Devlet Bütçesi

SSCB’nin yıkılmasıyla ekoniminin i leyi mekanizmi bozulan Azerbaycan’da en çok etkilenen ekonomik göstergelerden biri de devlet bütçesi olmu tur. Di er ülkelerle mevcut ili kilerin ortadan kalkması, ülke içinde ya anan ekonomik kriz sonucu üretim imkanlarının daralması, ülkede kaos boyutuna varan siyasal istikrarsızlık ve en önemlisi devam eden sava devlet bütçesinde bir taraftan gelirleri azaltırken, di er yandan harcamaların artmasına neden olmu tur. Böylece ba ımsızlı ın ilk yıllarında, özellikle 1993 yılından itibaren Azerbaycan’da devlet bütçesi önemli oranlarda açık vermeye ba lamı tır. Ba ımsızlıktan sonraki dönemde bütçe açı ının en yüksek oldu u yıl 1994 yılı olmu tur. 1994 yılındaki bütçe açı ı GSY H’nın %9.4’ne ula mı tır.

1994 yılında sa lanan ate kes anla masıyla sava harcamalarının nisbi azalı ı, imzalanan petrol anla malarıyla ekonomik krizin daha da derinle mesinin kar ısının alınması ve en önemlisi elde edilen siyasal istikrar 1995 yılından itibaren bütçe açı ının giderek azalması sonucunu do urmu tur. A a ıdaki tabloda 1995 yılından sonra Azerbaycan’da devlet bütçesinin gelirleri, giderleri, bütçe açı ı ve bu göstergelerin GSY H’daki oranları yer almaktadır.

Tablo:13 Azerbaycan Devlet Bütçesi: 1995-2005 (milyon manat)

Yıllar Bütçe GSY H'da Bütçe GSY H'da Bütçe GSY H'da gelirleri % giderleri % açı ı % 1995 316,9 14,9 428,4 20,1 -111,4 5,2 1996 402,6 14,7 481,9 17,6 -79,3 2,9 1997 513 16,2 588,7 18,6 -75,7 2,4 1998 465,5 13,5 528,3 15,4 -62,9 1,8 1999 559,5 14,8 651,4 17,3 -91,9 2,4 2000 714,6 15,1 764 16,2 -49,3 1 2001 784,8 14,7 807,5 15,2 -22,7 0,4 2002 910,2 15 931,8 15,4 -21,5 0,4 2003 1220,9 17,4 1234,4 17,3 -13,6 0,2 2004 1509,9 18 1502,1 17,6 7,3 0,1 2005 2055,2 17,3 2140,7 18 -85,5 0,7 Kaynak: Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2006

Tablo 13’den de izlenebilece i gibi, 1995-2005 yılları arasında Azerbaycan Devlet Bütçesi, 1998 yılı hariç, sürekli büyüyerek artmı tır. 1995 yılıyla kar ıla tırmada 2005 yılı devlet bütçesinin gelirleri 6.5 kat, giderleri ise 5 kat artı göstermi tir. Sözkonusu yıllarda bütçe gelirlerinin GSY H’daki oranları %13.5-%18 arasında, bütçe giderlerinin oranları ise %15.2-%20.1 aralı ında de i mi tir. Ayrıca, 2004 yılı hariç 1995-2005 arasında bütçe sürekli açık vermi tir. Ele alınan yıllardaki bütçe açı ının en yüksek oldu u yıl GSY H’da %5.2’lik oranla 1995 yılı olmu tur. Özellikle 2000 yılından sonra bütçe açı ının GSY H’da %1’in altında gerçekle mesi olumlu bir gösterge olarak de erlendirilmektedir.

Son verilere göre262 bütçe gelirlerinin %69’u Vergiler Bakanlı ından, %13.3’ü Devlet Gümrük Komitesi’nden, %15.1’i Devlet Petrol Fonu’ndan, %1.7’si devlet kurumlarının bütçe dı ı gelirlerinden, %0.9’u ise di er kaynaklardan sa lanmı tır. Vergi gelirlerinin olu umunda KDV en yüksek orana sahiptir. öyle ki 2005 yılı itibariye KDV’nin toplam vergi gelirleri içindeki payı %29.1 olarak gerçekle mi tir263.

Son yıllarda devlet bütçesinde sürekli büyüme kaydedilmesinde özellikle petrol sektörünün önemli bir rolu olmu tur. ‘Asrın Anla ması’yla ba layan süreç Azerbaycan petrollerinin dünya piyasalarına çıkarılmasıyla sonuçlanmı , buna ba lı olarak devlet bütçesinde petrolden kaynaklanan gelirler artmı tır. Sözkonusu kaynakların en önemlilerinden biri, ülke içinde tekel konumunda olan Azerbaycan Devlet Petrol irketinin (SOCAR) bütçe gelirlerindeki payı 2002 yılında %36.5, 2003 yılında ise %31 olmu tur.

262

Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu, a.g.e., s.14

263 _{Azerbaycan Cumhuriyeti ktisadi nki af Bakanlı ı, Azerbaycan Respublikasında Sosyal- gtisadi nki af}

Fakat petrol gelirlerinin daha effaf ve etkin kullanımı ve bu kayna ın sonraki nesillere de aktarımı amacıyla kurulan Devlet Petrol Fonu’ndan bütçeye yapılan transferler de dikkate alındı ında sözkonusu oranın daha da yüksek oldu u görülmektedir. öyle ki, 2004 yılında sözkonusu 2 Kurumun devlet bütçe gelirleri içindeki payı, % 31.6 SOCAR’dan ve %9.3’ü Petrol Fonundan olmakla toplam %40.9 düzeyinde gerçekle mi tir264. Bununla birlikte, butçe gelirleri içinde petrolden kaynaklanan di er girdiler de gözönünde bulunduruldu unda sözkonusu oranın daha yüksek oldu u görülmektedir. Genel olarak 2006 yılında büdce gelirlerinin %58’nin petrol sektöründen elde edildi i belirtilmektedir265. Sonraki yıllarda sözkonusu oranın daha da artaca ı beklenmektedir.

Bütçe harcamalarına gelince, o da bütçe gelirlerine paralel olarak artmaya devam etmi tir. Ülkede fert ba ına dü en gelir miktarının dü ük, ya am kalitesinin a a ı düzeyde olması artan bütçe gelirlerinin öncelikle sosyal yönümlü harcamalara yönlendirilmesini gerektiren ko ullardan biri olmu tur. Bununla ba lı son yıllarda bütçe harcamalarında sosyal savunma ve güvenlik harcamalarının payının gittikçe arttı ı görülmektedir. Ara tırmalara göre, 2005 yılı itibarile sosyal harcamalar bütçenin %39.1’ni olu turmu tur266. Bu da sözkonusu dönemde bütçenin sosyal yönümlü yapıda oldu u anlamına gelmektedir. Son yıllarda bütçeden yatırımlara, özellikle de alt yapı yatırımlarına ve savunma harcamalarına önemli miktarlarda kaynak ayrıldı ı görülmektedir.

Devlet bütçesi ele alındı ında belirli sorunlar dikkat çekmektedir. öyle ki, öncelikle bütçe gelirlerinin önemli bir kısmının ekonomide sadece bir sektörden-petrolden- sa lanması sıralanacak problemlerin ba ında gelmektedir. Son yıllarda artan petrol fiyatları bütçede sürekli ek harcamaların ve yatırımların yapılması sonucunu do urmu tur. Bu durumun tersinin ya anması, yani daha önceki dönemlerde kar ıla ıldı ı gibi petrol fiyatlarında önemli dü ü lerin olması ülke içinde planlanan yatırımların yarım kalması, harcamaların kar ılanamaması gibi ekonomik sorunların ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu bakımdan bütçenin petrole ba ımlılı ının ortadan kaldırılması öncelikle ele alınması gereken en önemli problemlerden biridir. Bunun için ise petrol dı ındaki di er sektörlerin geli tirilmesinin ön planda tutulması gerekmektedir.

Di er bir sorun bütçe harcamalarıyla ilgilidir. Daha önce de belirtildi i gibi, son yıllarda bütçe gelirlerine paralel olarak bütçe harcamalarının da arttı ı görülmektedir. Burada üzerinde durulmak istenen konu harcamaların yöneldi i alanlarla ilgilidir. Ülkede

264

Aras, a.g.e., s.58

265 _{Vugar Bayramov, Petrolün fiyat azalmaları ne vad ediyor?, Gündelik Azerbaycan Gazetesi, 30.01.2007} 266 _{Azerbaycan Cumhuriyeti ktisadi nki af Bakanlı ı, a.g.e., s.7}

fert ba ına dü en gelir miktarının dü ük olması bütçe gelirlerinin önemli kısmının direk tüketime yönelecek olan sosyal harcamalara, ücretlere, emekli aylıklarına yönelmesi sonucunu do urmu tur. Bu durum bir zorunluluk olarak görülmekle beraber kısa dönemde etkili olacak, fakat uzun dönemli sorunların çözümünde yeterli olmayacak bir politika olarak de erlendirilmektedir. Bütçe gelirlerinin petrole ba ımlılı ı ve gelecek yıllarda giderek bu sektörden gelen gelirlerin azalma trendine girece i gözönünde bulunduruldu unda uzun dönemde istikrarlı ve sürdürülebilir kalkınmanın elde edilmesi için sözkonusu harcamaların yanısıra direk üretimi te vik edecek alanlara yatırım yapılması, harcamaların bu alanlara yönlendirilmesi daha etkili bir çözüm olarak görülmektedir.

Son olarak ele alınması gereken sorunlardan biri de effaflıkla ilgilidir. öyle ki, son yıllarda bütçe gelirlerinin önemli oranlarda artmasına ra men ba ımsız ekonomistler sözkonusu gelirlerin daha fazla artması gerekti ini, ülke içinde mevcut yolsuzluk ve kayıt dı ı ekonomi sorununun bunun önündeki en büyük engel oldu u dü üncesinde birle mektedirler. Belirtmek gerekir ki, Azerbaycan BDT devletleri ile kar ıla tırmada yolsuzluk ve kayıt dı ı ekonomi düzeyine göre ön sıralarda yer almaktadır. Ülkede bütçe gelirlerinde oldu u gibi bütçe harcamalarında da effaflık sorununun mevcut oldu u bilinmektedir. Özellikle alt yapı yatırımlarına ayrılan harcamaların etkin kullanılmaması, yapılan i lerde kalitenin geri planda kalması ve kaynakların ahsi çıkarlar do rultusunda kullanıldı ı bilinen gerçeklerden biridir. Bu sorunun çözümü ise öncelikle effaflık ilkesinin benimsenmesi, kamuoyunun sürekli yapılan yatırımlarla ilgili bilgilendirilmesi ve yapılan harcamalara yönelik denetim mekanizması uygulamasının etkinli inin arttırılmasına ba lı bulunmaktadır.