Ses Farkındalığının Desteklenmes

“Fonolojik farkındalık” ve “ses-harf” ilişkisi karışıktır. Fonolojik farkındalık, ses-harf bilgisinin bir parçasıdır. Fonolojik farkındalık alfabedeki harfleri içermemektedir. Diğer taraftan, çocuk ses-harf ilişkisi özellikle sesleri veya ses birimleri ile ilişkili harflerin nasıl olduğunu bilmesi gerekmektedir. Çocuklar harflerdeki uygun sesleri düzenlemek için ses birimlerini üretebilmeli ve duyabilmelidir(McGee ve Morrow,2005:47).

Çocuklara sözcüklerdeki ses yapıları ile ilgili çalışmalar, anaokullarında ve anasınıflarında ses farkındalığı etkinlikleri yoluyla verilen eğitimin bir parçasıdır. Çocuklar bu etkinlikler yoluyla ses ve yazımındaki benzerliği ve kuralına uygun yazmayı öğrenmektedirler(Epspinosa ve Burns,2003:55).

Ses farkındalığı, konuşmayı anlama ve okuma için temel olan, sözcükleri yeniden oluşturabilme, ses birimlerin ardarda sıralanmasını kapsamaktır. Bu farkındalık üç yaşında gelişmeye başlar ve devam etmektedir. Ses farkındalığı ile ilgili etkinlikler planlanmalıdır. Ses birim öğretimine başlamadan önce gerçek yaşamdaki ses, şarkı, kafiye ve ritim öğretilmesi gereklidir. Ses farkındalığı, şarkılar, tekerlemeler, şiirler yoluyla geliştirilebilir. Ses farkındalığı, sözcük bilgisinin gelişiminin bir sonucudur. Ses farkındalığı, planlı bir eğitim yoluyla geliştirilebilir(Brock ve Rankin,2008:81;

Byrne,Fielding,Barnsley,1989;Akt: Epspinosa ve Burns,2003:54; Smith,2006:286 ;Roskos, Christie ve Richgels, 2003: 3 ; Wortham , 2005:222).

Fonolojik farkındalık için, çocuğun sözcüklerdeki sesleri(ses birimlerini) öğrenmesi gerekmektedir. Bu kavram, aynı sesle başlayan iki sözcüğü tanımayla başlamaktadır. Eşleştirme sözcükleri ses birimlerine anlamaya dayanmaktadır. Çocukların sesi anlaması sözcüklerin parçalarını anlamaları demektir. Anaokulunda, çocukların fonolojik farkındalık becerileri geliştirilmeye çalışılmaktadır. İlk olarak amaç çocukların başlangıç sesini ayırt edebilmesidir(Epspinosa ve Burns, 2003: 53; McGee ve Morrow,2005:47).

Çocuklara, kitap okuması dil gelişimine de olumlu yönde katkı sağlamaktadır. Böylelikle çocuklar dildeki ses birimlerini, yeni sözcükleri, dildeki söz dizimi hakkında bilgi sahibi olmaktadırlar. Çocuklar çevrelerinde duymadıkları sözdizimlerini de kitaplardan duyarlar(Griffith, vd., 2008:130).

Fonolojik farkındalık, konuşma dilindeki sesler kadar çevresindeki duyduğu seslerle ilgili birçok farklı kavramı kapsayan bir terimdir. Çocuklar fonolojik farkındalığı, müzikteki ritimlerle yürüme, şiirlerdeki kafiyelere vurgu yapma ve konuşulan sözcüklerde hecelerde alkışlayarak kavradıklarını göstermektedirler. Bütün bu etkinlikler çocukların heceleri fark etmesi için gerekmektedir. Heceleri fark etmeye başlama okuma-yazma becerileri için yeterli olmamaktadır(Anthony, Lonigan, Driscoll, Phillips ve Burgess, 2003; Akt:McGee ve Morrow,2005:46).

Çocuklar, kafiye ve başlangıç harfleri, hecelerden daha küçük konuşma ses parçalarını göstermektedirler. Heceler çocuklar için kolaydır. Bunu doğal olarak öğrenebilmektedirler. Bununla birlikte heceden daha küçük sesleri fark etmesi daha zordur. Bu yüzden çocukların kafiye farkındalığından önce kitapları, şarkıları ve şiirlerdeki kafiyeleri dinleme deneyimi edinmelidirler(Anthony vd., 2003; McGee ve Morrow,2005:46).

Ses farkındalığının amacı; sözcükleri sınırlandırarak sözcüğün şifresini anlamalarına yardımcı olmaktır. Ses farkındalığı okuma için gereklidir fakat tek başına yeterli değildir(Snow vd.,1998;Akt: Epspinosa ve Burns,2003:57). Çocuğun, okumaya

istek ve motivasyon kadar hafıza, sözcük yapısı bilgisi, sözcük dağarcığı ve geçmişteki deneyimleri önemlidir(Epspinosa ve Burns,2003:57).

Çocuklarda ses farkındalığı geliştiğinde, sözcüklerdeki benzerliği, sözcüklerde aynı sesle başlayanı bulma, aynı sesle biteni bulma, sesleri karıştırarak yeni sözcükler üretmeyi başarabilirler. Çocukların %80’ni ilkokul birinci sınıfın ortasında bu becerisi geliştirilebilmektedir(National Reading Panel,2000;Akt: Vacca vd.,2006:120).

Okul öncesi dönemde öğretmenin çocuğa ses farkındalığı becerisini kazandırması için yapabileceği etkinlikler:

-Hikaye okuma yoluyla dil ile ilgili oyunlar oynatılabilir.

-Sözcüklerdeki sesleri fark etmeleri için etkinlikler düzenlenebilir. -Yazı yazma ile ilgili fırsatlar sunulabilir.

-Çocuklara sözcüklerdeki sesleri ayırt etme öğretilebilir.

-Kafiye-aynı ses ile biten sözcükler tanıtılabilir.

-Aynı sesi tekrar etme-, aynı ses ile başlayan sözcükler fark ettirilebilir. -Ses eşleştirme-belli seslerle başlayan sözcüklere karar vermesi sağlanabilir.

-Okul öncesi çocuğu bak/tak, fal/bal gibi sözcüklerdeki ses uyumunu fark etmesi sağlanabilir.

-Anaokulunda çocuk 'top' sözcüğünün 'T' sesi ile başladığını ve bununla başlayan başka sözcüklerin de olduğunun bilincinde olmalıdır(Örneğin; t/aş, t/akı, t/opaç sözcükleri T' sesi ile başlar.).

-Eş sesli sözcüklerin farklı anlamlara geldiği şiir ve yazıları okumalıdır. Buradaki benzerlik ve farklılıklar ses ve anlam düzeyinde olup çocuk bunları ayırt edebilmelidir.

-Ses uyumlu şarkılar, tekerlemeler, şiirler ve ritmik oyunlar, kukla ve parmak oyunları ile verilmelidir.

-Ses tanıma oyunlarından aşina oldukları sesleri kaydedip sınıfta kullanılmalıdır. Bu seslerin neye ait olduklarını bilmelerini istenmelidir (Örneğin; araba, uçak, kedi, su sesi gibi.).

-Tekerlemelerin ve bildikleri şarkı sözlerinin sırasını değiştirip nerede yanlış yapıldığını sormalıdır.

-Uyaklı sözcükleri bulma oyununda, sözcüğü örnek vererek bildikleri veya uydurdukları benzer sözcükler üretmeleri istenmelidir (örneğin; taş/baş, kaz/yaz, tül/kül gibi.}.

-Sözcük ve hece sayma oyunları oynanmak, kendi adlarındaki hece sayılarını uygun el vuruşlarıyla göstermeleri istenmelidir {Örneğin; A-li, Ay-şe gibi.)-

-Daha sonra aşina oldukları nesnelerin adlarını ritmik olarak hecelemeleri istenmelidir.

-Bir cümleyi tam olarak söyleyip sözcük parçalarına ayrılmalıdır. Her sözcük için bir blok yan yana dizilebilir veya yerde çizili kareler üzerinde adım atılabilir.

-Bu etkinliğe kısa tümcelerle başlanmalı; gittikçe zorlaştırılmalıdır.

-Bir oyuncakla oyun oynatılabilir (örneğin;'b/al, y/az, m/uz gibi sözler söyleyen ayıcık acaba ne demek istiyor? gibi.)… (Roskos, Christie ve Richgels, 2003 : 3 ; 2006 : 58; Sevinç,2003:182; Wortham, 2005:222; Vacca vd.,).

Bu gibi etkinlikler çocuklarda ses farkındalığının gelişmesine katkı sağlamaktadır. Bu etkinliklerle çalışmak çocuklar için eğlencelidir. Ses farkındalığında da yetişkin yönlendirmesi gereklidir. Çocuklar etkinlikler aracılığıyla desteklenmelidir.