Üçüncü Dönem : Büyüme Yılları (2001 Sonrası)

Azerbaycan ekonomisinin 2001 sonrası yıllarını büyüme yılları olarak adlandırmanın nedeni, sözkonusu üçüncü dönemde ülke ekonomisinin her geçen sene giderek büyüyen bir ekonomi niteli ine sahip olmasına dayanmaktadır. ncelenen bir önceki dönemde yakalanmı makroiktisadi istikrar bu dönemde de devam etmi , daha önceleri yapılan anla maların sonuçları ekonomik ortama dinamiklik kazandırmı , do rudan yabancı sermayeyle beraber yerli sermaye de devreye girmi tir. Bu dönemde hedeflenen amaçlar genel olarak a a ıdaki gibi sıralana bilir228:

227 _{Akif Musayev, Azerbaycan Respublikasının qtisadi nki af Strategiyası, qtisadiyyat ve Audit Dergisi}

No:10, Ekim 2001, Bakü, s.12

228 _{Osman Nuri Aras, Azerbaycan Ekonomisi ve Yatırım mkanları, TÜS AB Yayınları 2005-001, Bakü,}

• ktisadi büyümenin ivme kazanarak devam ettirilmesi ve iktisat politikalarının güçlendirilmesi;

• Elde edilen geli me düzeyine göre iktisat politikalarının sosyal yönünün ve buna ba lı olarak sosyal refah düzeyinin arttırılması;

• Enerji sektörünün yeniden yapılandırılması ve kapasitenin arttırılması;

• Enerji sektörünün hızla geli mesi sonucu elde edilen kaynakların di er sektörlere yönlendirilmesi;

• ‘ kinci Devlet Özelle tirme Programı’nın yürürlü e konması.

Yeni dönemde uluslararası kurumlarla yapılan görü meler sonucunda hazırlanan orta vadeli yeni faaliyet programı ile refah düzeyinin arttırılması amaçlanmı tır. Bu a amada temel sorun ülkede süregelen makroekonomik büyümeye ra men halkın büyük ço unlu unun fakirlik sınırında ya aması olmu tur. Dönemin ba langıcı sayılan 2001 yılı Dünya Bankası verilerine göre Azerbaycan’da halkın %40-50’sinin günlük geliri 1 ABD dolarından a agı olmu tur. Bu durum sözkonusu dönem itibarile halkın yarısına yakınının fakirlik düzeyinde ya adı ı anlamına gelmektedir229.

Bu olumsuz sosyal görünümün iyile tirilmesi amacıyla 2 Mart 2001 tarihli kararla bir komisyon kurulmu tur. Komisyon tarafından hazırlanan taslak program IMF ve Dünya Bankası tarafından desteklenmi tir. Program ‘Yokslullu un Azaltılması ve ktisadi nki af Üzre Devlet Programı’(YA DP) adını almı tır. Program 3 yıllık bir dönemi (2003-2005) kapsamı tır. Programda Azerbaycan’daki fakirlik düzeyi ve onun nedenleri incelenmi , yoksullu un azaltılması amacıyla sosyo-ekonomik alanlarda yapılabilecek reformların esas yönleri belirlenmi ve öncelikle durumları daha zor olan kesimlerin (Karaba sava ında göçmen durumuna dü mü insanların) problemlerinin biran önce çözülmesinin önemlili i vurgulanmı tır.

YA DP’de yapılması planlanan sosyo-ekonomik politikaların esas yönleri a a ıdaki gibi genelle tirilebilir230:

• Gelir elde etme imkanlarının artırılması için uygun ortamın yaradılması; • Makro-iktisadi istikrarın devam ettirilmesi;

• Sa lık ve e itim hizmetleri üzre kalitenin arttırılması ve bu hizmetlerden yararlanma olanaklarının iyile tirilmesi;

• Enfrastrukturun iyile tirilmesi;

229

Ekber Eldaro lu, Azerbaycan Hökümeti Yoxsullug Problemini Hell Etmeye Çalı ır, Azerbaycan Milli Demokratiya Fondu-Azerbaycan Bülleteni No:32(152), Bakü, 9 Austos 2001

• Toplumda ihtiyac içinde bulunan kesimlerin daha etkin korunması için varolan sosyal savunma sisteminde reformların gerçekle tirilmesi;

• Sava ta toprakları i gal edilmi topum kesiminin ya am düzeyinin iyile tirilmesi. YA DP çerçevesinde uygulanan politikalar sonucunda sıralanan maddelerin her birinde belirli ölçülerde iyile tirmeler elde edilmi tir. Genel olarak, kapsanan 2003-2005 yıllarında makro-iktisadi istikrar korunmu , yeni çalı ma alanları olu turularak gelir elde edebilme imkanları arttırılmı ; sa lık, e itim, enfrastruktur alanlarında belirli düzeyde geli meler ya anmı tır. 1 Ekim 2003–1 Ocak 2005 tarihleri arasında Azerbaycan’da 177 binden fazla i gücü kapasiteli yeni i yerleri açılmı tır.

En önemli göstergelerden biri olan fakirlik durumundaki de i ikliklere göre231, 2001-2005 yılları arasında fakirlik sınırı için belirlenen miktar 24 manattan 42.6 manata çıkmı tır. Aynı dönem itibariyle fakirlik düzeyi oransal olarak da %49’dan %29.3’e inmi tir.

Sözkonusu dönemde uygulamaya konan di er bir program ise ‘Bölgelerin Sosyo- Ekonomik Kalkınması Hakkında Devlet Programı’ olmu tur. Bölgesel yapılanma çerçevesinde 11 ubat 2004’te imzalanan program 2004-2008 yıllarını kapsamaktadır. Bölgesel sosyo-ekonomik kalkınmaya yönelik hazırlanan söz konusu Devlet Programı’nın genel amaçları a a ıdaki gibi sıralanmaktadır232:

• Makroekonomik istikrarın sürdürülmesi; • Dü ük orandaki enflasyonun devam etmesi; • Yatırımların öncelikli alanlara yönlendirilmesi;

• Tarım sektöründe sürdürülen reformların ikincisinin gerçekle tirilmesi;

• Özel te ebbüsün bölgelerde geli tirilmesi amacıyla özelle tirmenin hızlandırılması; • hracat potansiyelinin artırılması, petrol dı ı sektörlerin geli tirilmesi amacıyla

yatırım teknolojilerinin uygulanmasına yönelen yapısal politikaların uygulanması; • Özel te ebbüs için yatırım ortamının iyile tirilmesi;

• Sosyal hizmetler düzeyinin yükseltilmesi.

Programın amacı mevcut potansiyeli verimli ekilde kullanarak bölge ekonomisinin ayrı-ayrı alanlarının kalkınması, üretime yönelik i letmelerin faaliyetinin yeniden ba laması ve daha da geni letilmesi, ihraç e ilimli üretim kesimlerini te vik edilmesi, yerel te ebbüsün geli mesi ile halkın gelir düzeyinin iyile tirilmesi, istihdam seviyesinin

231 _{Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2005.} 232 _{Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Kalkınması Hakkında Devlet Programı, Bakü, 2004}

arttırılması, özellikle de gençlerin verimli alanlarda istihdamını ve ülke ekonomisinin dinamik kalkınmasını sa lamak olarak belirlenmi tir.

Programda ülkenin 10 ekonomik co rafi bölgesinde 30 temel projenin gerçekle tirilmesi planlanmı tır. Devlet Programına göre 2008’de toplam GSMH’nın, 2003 ile mukayesede 2.3 kat artarak 76.3 trilyon Manat olması hedeflenmi tir. Bunun yanısıra özel sektörün GSMH’daki payının %85 olması, yatırım hacminin ise 16.8 milyar dolara ula ması ve bunun %60’ının bölgelere yönlendirilece i planlanmı tır.

A a ıdaki tabloda dönemin genel makroekonomik göstergeleri yer almaktadır: Tablo 4: Genel Makroekonomik Göstergeler: 2001-2005

2001 2002 2003 2004 2005

GSY H, milyon ABD dolları 5707,8 6236,1 7276,3 8680,2 12553,6

Önceki yıla oranla (Ö.Y.O) 9,9 10,6 11,2 10,2 26,4

1990 yılına oranla -35,2 -28,3 -20,3 -12,2 11

Sanayi üretimi (Ö.Y.O) 5,1 3,6 6,1 5,7 33,5

Tarımsal üretim (Ö.Y.O) 11,1 6,4 5,6 4,6 7,5

Ki i Ba ına GSY H, ABD dolları 715,3 774,5 896,7 1041 1518

Ortalama aylık reel ücret (Ö.Y.O). 15,8 17,4 18,8 18,3 11,3

Dı Tic. Dengesi, mlyn dol.(Ö.Y.O) 613,8 481,6 -98,2 161,2 3299,1

hracat 2078,9 2304,9 2624,5 3742,9 7649

thalat 1465,1 1823,3 2722,7 3581,7 4349,9

Tüketici fiyat endeksi (Ö.Y.O) 1,5 2,8 2,2 6,7 9,6

Kaynak: Yıllık Hesabat, Azerbaycan Milli Bankı Yayınları, 2004, Bakü, s.166 Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2006

Tablo 4’ten de görüldü ü gibi, bir önceki dönemde belirli düzeyde elde edilen ekonomik istikrar incelenen üçüncü dönemde (2001-2005) olumlu sonuçların elde edilmesine olanak sa lamı tır. öyle ki, incelenen dönem itibariyle GSY H’nın 2005 yılına kadarki büyüme hızı %10 civarında gerçekle mi , 2005 yılında ise çok yüksek bir düzeye - %26’lık büyüme düzeyine çıkmı tır.

Benzer sonuç 2001-2005 arası sanayi üretimi için de geçerli olmu tur. Nitekim 2005 yılına kadar yakla ık %5 civarında de i en sanayi üretimi artı ı, 2005’te %33.5’lik bir orana yükselmi tir. Dönemin tarım üretimi konusunda ise durum aynı ekilde olmamı , 2005 yılında, kar ıla tırmada daha dü ük olan %7.5’lik bir artı elde edilmi tir.

Dönemin ortalama aylık reel ücret düzeyi her geçen yıl ortalama olarak %15 civarında artmı olsa da, ki i ba ına GSY H’nın rakamsal büyüklü ü çok yüksek olmamı tır. Nitekim büyümenin çok yüksek oldu u 2005 yılında bile bu rakam yıllık olarak 1518 ABD doları düzeyinde geröekle mi tir ki, bu da de il geli mi ülke

ekonomileri, geli mekte olan ekonomilerle bile kar ıla tırmada çok dü ük kalmaktadır. Ekonomik kalkınmada ve ya am düzeyi konusunda en önemli veri olması ve ekonomideki geli melerle direkt ba lantılı olması nedeniyle ki i ba ına GSY H rakamının bu denli küçük olması ekonomide bir çok sosyo-ekonomik sorunların varolması konusunda bir kanı olu turmaktadır.

Son olarak, 2001-2005 arası dönemde tüketici fiyat endeksinin tek rakamlı seviyede kalması, ilk yıllardaki hiperenflasyon ve 1998-1999 yıllarının deflasyon durumuyla kar ıla tırmada, makroekonomik istikrar adına önemli geli me sayılabilir. Bunun nedenleri arasında etkin para ve maliye politikalarının yanısıra, dı ticaret dengesindeki olumlu geli meler de yer almaktadır. Nitekim 2000’li yıllara kadar dı ticaret dengesinde hep açık veren ülke ekonomisi, 2000’den sonraki dönemde, 2003 yılındaki dü ük düzeydeki bir açık dı ında, sürekli fazla vererek di er ekonomik sorunların çözülmesine bir ek kaynak olu turmu tur.