Sermaye Hasıla Kriteri

kinci Dünya Sava ı’nın son yıllarında, gerek sava tan zarar görmü ülkelerin, gerek azgeli mi ülkelerin sermayeden yoksun olmaları, sermaye/hasıla kriterinin ortaya çıkmasına neden olmu tur. En genel anlamda sermaye-hasıla katsayısı, üretimi bir birim artırmak için gerekli olan kapital miktarıdır. Bu tanıma göre, sermaye-hasıla katsayısı, belli bir dönem içinde ekonominin kapital stokunda meydana gelen artı la ( I), ekonominin üretim kapasitelerindeki artı ( Y) oranını ifade etmektedir. E er topyekun ekonomi yönünden de il de, tek bir sektör yönünden tanımlanacak olsa, sermaye-hasıla katsayısı sektördeki kapital artı ı ile sektörün yıllık katma de eri oranına e it olmaktadır. Örne in, bir ekonomide 4 milyon liralık yatırım yapıldı ı zaman üretim 1 milyon liralık bir artı gösterirse bu sermaye-hasıla katsayısının 4:1= 4 olması anlamına gelmektedir.

Sermaye/Hasıla kriteri sermaye mallarının kıt oldu u dönem ve ülkeleri dikkate alarak, di er üretim faktörlerine oranla daha kıt olan sermayenin en etkin biçimde kullanılması gere ini ortaya koymaktadır. Yatırım mallarının dı ülkelerden ithal edildi i ülkelerde döviz rezervlerinin az olması, sermaye/hasıla kriterine ayrıca önem

kazandırmaktadır. Model, yatırım kararlarında en yüksek hasılayı temin edecek projelerin seçimini önermektedir107. Yani bu kriter, aynı miktarda kapital kullanan iki proje arasında en yüksek hasılayı sa layan projenin seçilmesini öngörmektedir.

Sermaye-hasıla kriteri çe itli ekonomik sektörlere ve projelere göre ayrı ayrı hesap edilebilir. Sektörlere göre hesap edildi inde her sektör için farklı bir S/H katsayısı elde edilmi olur. Bu de erler o sektörlerin ekonomideki yerlerine göre bir a ırlıkla de erlendirilir ve a ırlıklı ortalamaları dikkate alınır. Projeler sözkonusu oldu unda da her proje için ayrı bir S/H katsayısı de eri elde edilebilir. E er belli bir dönemde bir kalkınma planında yer alacak bütün projeler bilinirse ve herbiri için S/H katsayıları hesap edilirse, bu yatırımların toplam hasılaya katkısı bilinebilecektir108.

Sermaye-hasıla katsayısı, ülkeden-ülkeye, sektörden-sektöre ve zamandan zamana önemli farklılıklar göstermektedir. ncelenen konu bakımından önemli olan sözkonusu kriterin azgeli mi ülkelerle geli mi ülkeler arasında genel bir farklılık temayülü gösterip göstermedi idir. Bir kısım iktisatçılar, azgeli mi ülkelerde sermaye-hasıla katsayısının yüksek olaca ını, sanayile me ile birlikte bu oranın azalaca ını öne sürmektedirler. Bazı iktisatçılar ise sermaye-hasıla katsayısının azgeli mi ülkelerde daha dü ük olaca ı görü ündedir. Her iki görü ün dayandı ı esaslar a a ıda kısaca özetlenmektedir.

Azgeli mi ülkelerde sermaye-hasıla oranının yüksek oldu unu savunanlar, görü lerini u gerçeklere dayandırmaktadırlar109:

• Azgeli mi ekonomilerde teknik bilgi ve yönetim yetersizli i nedeniyle geni ölçüde sermaye ziyanı bulunmaktadır. Yatırımlar gerekli alanlara, ço u defa yöneltilememektedir.

• Teknolojik ilerleme çok yava olmaktadır.

• Mesken, yol, köprü, baraj gibi sosyal sabit sermaye yatırımları azgeli mi ekonomilerde önemli bir yer tutmaktadır.

• E itim yetersizli i, yönetim bilgisinden mahrum kalmak ve nitelikli eme in sınırlı olması gibi nedenlerle yatırımların ço undan tam yararlanma sa lanamamaktadır. • Azgeli mi ülkelerde do al kaynaklar sınırlı bulunmaktadır. Dolayısıyla üretim

artı ının sa lanabilmesi için do al kaynakların yerine geni ölçüde kapital ikamesi gerekmektedir.

107

lkin, a.g.e., s.74

108 _{Gürkan, a.g.e., s.126}

Azgeli mi ülkelerde sermaye-hasıla katsayısının dü ük olaca ını savunanlar ise u gerçekleri öne sürmektedirler110:

• Azgeli mi ülkelerde sermaye-emek oranı çok dü ük düzeydedir. Dolayısıyla sermayenin marjinal prodüktivitesi çok yüksek ve onun tersi olan sermaye-hasıla katsayısı ise dü ük olmaktadır.

• Tarım, el sanatları ve ev sanayii gibi sermaye yo unlu u az sektörler te vik edilerek; üretim kapasitesini az kapital kullanmak suretiyle arttırmak mümkün olmaktadır.

• Azgeli mi ülkeler, sanayile mi ülkelerin büyük masraflarla ula tıkları modern teknolojiyi kopya etmekle sermaye masraflarını azalta bilmektedirler.

Özetlenen gerekçelerin herbiri de i ik ekonomik yapılarda ve de i ik zamanlarda geçerli olabilecek gerekçeler olarak de erlendirilebilir. Ele alınan devrelerin farklı olması, hesaplamalara dayanak olu turan sermaye birikimi ve milli gelir serilerinin yeknesak bir sisteme göre hazırlanmamı olması bu iki ayrı görü ün ortaya çıkmasına neden olmu tur. Di er bir nokta, sermaye-hasıla katsayısının dinamik karakterde olmasıdır. Yani, sermaye- hasıla katsayısı zaman içinde devamlı de i meler göstermektedir. Teknolojik yenilikler, müte ebbis sınıfın ve eme in kalitesindeki artı lar, do al kaynakların zenginli i ve artı ı gibi sebeplerle sermaye-hasıla katsayısı devamlı olarak de i mektedir.

Bu açıdan de erlendirildi inde, dinamik bir analiz çerçevesi içinde ekonominin geneline ait tek bir sermaye-hasıla katsayısının fazla anlamlı olmayaca ı ortaya çıkmaktadır. Bütün ekonomiye ait tek bir sermaye-hasıla katsayısı yerine sektörlerarası sermaye-hasıla katsayısı kar ıla tırmaları daha anlamlı sonuçlar vermektedir. H.B.Chenery’nin de belirtti i gibi hasıla-sermaye kriteri, aynı sektöre uygulanacak projeler arasındaki tercihlerde kullanılabilir. Fakat sermaye-hasıla kriterine bakarak, projeler arasında bir tercih yapmak sadece basit bir yakla ımdan ibaret kalmaktadır111. Ayrıca, S/H katsayısı çok duyarlı bir ölçmeye olanak tanımaması, zaman içinde de i mesi, çok dü ük de i melerin önemli sonuçlar do urması, hesaplama zorlu unun var olu u ve dı sal ekonomileri dikkate almaması yönüyle de ele tirilmektedir.

110 _{Ibid ve Hagen’den aktaran Sava , a.g.e., s.51} 111 _{Sava , a.g.e., s.57}