HADİS USULÜ ve İLİMLERİ AÇISINDAN MUHADDİS SÛFÎLER
B. HADİS ÇEŞİTLERİ
2. SIHHAT DERECELERİ BAKIMINDAN HADİSLER
Hadisler, gerek isnad gerekse metnin farklı durumlarına göre ayrı-ayrı tasnif edilerek değişik isimler almıştır. Sıhhat derecelerine göre tasnif edildiğinde, sahîh, hasen ve zayıf ol- mak üzere üçe ayrılmaktadır. Aynı zamanda bu üç hadis grubu, râvî sayısı bakımından ayırı- ma tâbi tutulduğunda mütevâtir hadis şartlarını taşımayan âhâd hadisler nevine girmektedir. Şimdi önce sıhhat dereceleri bakımından hadisler Asahhu’l-hadîs, sahîh, hasen, zayıf ve mev- zu (uydurma) haber olarak ele alınacaktır. Zayıf hadis ise, çeşitleriyle ayrı-ayrı işlenecektir.
i. Asahhu’l-Hadis, Sahîh ve Hasen Hadis
Asahh/ecved/esbetu’l-hadîs, en sahîh/devrinde en sağlam hadis rivâyet eden manasına gelen tabir sahîhlik şartlarını en üst seviyede taşıyan hadisler için kullanılır. İsnadı oluşturan râvîleri adalet, zapt ve diğer vasıflar açısından en yüksek derecede olan hadisler aynı zamanda sahîhin en yüksek derecesini teşkil ederler.269
Sahîh hadis, adalet ve zapt sahibi râvîlerin muttasıl bir senedle rivâyet ettikleri şâzz ve muallel olmayan hadistir.270
265
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, I, 300. Diğer örnek için bkz. I, 306-307; II, 62; III, 81; V, 34, 83, 88, 129.
266
Bkz. Herevî, Menâzilü’s-Sâirîn, s. 6.
267
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, I, 354; II, 62, 251; V, 127.
268
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, I, 407.
269
Bkz. Aydınlı, Hadis Istılahları, s. 36; Uğur, Hadis Terimleri, s. 80.
270
Hasen hadis, zaptı biraz gevşek olan râvîlerin muttasıl bir senedle rivâyet ettikleri şâzz ve muallel olmayan hadistir.271 Tanımlar verildikten sonra konuyla ilgili bazı örnekler verile-
cektir. Tetkik edilen eserlerde zapt konusunda vârid olan şüpheler hasen hadis bağlamında değerlendirilmiştir.
Hakîm et-Tirmizî, hadisler asırlar boyu tabakadan tabakaya dolaştığından ilmin usulle- rinden yani hikmetinden şüphe duyulduğunu, işlerde derinliğin yok olduğunu, hataların ço- ğaldığını ve ziyadelik-noksanlık ile takdim-te’hir yapıldığını, bu yüzden de hukemânın272
râvîlerin rivâyetlerinin sahîhini sakîminden ayırdıklarını zikretmektedir.273 Hakîm Hz. Pey-
gamber’in (s.a) vefatından sonra zamanla oluşan sorunlara paralel olarak hadisçilerin önlem aldıklarına dikkat çekmektedir.
O, bir hadis hakkında bu hadis sahîhtir (hâzâ hadîsun sahîhun) değerlendirmesini yap- tıktan sonra, hadisi, İbn Avn’ın İbn Sîrîn’den onun da Hz. Ömer’den merfû olarak rivâyet ettiğini haber vermektedir.274
Eserinde Cibril hadisini şerh eden Amr b. Osman’ın Hârise hadisi hakkında şayet ha- ber sahîhse dediği görülmektedir.275 Onun hadisin hükmünün sahîh olup olmadığından emin
olmadığı anlaşılmaktadır.
İbn Hafîf eş-Şîrâzî, tasavvufa yeni başlayacak olan müridlere, Ashab-ı hadis’in meto- duna sarılmayı, onların fakîh olanlarından (ilim) almayı, âsârı (hadisleri) ile ilgilenmeyi, gö- rüşlerini talep ve araştırmayı, rivâyetlerinden sahîh olanları keşfetmeyi tavsiye etmektedir.276
Şîrâzî, müridleri, sahîh hadisleri araştırmaya, ilim öğrenmeye ve tetkik etmeye yönlendirmek- tedir. Bu anlayış, onun ilmi zihniyet sahibi bir muhaddis sûfî olduğuna işaret etmektedir.
Tûsî, Ashab-ı hadis’in, sahabe ve tâbiînin rivâyetlerini bizatihi dinleme (semâ’), hıfız ve sika ile âdil râvîlerden olması usulüyle zapt ettiklerini ve sıhhatlerini tashîh ettiklerini be- lirttikten sonra bu konuda dikkatli davrandıklarını zikretmektedir.277 “Ben melik nebî ile kul
nebî olma arasında muhayyer bırakıldım…”278 hadisinin Rasûlüllah’dan (s.a) sahîh olarak
271
Bkz. Aydınlı, Hadis Istılahları, s. 68; Uğur, Hadis Terimleri, s. 118-128.
272
Onun burada zikrettiği hukemâdan hakîm olan muhaddisleri kastettiği anlaşılmaktadır.
273
Bkz. Hakîm et-Tirmizî, Nevâdiru’l-Usûl, TSMK, III. Ahmed blm. nr. 610, c. II, s. 349; Antalya Tekelioğlu nr. 150, vrk. 239/b, (matbu), IV, 119.
274
Bkz. Hakîm et-Tirmizî, K. Furûk, Vahîdpaşa Ktp. nr. 2251, vrk. 103/b, (Bu nüshada sadece hâzâ hadîsun bulunmakta olup sahîhun lafzı düşmüş olmalıdır.); el-Furûku’s-Sağîr, MMK, nr. 3179, vrk. 125/a.
275
Bkz. Tûsî, Lüma’, s. 163.
276
85 sabit olduğunu bildirmektedir.279 Tûsî, Husarî’nin Nebî’in (s.a) “Benim Allah ile beraber bir
vaktim vardır. Beni o vakit Allah’tan başka hiçbir şey kuşatamaz.” hadisinin manası hakkın- da, onun, Peygamber’in (s.a) böyle dediği sahîh olsa da olmasa da “Rasûl-i Ekrem’in (s.a) bütün vakitleri, sırrını ve kalbini Allah’tan başkasının kuşatmadığı vakitlerdi. Ancak Allah, insanları te’dib etmesi için Onu kendi sıfatlarıyla mahlukata döndürür, Ona öğretir ve mahlu- katın faydalanması için Onun sıfatlarında çeşitli hükümler ortaya çıkardı. Onun sıfatlarında sırrının nurlarından bir kısmı göründüğünde, Onu mahlukatın içinden çeker alırdı.” şeklindeki değerlendirmesini dinlediğini zikretmektedir.280
Husarî’nin hadisin sahîhliği konusunda şüp- hesinin bulunduğu anlaşılmaktadır.
Gülâbâdî, Maâni’l-Ahbâr adlı eserinde gerek müfesser, gerekse şevâhid olarak zikret- tiği hadislerin genelde sıhhat durumlarına işaret etmemiştir. Ancak az da olsa bazı hadisler için bu hadis sahîhtir (hâzâ hadîsun sahîhun) değerlendirmesini yapmaktadır.281 Bundan baş-
ka kabir azabı ile ilgili pek çok rivâyetin sahîh olduğunu söyleyerek, bunları inkar edenleri inatçılıkla suçlamaktadır.282
Gülâbâdî, Hz. Musa’nın (a.s), canını almaya gelen ölüm meleğinin gözünü çıkartması olayının anlatıldığı hadisi283 şerh ederken hadisi, Eimmenin değişik tarîklerle rivâyet ederek
eserlerine aldıklarını, onu sahîh olarak kabul ettiklerini ve râvilerini ta’dîl ettiklerini belirttik- ten sonra, hadis bilgisi az olanların hadisi reddettiklerini zikretmektedir. Oysa senedi değer- lendirilen hadisin sahîh olarak nitelendirildiğini ve sahîh hadis mecmualarında yer aldığını ifade etmektedir. O, hadisin nakil yönünden sahîh olması durumunda kabulünün vacip oldu- ğunu da belirtmektedir.284 Yine o, senedinde Tirmizî’nin (279/892) geçtiği hadisler hakkında
zaman-zaman onun değerlendirmelerini nakletmektedir. Mesela Hz. İsa’nın (a.s) nüzulü ilgili hadisin değişik tarîklerini naklettikten sonra, Tirmizî’nin hadis hakkındaki bu hadis, hasen sahîhtir hükmünü nakletmekte ve ardından zikrettiği bir hadis hakkında ise yine Tirmizî’nin bu hadis, sahîh hasendir değerlendirmesini yaptığını belirttikten sonra, konuyla ilgili âdil
279
Bkz. Tûsî, Lüma’, s. 134.
280
Bkz. Tûsî, Lüma’, s. 161. Diğer misaller için bkz. s. 163, 348, 391, 397.
281
Bkz. Gülâbâdî, Maâni’l-Ahbâr, SÜİF Ktp. nr. 1075/A, vrk. 214/b.
282
Bkz. Gülâbâdî, Maâni’l-Ahbâr, SÜİF Ktp. nr. 1075/A, vrk. 144/b.
283
Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 269, 315, 351; Buhârî, Enbiya, 32; Müslim, Fezâil, 157; Nesâî, Cenâiz, 121; Gülâbâdî, Maâni’l-Ahbâr, SÜİF Ktp. nr. 1075/A, vrk. 178/b-179/a.
284
Bkz. Gülâbâdî, Maâni’l-Ahbâr, SÜİF Ktp. nr. 1075/A, vrk. 179/a-b. Ayrıca bkz. Saklan, Kelâbâzî ve Maâni’l-
imamların (muhaddislerin) naklettiği pek çok rivâyetin olduğunu söyleyerek, bunları inkar edenleri inatçılıkla suçlamaktadır.285
Eserinde pek isnad kullanmayan Mekkî (386/996), isnad değerlendirmesine de yer vermemektedir. Ancak eserin bir yerinde bir hadisin müsned olduğunu ve sıhhatinin de hasen hadis derecesinde olduğunu haber vermektedir.286 Başka bir yerde ise, “Mürsel bir tarîk ile
Hz. Peygamber’den (s.a) rivâyet edilen hasen hadis” tabirini kullanmaktadır.287 Yine o, bir
hadisin Rasûlüllah’dan (s.a) sabit olduğu için sahîh olduğu kanaatini ifade etmektedir.288 Bu-
nunla birlikte o, Allah Rasûlü’nden sahîh olarak gelen hadislerin hepsinin kabul edilmesinin imanın bir gereği olduğunu belirtmekte289 ve başka bir yerde ise, bu kitabında zikrettiği haber-
lerle ilgili olarak “Allah en iyi bilen ve hükmedendir. O’nun ilmi mukaddemdir. İlimlerin ha- kikatleri O’nun katındadır ve bütün işler O’na döndürülür.” 290 diyerek işi Allah’a havale et-
mektedir.
Allah’ın sıfatları ile ilgili haberler hakkında, “Rivâyetler sâbit ve sahîh ise teslim et- mek gerekir.” diyen … Mekkî, “Bu haberlerin reddi İslam şeriatının butlanıdır. Çünkü bu bilgileri nakledenler, dinin şeriatlarını ve imanın hükümlerini nakletmişlerdir. Şayet onlar şeriat ile ilgili nakillerinde âdil iseler, âdil râvîler tüm nakillerinde makbul kimselerdir.”de- mekte ve Ashâbu’l-hadîs’in, Allah’ın sıfatları hakkındaki haberleri nefyedenleri tekfir ettikle- rini belirtmektedir.291 Sicillî de, hadisin Nebî’den (s.a) sâbit olduğunu belirterek292 güvenilir
olduğuna işaret etmektedir.
Hargûşî, Bed’ü’l-vahy ile ilgili rivâyetin Hz. Aişe’den sahîh yolla geldiğine göre293, bir
başka yerde Nebî’den (s.a) sahîh olarak vârid olduğuna göre294 diyerek hadislerin sıhhatine
dair bilgi vermektedir. Yine o, Rasûl-i Ekrem’in (s.a) Veda Hutbesi’ni, teşrik günlerinden ikinci gün îrad ettiğinin söylendiğini ve “Allah bilir bunun daha sahîh” olduğunu bildirerek bir tercih yapmaktadır.295 Hargûşî, Hz. Peygamber’in (s.a) nübüvvetine deliller bahsinde, ken-
disine kadar konuyla ilgili sahîh haberler, mucize ve işaretler ile ilgili rivâyetlerin nakledildi-
285
Bkz. Gülâbâdî, Maâni’l-Ahbâr, SÜİF Ktp. nr. 1075/A, vrk. 211/b, 271/a; Süleymaniye Ktp. Carullah blm. nr. 995, vrk. 145/a.
286
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, II, 78.
287
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, II, 91.
288
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, I, 532.
289
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, II, 262.
290
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, I, 364.
291
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, II, 252.
292
87 ğini zikretmektedir.296 O, Rasûlüllah’ın (s.a) Sa’d b. Ebî Vakkâs için dua ettiğine dair rivâye-
tin sahîh olduğunu haber vermektedir.297 Tehzîbu’l-Esrâr adlı eserinde Cibril hadisinin sahîh
hadisleri derleyen bütün kitaplarda rivâyet edildiğini haber vererek, hadisin sıhhat durumu hakkındaki kanaatini izhar etmektedir.298
Sülemî, şiir ve şarkı dinlemenin mübahlığı konusunda “Nebî’den (s.a) sahîh eser rivâ- yet edilmiştir.” diyerek hadisin sahîhliğine hükmetmiştir.299 Onun burada eser kelimesini
merfû hadis anlamında kullandığı anlaşılmaktadır. Yine o, Hz. Aişe’den nakledilen Rasûl-i Ekrem’in (s.a) tef çalmaya cevaz verdiği ile ilgili hadisin isnadlı olarak iki ayrı tarîkini vere- rek birincinin Allah Rasûlü’nden (s.a) sahîh olarak geldiğine ikincisinin ise hem sahîh hem de mahrecinin ceyyid yani makbul-sahîh derecesinde olduğuna işaret etmektedir.300 Sülemî,
İmam Şâfiî’nin tasavvuf hakkındaki sözlerini sahîh isnadlarla naklettiğini eserinin başlangı- cında söyleyerek verdiği bilgilerin güvenilir olduğunu ihsas ettirmektedir.301
Ebû Nuaym, Hz. Ali’nin Allah Rasûlü’nün kızı Hz. Fatıma’nın üzerine evlenmek is- temesi üzerine Nebî’in (s.a) ona müsaade etmemesi ile ilgili altıncı rivâyetin sonunda hadisin sahîh ve müttefakun aleyh olduğunu bildirdikten sonra, hadisi, dördüncü tarîkte geçen Leys b. Sa’d’dan Kuteybe b. Müslim’in dışında, Ebû’n-Nadr ile Yunus b. Muhammed’in de aldığını, ondan da İmam Ahmed b. Hanbel’in aldığını zikretmektedir.302 O, altıncı hadisin muhtasar
rivâyeti olan yedinci hadisin sonunda hocasından Amr b. Dînâr-İbn Ebî Müleyke ve nihayet Misver b. Mahreme’ye varan isnadla hadisin müttefakun aleyh olduğunu303
ve Zührî’nin bir topluluktan naklettiği aynı mevzunun son hadisi sekizinci hadisin de müttefakun aleyh oldu- ğunu ifade etmektedir. 304 Ebû Nuaym, tef çalarak şarkı söyleyen iki cariye ile ilgili dokuzuncu
hadisin sonunda, Urve’nin Hz. Aişe’den yaptığı nakle ait tarîkin sahîh ve sâbit (sahîhun sâbitun) olduğunu söylemektedir.305
Ebû Nuaym, Irbâd b. Sâriye isnadıyla naklettiği Rasûl-i Ekrem’in (s.a) bir gün namaz kıldıktan sonra veda nitelediğindeki konuşması hadisinin, Şamlıların hadisinden, ceyyid sahîh
296
Bkz. Hargûşî, Şerefü’l-Mustafâ, III, 337.
297
Bkz. Hargûşî, Şerefü’l-Mustafâ, III, 528.
298
Bkz. Hargûşî, Tehzîbu’l-Esrâr, s. 70.
299
Sülemî, Semâ’, (Thk. Nasrullah Pûrcevâdî, Mecmûa-i Âsâr-i Sülemî II içinde), s. 17.
300
Sülemî, Semâ’, (Thk. Nasrullah Pûrcevâdî, Mecmûa-i Âsâr-i Sülemî II içinde), s. 18-19.
301
Bkz. Sülemî, Kelâmi’ş-Şâfiî fî’t-Tasavvuf, (Thk. Ahmed Tâhirî, Mecmûa-i Âsâr-i Sülemî II içinde), s. 174.
302
Bkz. Ebû Nuaym, Emâlî, s. 44-45.
303
Bkz. Ebû Nuaym, Emâlî, s. 47.
304
Bkz. Ebû Nuaym, Emâlî, s. 48.
305
bir hadis olduğunu ve Şamlı maruf ve meşhur üç tâbiî tarafından rivâyet edildiğini zikretmek- tedir.306
Herevî de Irbâd b. Sâriye vasıtasıyla nakledilen, Hz. Peygamber’in (s.a) bir gün namaz kıldıktan sonra veda niteliğindeki konuşmasının pek çok tarîkini vererek isnadlar hakkında şu değerlendirmeyi yapmaktadır: “Bu hadis, Şamlılar arasındaki en sağlam/sahîh hadis olup en güzel rivâyeti de Abdurrahman b. Amr, Hucr b. Hucr, Esed b. Vedâ’a’nın Irbâd’dan naklidir. Hadisin başka bir isnadında geçen Utbe’nin hadisinin Şamlılar arasında sikâtın zirvesinde olduğunu, isnadda zikredilen Bakıyye’nin Evzâî dışında Şamlılar arasında Ehl-i hadis’in imamı olduğunu ve semâ sabitse en sahîh hadisin onun hadisi olduğunu belirtmektedir.307
Herevî (481/1089), semâ’ sabit ise, Bakıyye hadisinin en sahîh hadis olduğunu308,
Ahmed b. Hanbel’in, hadisi sahîh kabul ettiğini haber vermektedir.309 Yine o, Ebû’l-Abbas ed-
Dağûlî’nin Irbâd hadisi hakkında sahîh dediğini haber vermektedir.310 O, bir hadis hakkında
bu hadis, sahîh kebîr garîb hasendir (hâzâ hadîsun sahîhun kebîrun garîbun hasenun) hük- münü vermektedir.311
Herevî, hocası Abdulcebbar b. Muhammed el-Cerrâhî, Muhammed b. Ahmed b. Mahbûb, Ebû İsa et-Tirmizî… isnadıyla naklettiği hadis hakkında Tirmizî’nin bu hadis, sa- hîh-sahîhtir (hâzâ hadîsun sahîhun sahîhun) hükmünü verdiğini nakletmektedir.312 Bundan
başka Herevî Menâzilü’s-Sâirîn’de, hocası el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ferâidî’den isnadlı olarak naklettiği, birinci mertebenin manası hakkındaki hadisin hasen hadis (hadîsun hasenun) olduğunu haber verdikten sonra, hadisi Yahya b. Ebî Kesîr’den Ömer b. Râşid el- Yemânî dışında kimsenin rivâyet etmediğini belirttikten sonra hadisin diğer isnadları ve râvîleri hakkında bilgi vermektedir. O, hadisin üç ayrı isnadı hakkında bilgi verdikten sonra, en güzel tarîkin ve en sağlam isnadın Alâ’ b. Abdirrahman’ın babasından, onun Ebû Hüreyre’den onun da Nebî’den (s.a) naklettiğidir ki o Sahîh-i Müslim’de de zikredilmiştir.313
306
Bkz. Ebû Nuaym, Duafâ’, s. 46-47.
307
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, III, 122; 113-125; V, 97.
308
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, III, 124.
309
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, II, 304.
310
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, III, 125.
311
Bkz. Herevî, Zemmü’l-Kelâm, I, 300. Başka örnek için bkz. V, 139.
312
89 Yine Menâzilü’s-Sâirîn’inin müşahedeyi elde etme konusunda rivâyet ettiği hadisin sahîh garîb olduğunu ve Müslim’in es-Sıhâh’ta tahriç ettiğini belirtmektedir.314
İlk dönem sûfîlerin, zapt konusundaki gevşeklik hakkında verdikleri bilgilerin hasen hadisin devamı olarak burada ele alınmasının daha uygun olacağı düşünülmüştür. Bu meyan- da Tûsî, bazı hadislerden sonra “En iyisini Allah bilir, hadiste rivâyet edildiği gibi” veya “de- diği gibi” “bu manada bir söz” diyerek zapt konusunda ihtiyatlı davranmaktadır.315 Hargûşî,
Şu’be’nin Rasûlüllah (s.a) ile birlikte yedi veya on bir defa gazveye çıktıklarını naklederek onun sayı konusunda şüphe ettiğini belirtmektedir.316 Onun râvîlerin hadis metinlerindeki zapt
gevşekliklerini olduğu gibi nakletmesi dikkatli biri olduğuna işaret etmektedir.317
Mâlînî’nin naklettiğine göre, Bişr b. el-Hâris ile arkadaşı Feth el-Mevsılî (220/835), İsa b. Yunus’tan birlikte gusül hakkında bir hadis dinlemişlerdir. Feth, aradan geçen süre içinde hadisin lafızlarında şüpheye düşmüş ve düzeltmek için Bişr’in yanına gitmiştir. O da kalkıp kitap sandığından çıkardığı bir defterden hadisi isnadıyla okumuş ve bitirdikten sonra da Feth el-Mevsılî, hata yapıp yapmadığını tespit için hadisi ona okumuş ve Bişr de defterden onu takip etmiştir. Sonra Feth el-Mevsılî, hadisi ezberlediğini söylemiştir.318 Ebû Nuaym,
râvînin şüphesini aynen nakletmiştir.319 Herevî de şüphe ettiği isnadlarda şüphesini açıkça
ifade etmiştir.320
Muhaddis sûfîlerin, asahhu’l-hadis, sahîh ve hasen hadis ıstılahlarını tanımlamasalar da onları muhaddislerin kullandıkları anlamda istimal ettikleri görülmektedir. Onların İmam Tirmizî gibi hadîsun hasenun sahîhun değerlendirmeleri yaptıkları da dikkati çekmektedir. Gülâbâdî, bazı sahîh hadisleri inkar edenleri inatçılıkla suçlamakla birlikte sahîh hadis mec- mualarından haberdar olduğu da imâ etmektedir. Sûfîlerin burada verilen örneklerin satır ara- larında zikrettikleri kıstaslarla muhaddislerin aradıkları şartların paralellik arz ettiği anlaşıl- maktadır. Şimdi konuya zayıf hadisler ve çeşitleri ile devam edilecektir. Ancak önce ıstılahla- rın Hadis Usulündeki tanımları verilecek ardından da sûfîlerden misaller verilecektir.
314
Bkz. Herevî, Menâzilü’s-Sâirîn, s. 6.
315
Bkz. Tûsî, Lüma’, s. 30, 148, 338, 341, 358, 359, 484, 501, 509, 544.
316
Bkz. Hargûşî, Şerefü’l-Mustafâ, III, 8. Diğer örnek için bkz. Tehzîbu’l-Esrâr, s. 69.
317
Bkz. Hargûşî, Tehzîbu’l-Esrâr, s. 69, 200, 322, 364, 434, 461.
318
Bkz. Mâlînî, Erbaîn, s. 199-200. Diğer örnek için bkz. Mâlînî, Erbaîn, s. 178.
319
Bkz. Ebû Nuaym, Duafâ’, s. 52.
320
ii. Zayıf Hadis
Zayıf hadis, sahîh veya hasen hadisin şartlarından birini veya birkaçını taşımayan ha- dis demektir. Buna merdud haber de denir. Âlimlerin, derecelerini göz önünde bulundurarak çeşitleri hakkında verdiği rakamlar oldukça farklıdır. Ancak usul kitaplarında, bunlardan on beş kadarının kendilerine has isimlerle çeşitleri verilmiştir. Zayıf hadisler, isnadda bulunan kopukluk sebebiyle, muallak, mürsel, munkatı’, mu’dal, müdelles çeşitlerine, râvîde bulunan zapt veya adalet kusuru sebebiyle, metrûk, münker, mu’allel, müdrec, maklûb, muztarib, şâzz gibi kısımlara ayrılmaktadır.321
Gülâbâdî, Hz. Musa’nın ölümünü konu edinen rivâyeti, muhtelif tarîklerle hadis imamlarının rivâyet ettiğini, kitaplarına aldıklarını ve sahîh olarak nitelendirip, râvilerini ta’dîl ettiklerini belirttikten sonra idraklerinin sığlığı, ilimlerinin noksanlığı ve hadis bilgileri- nin azlığı sebebiyle bazı kimselerin bu hadisi reddettiklerini, inkar ettiklerini, yalanladıklarını ve çok kötü bulduklarını (eserin diğer bir yazma nüshasına göre, zayıf saydıklarını)322
zikret- mektedir. Oysaki hadisin senedini değerlendiren, hadis bilen ehl-i ilim ile ricâl bilen ehl-i ma- rifetin rıza gösterdiklerini (ta’dîl ettiklerini), hadisi sahîh olarak nitelendirdiklerini ve sahîh hadis mecmualarında yer verdiklerini haber vermektedir.323 Yapılan bu kısa girişin ardından,
incelenen eserlerde tespit edilen zayıf hadis çeşitleri hakkında verilen bilgilere değinilecektir. a) Mürsel Hadis
Mürsel, tâbiînden birinin sahabîyi atlayarak doğrudan Rasûlüllah’dan (s.a) rivâyet et- tiği hadis olarak tanımlanmıştır. Kısaca isnadda sahabî râvîsi düşmüş hadistir. Muhaddisler, isnadından sadece sahabi râvîsi düşen hadisleri mürsel olarak nitelerken fukahâ ile usulcüler bunu daha genel anlamda kullanarak munkatı’ hadisleri de mürsel hadislere şamil tutmuşlar- dır.324 Tetkik edilen eserlerde, mürsel hadisin tanımı yapılmamakla birlikte ıstılah olarak kul-
lanılmıştır. Kavramın çeşitli eserlerde kullanılması ilgili kavramlar arasında ayırım yaptıkları- na ve örneklerde de görüleceği üzere meselelere vâkıf olduklarına işaret edebilir.
321
Bkz. İbnü’s-Salâh, Ulûmu’l-Hadis, s. 41-42; Süyûtî, Tedrîb, s. 112-114; Ahmed Naim, Tecrîd Mukaddimesi, I, 270-271; Okiç, Hadis Usulü, s. 89; Koçyiğit, Hadis Terimleri, s. 512-514.
322
Bkz. Gülâbâdî, Maâni’l-Ahbâr, TSMK, III. Ahmed blm. nr. 619, vrk. 115/b’de, burada geçen “istefzaahu” kelimesi yerine “isted’afahu” (zayıf saymak) kelimesi bulunmaktadır. Metnin siyak ve sibakına “isted’afahu” kelimesini daha uygun geldiği düşünülmektedir.
323
91 Ebû Saîd İbnü’l-A’râbî, rivâyet ettiği bir hadisin Hasan el-Basrî’den mürsel olarak nakledildiğini haber vermektedir.325 Kur’an’ın yedi harf üzere okunması caiz görüldüğüne
göre, hadislerin lafzen rivâyetinin haydi-haydi caiz görülmesi gerektiğine işaret eden Mekkî, bazı mürsel ve maktû (makâtı’) haberlerin senedleri hakkında ileri geri sözler söylenmiş ola- bileceğini belirttikten sonra, bunların bir kısmını Eimme rivâyet ettiği için bazı müsned haber- lerden daha sahîh olabileceğini iddia etmektedir.326 O bu konudaki görüşünü desteklemek için
bazı âlimlerden de nakillerde bulunmaktadır.327
Mekkî, eserinin pek çok yerinde hadisin mürsel olduğuna işaret etmektedir.328 Bir yer-
de hadisin “Mürsel bir tarîk ile Hz. Peygamber’den (s.a) rivâyet edilen hasen hadis (hadîsun hasenun)” olduğunu belirterek hadisin hem mürsel hem de hasen olduğuna dikkati çekmekte- dir.329 Başka bir yerde ise, haberin müsned ve mürsel olduğunu belirterek haberin muttasıl
olarak da rivâyet edildiğini bildirmektedir.330
Hargûşî’nin herhangi bir açıklama yapmadan eserinde mürsel hadis kullanması onun mürsel hadisle amel edilebileceği kanaatinde olduğuna işaret edebilir.331
b) Munkatı’ Hadis
Ne şekilde olursa olsun isnadda bulunan bir kopukluk sebebiyle zayıf olan munkatı’ hadis, Rasûlüllah’a (s.a) nispet edilen fakat isnadında (tâbiîye) varmadan peş peşe olmamak kaydıyla bir veya daha fazla râvîsi düşen veya kapalı kalan (müphem) hadistir. Istılahın yay- gın olarak kullanımı bu şekilde olup mürselden ayrıdır.332
Mekkî, Saklan’ın da tespit ettiği üzere, hem maktû, hem de çoğulu makâtî’ tabirini tâ- biîn kavlinin yanı sıra munkatı’ manasında da kullanmakta olup maktûu yaygın anlamından çok munkatı’ anlamında kullandığı görülmektedir. Onun, munkatı’ tabirini, tedavi konusunda hacamat ile alakalı haberi naklederken munkatı’ bir haberde rivâyet edildiğine göre şeklinde sadece bir yerde, kullandığı tespit edilmiştir.333
325
Bkz. Ebû Saîd İbnü’l-A’râbî, Zühd, s. 50.
326
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, I, 360.
327
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, I, 360-362.
328
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, I, 266, 519; II, 346, 406.
329
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, II, 91.
330
Bkz. Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, I, 137.
331
Bkz. Hargûşî, Tehzîbu’l-Esrâr, s. 166, 168.
332
Geniş bilgi için bkz. Hâkim, Marifet, s. 27. İbn Salâh, Ulûmu’l-Hadis, s. 56-59; Ahmed Naim, Tecrîd Mukad-
dimesi, I, 149-150; Koçyiğit, Hadis Terimleri, s. 270-271 Aydınlı, Hadis Istılahları, s. 111; Uğur, Hadis Te- rimleri, s. 270-271.
333
c) Şâzz Hadis-Mahfuz Hadis
Şâzz, sika olan râvînin sikalara veya kendisinden daha sika olana veya olanlara gerek