04.00 s ralar nda Yüzba Ali Remzi karakollar taraf ndan telefonla dü man siperlerinin bo göründü ü mesaj alm r. V.Ordu Karargâh konuyu tahkik etmesi için emir vermi o da ngiliz siperlerine 150 metre kadar yakla zaman siperlerin gerçekten bo alt ld ve yerlerinin maket askerlerle dolduruldu unu görmü . Bu durumda V. Ordu Karargâh Limân Pa ay uyand rarak ona haberi vermi tir. Bkz. Erickson, s.128; Güven, a. g. t., s.157.

19. Tümen, Grup Kumandanl ’na 20 Aral k günü saat 4.30’da u raporu vermi ti: “Dü man 18 numaral siperin önünde üç la m patlatt . Ön hat

siperlerimizin bir k sm tahrip oldu. Bir bölük kumandan , kendi inisiyatifiyle hareket

ederek adamlar yla may n kraterini ele geçirdi, herhangi bir kar k görmedi. Bunun

üzerine ileriye bir devriye gönderdi ve siperlerin bo oldu unu anlad . Durum

tümene haber verildi; oradan bo siperlerin i gal edilmesi emri al nd …”492

Son derece büyük bir gizlilik ko ullar alt nda yürütülen çok ba ar bir dizi manevra sonunda 19-20 Aral k gecesi Müttefikler Suvla koyu ve Seddülbahir k ba lar bo altm rlar. Bu bo altma Türklerin burunlar n dibinde yap lacak

ekilde planlanm , uygulanm ve büyük ölçüde ans, bir dizi ayr nt aldatma operasyonuna ba olarak gerçekle tirilmi tir.493

Bu süreçte büyük ölçekli zayiattan çekinen Kurmay Heyeti, bir yaral hariç rak rsa “tek bir askerin bile burnu kanamadan” bu güç operasyonunu ba ar ile sonuçland rmas , Türk taraf n bu çekilmeyi önceden bilip bilmedi ini, ya da tahmin edip edemedi ini, tahmin ettiyse ne yap p ne yapmad , zaman zaman tart ma konusu olmu tur. Asl nda ngilizlerin 6 A ustos’ta Anafartalar’a yapt klar büyük ç karmada büyük bir yenilgi almalar , bütün çabalar na ra men Gelibolu Yar madas ’n n hâkim tepelerinin Türkler’in elinde kalmas ve Bulgaristan’ n Almanya ve Osmanl Devleti yan nda sava a kat lmas ile Berlin- stanbul yolunun aç p Almanya ve Avusturya’dan Kas m’dan itibaren silahlar ve cephane sevkiyat n h zlanmas , Müttefik Kurmay çevrelerinde ürpertiler yaratm .494

22 Kas mda Lord K tchener, 495 Gelibolu’da üç cepheyi de inceledikten sonra, tahliyenin kaç lmaz Hâle geldi ini belirtmi tir. 22 Kas m’da Londra’ya dönmü olan Kitchener, 23 Kas m’da Harp konseyini toplam ; Anafartalar’la Ar burnu Bölgelerinin hemen tahliyesine karar vermi tir. Ancak seferin tamamen sona erdi i konusu yolundaki dü üncelerini saklamak için, Seddülbahir’in imdilik ne pahas na

492

C. E. W Bean, Gallipoli Mission, Çev. Yetkin CEN, AWM, 1948.

493

Erickson, a. g. m., s.128.

494

Atacanl , a .g .e., s.337-338.

olursa olsun elde tutulmas gerekti ini dile getirmi tir. Neticede 20 Aral k 1915’te 01.30’da mevzilerde hiç kimse kalmam r.496

Tahliye süreciyle ile ilgili olarak Türk tarih kaynaklar nda zaman zaman çeli en ifadelere yer verilmekle birlikte, en çok dile getirilen görü , Türk taraf n çekilmeyi sezdi i ancak zaten büyük rakamlara ula an insan zaiyat artt rmamak için, taarruz yerine bu çekilmeye göz yumdu u eklindedir. Nitekim kaynaklar bir bütün içinde incelenip de erlendirildi inde, bu iddaya hak veren bir belge bulunmamakla birlikte olay bizzat ya ayan Türk ve Alman komutanlar, an lar nda tahliye i leminin Türk taraf nda hissettirilmeden ustaca ve ba ar bir biçimde planlan p, yürütülmü oldu unu belirtmektedirler. Ancak Türk taraf n Müttefiklerin bölgeden tahliye ihtimalini hiç öngörmemi , üphelenmemi oldu u da do ru de ildir.

Nitekim Limân Pa a 27 Kas m 1915 tarihli emrinde bu üphelerin varl aç k bir biçimde do rulamaktad r. Bu emirle tüm gruplara ngilizlerin bir çekilme olas na kar ke if ve gözetleme i aretlerine daha çok yer ve önem vermelerini örgütlemi tir. Bu emirleri yazan karargâh ndaki Kurmay Heyetinin ngilizler’in tahliye için uygulayabilecekleri aldatma yöntemlerini tahmin ettikleri ç kar labilir. Ama sorun tahliyenin olup olmayaca de il, bu tahliyenin ne zaman yap laca ve bu süreçte Türk taraf n bundan haberdar olup olmayaca yd .497

Limân Pa a an lar nda bu sorunun kar olarak; “Sebepleri ne olursa

olsun, biz son dakikaya kadar ba ar yla gizlenen bu bo altma te ebbüsünden haberdar olmad k. Yaln z böyle bir ihtimal Be inci Ordu taraf ndan dü ünülmü ve bu husus bütün komutanlara yaz ile bildirilerek dikkatleri çekilmi ti. Fakat geri çekilme o kadar ustaca yap ld ki Türk ileri hatlar nda dahi durumunun fark na

var lamad ” cevab vermi tir.498

496

Atacanl , a. g. e., s.340-342; Birinci Dünya Sava ’nda Çanakkale Cephesi ( 4 Haziran 1915- 9 Ocak 1916), V’inci Cilt III’üncü Kitap, s.449-454; Çanakkale Hat ralar , C.2, s.95.

497

Atacanl , a. g. e., 344-346.

Asl nda dü man n son ana kadar gerçekle tirdi i durum ve davran lar Türk komutanlar n çeli kide kalmas na sebep olmu olabilir. Çanakkale’deki tahliye ile ilgili olarak Türk tarihlerindeki en kapsaml ve durumu en aç klay bir belge, Çanakkale’de son olarak Anafartalar Grubu Kurmay Ba kan olarak görev yapan ve kuzey bölgesindeki çekilmeyi bizzat ya ayan zzettin Çal lar’ n haz rlad rapordur. zzettin Bey, raporunda tahliye i leminden Türk taraf n olay n bitimine kadar haberdar olmad teyit etmektedir. Çünkü zzettin Bey’e göre; Son günlerde dü man n durumunda bir de iklik görülmemi aksine Dü man önceki günlere göre tayyare faaliyetini artt rm , son ana kadar tahkimatla me gul olmu , bu da dü man n burada yerle meye karar verdi ini dü ündürtmü tür.499

Bu süreçte Dü man n yapt bir dizi hareket sonras , ngiliz hatlar oldukça seyrelmi ancak dü man buna da bir çözüm bulmay ba arm r. ngilizler her zamanki faaliyetlerine devam etmi ve k yar mada da geçirecekmisçesine, gün boyu gemilerden karaya asker ve malzeme sevkini sürdürmü tür. Buna kar n geceleri ise binlerce asker ve tonlarca malzeme gemilere ta maya devam etmi tirler. Aral k ay n 20’sine kadar devam eden bu süreçte, takviye ve ikmal faaliyetlerinin devam etti i izlenimini yaratan Müttefikler, al agelmi günlük faaliyetlerini sürdürmeye devam etmi tirler.500

Dü man aldatmacay sürdürmek için ayn askerleri ve hayvanlar , t pk bir sahne ordusu gibi, k n tozlu yollar nda sürekli olarak yürütmek amac yla çad rlar toplamam , geride kalan topçular eskisinin iki kat at yapm , toplar n yerlerini de tirmi lerdir. Yine tahliyeyi gizlemek amac yla her sabah ve her ak am gere inden çok mutfak ate i yak lm r. Hatta itilaf uçaklar k üzerinde devriye gezerek, ke if için gelebilecek Alman uçaklar bölgeye sokmamaya çal lard r.501

Neticede Dü man sergiledi i bu etkili davran lar sebebiyle Osmanl askerlerini yan ltmay ba arabilmi tir. Bu süreçte geceleri sessizli e al lan

499

Atacanl , a. g. e., s.148-150; Mustafa Kemal, Anafartalar Muharebelerine Ait Tarihçe, s.56.

500

Do aner, a. g. t., s.148.

Osmanl askerleri, dü man n kaçma ihtimaline kar tetikte bulunduklar ndan, taarruza geçmi , fakat haz r bekleyen dü man n ate açmas sonucu birçok kay pla birlikte tahliyenin olmad na kanaat getirmi lerdi. Osmanl askerleri dü man n bu taktikle ate 502etmemesini, dü man n geri çekilmesi de il de pusuya dü ürme oyunu olarak yorumlam lard r.

Kannengiesser de an lar nda; “ Dü man n Gelibolu’dan tahliye olaca na

dair söylentiler ve imalar do al olarak Gelibolu’da etraf zda kayn yordu. Ben

ahsen böyle bir olas a inanm yordum, zira ngiliz karakterini göz önüne alarak,

rehin tutulan böylesi bir yeri kendi istekleriyle ve bir mücadele vermeden

rakacaklar söz konusu bulmuyordum. Ancak yan lm m” demektedir.503

Emekli Albay Mehmet akir Tunççapa da hat ralar nda 23 Kânunuevvel 1915 tarihinde yazd raporunda; “Tahliye harekât o kadar muntazam oluyordu ki, âdeta

bir program dâhilinde yap yor hissini veriyordu”demektedir504

O dönemin önemli tan klar n görü lerini dikkate alarak, Erkan- Harbiye Reisi Kâz m Bey’in çe itli yerlere iletti i raporlara bakmam z, olaylar hakk nda daha sa lam bilgilere ula mam z aç ndan son derece önem ta r. Kâz m Bey’in 14 Aral k 1915’te Mevki-i Müstahkem Kumandanl ’na gönderdi i rapor dü man faaliyetini gözler önüne sermesi bak ndan önemlidir.

Mevki-i Müstahkem Kumandanl ’na,

1-Anafartalar Grubu Cephesi’nde 13/14 Aral k 1915 gecesi dü man 8’inci

rka Cephesiyle kayac ka ’na pek ziyade bomba atm r. 1. 10. 31 (14 Aral k

1915)’de cephede umûmiyetle piyâde ve topçu ate i teâti edilmi ve topçular z

Suvla liman ndaki gemilere endaht ederek uzakla lard r. Saat 15: 15 sonra da

mroz’dan gelen bir balon gemisi kemikler önünde balon uçurarak tarassudat (gözetleme)’da bulunmu ve saat 15: 45 sonra da tekrar imroz istikametine gitmi tir.

502

Fidan, a. g .m., s.98.

503

Kannengiesser, a. g. e., s.235.

2) imâl Grubu Cephesi’nde, 13/14 Aral k 1915 gecesi dü man

Cesarettepesi’yle Bomba S rt ’na ziyâdece bomba atm r. Cesarettepesi'nde de

taraf zdan at lan lâ m dü man lâ mlar çökertmi tir…

Cenûb Grubu Cephesi’nde 13/14 Aral k 1915 gecesi dü man n sa cenâh siperlerimize do ru motor ile la m hafr (kazmak) etmekte oldu u i itilmi tir. Sa

cenâh za takarrûb (yakla mak) etmek isteyen bir kruvazörle bir torpido topçu

ate imizle uzakla lm r. 1. 10. 31 (14 Aral k 1915)’de dü man merkez ve sol

cenâh siperlerimize ziyâdece bomba atm ve topçular z da mukâbele ederek

dü man n ba’z bataryalar müessir sûretde ate alt na âlârak skât etdirmi ve

nakliyât icrâ eden bir dü man cebhâne arabas n da hayvanlar itlâf etmi dir…

1 Kânûn- evvel 331 (14 Aral k 1915) Kumandan Emriyle Be inci Ordu Erkân- Hârb Reisi Kâz m 505 ngiliz ve Frans z birliklerinin çekilme esnas nda dahi faaliyette bulunan balon gemileri, Türk birliklerinin harekât gözalt na alm ve ayn zamanda gezici bataryalar kontrol ederek mermilerin hedeflerine isabetini sa lam lard .506

Kâz m Bey’in 16 Aral k 1915’te Mevki-i Müstahkem kumandanl na gönderdi i rapora bakacak olursak;

Mevki-i Müstahkem Kumandanl na,

1)Anafartalar Grubu Cebhesi’nde 14/15 Aral k 1915 gecesi 11’nci F rka

Cebhesi kar nda dü man n evvelce yapm oldu u sedler istihkâm müfrezesiyle

tahrîb etdirilmi ve sular n cereyan te’min edilmi dir.

505

ATASE Ar ivi, 6-1666, Dos: 525, Fih:4.

506

Birinci Dünya Sava ’nda Çanakkale Cephesi ( 4 Haziran 1915- 9 Ocak 1916), V’inci Cilt III’üncü Kitap, s.474.

2) imâl Grubu Cebhesi’nde 14/15 Aral k 1915 gecesi Ar burnu skelesine

yana olan iki nakliye vapuru hamûle (yük) ihrâc ederken topçular z

taraf ndan ate alt na al narak uzakla ma a icbâr edilmi dir…

3) Cenûb Grubu Cebhesi’nde…14/15 Aral k 1915 cebhede di er günlere

nisbeten az bomba endaht olmu dur. Topçular zda dü man n bomba mahâllerini

müessir sûretde ate alt na alm lard r…

Kanûn- Evvel 331 (15/16 Aral k 1915) Vürûdu 3 Minh. (16 Aral k 1915) Kumandan n Emriyle Be inci Ordu Erkân- Hârb Reisi Kâz m 507 Belgeden anla ld üzere Müttefik Kuvvetler son ana kadar cephede yük ta yarak Türkleri al agelmi hadiselerin devam etti ine inand rmay ba arabilmi lerdir. ngilizler, son derece kabiliyetli manevralarla Türkleri aldatabilmi ve sürpriz bir ekilde tahliyeyi gerçekle tirmi lerdir. Son ana kadar, siper hayat n al agelmi tablosunda göze çarpacak bir de ikli in ortaya

kmamas sa lanabilmi tir. Siperlerdeki k görüntüleri aç k hava çad ate i, ufak kollar n oraya buraya hareketi, bütün batarya mevzilerinin i gal alt nda bulundurulmas , bir tek topla bile olsa da, uçaklar n ortaya ç kmas , aldat askeri indirmeleri ve bunun d nda küçük ve en küçük araçlar için uygulanan hususlar bütün bunlar Türkleri maharetle kand rmakta büyük rol oynam r.508

Tahliye sürecine do ru bakmam z aç ndan yine Kâz m Bey’in 17 Aral k 1915’te Mevki-i Müstahkem kumandanl na gönderdi i rapora bakacak olursak;

Mevki-i Müstahkem kumandanl na,

Madde 1: Anafartalar Grubu Cebhesi’nde, 3/ 10/ 331 (16 Aral k 1915)’de dü man kara ve gemi topçular yla brikce ve smailo lu tepesi ve Azmak cenûbuna

ate etmi ve topçular z bir mukâbele endaht ederek dü man n cebel topçusunu

507

ATASE Ar ivi, BDH Koleksiyonu, Kls:6-1666, Dos:525, Fih:7.

skât etmi ve Lâlebaba’daki Ordugâh nda i tiâller görülmü ve A lderesi’ndeki

Ordugâh ndan da dü man efrâd n kaç klar tarassud edilmi dir…

Madde 2: imâl Grubu Cebhesi’nde, 3/ 10 /31 (16 Aral k 1915) …

Topçular z da bilmukâbele yüksek ve kanl cihetlerdeki dü man siperlerine ve

Ar burnu'na yana mak isteyen sefâin-i nakliyeye endaht eylemi dir. Ar burnu aç klar na gelen bir yük nakliye gemisinden e yâ ihrâc edildi i görülmü ve bir hastane gemisi Ar burnu’ndan Limni istikâmetine gitmi dir.

Madde 3: Cenûb Grubu Cebhesi’nde, 2/ 10/ 331 (15 Aral k 1915) ö leden

Belgede Çanakkale cephesinde Kazım İnanç (sayfa 137-163)