Birinci Dönem: Buhran Yılları (1991-1994)

1991 yılında ba ımsız Azerbaycan Cumhuriyyetinin kurulmasıyla SSCB’den kalma ekonomik yapı tamamen çökmü tür. Bu dönemde ülkenin kar ı kar ıya bulundu u sorunların çe itlili i ülkeyi sosyo ekonomik bir buhrana götürmü tür. Bunun nedeninin SSCB’nin kendine ba lı olan ülkelere kurdurdu u ekonomik yapıda aranması gerekmektedir. öyle ki, Birlik içindeki ülkelerin ço u ekonomik yapı olarak bir birine ba lı hale getirilmi tir. Kaynakların bulundu u ülkeyle bu kaynakları ürüne dönü türen müesseselerin bulundu u ülke farklı olmu tur. Bazen nihai ürünün elde edilmesi bir kaç ülkenin beraber çalı masıyla ortaya çıkmı tır. Bütün bunların nedeni ise sözkonusu ülkelerin ba ımsızlık elde etme dü üncelerini ortadan kaldırmaya yönelik olmu tur. Çünkü

böyle bir ekonomik yapıda ba ımsızlık dü üncesinde olacak herhangi bir ülkenin ekonomik olarak bir çokü içine girece ini gözönüne alması gerekmektedir.

Azerbaycan’da, di er ülkelerde oldu u gibi, ba ımsızlıkla birlikte ekonomik olarak da sistem de i ikli ine gidilmi tir. Merkezi planlamadan vazgeçilerek serbest piyasa ekonomisi tercih edilmi tir. Bu konudaki tecrübesizlik, sistemin i leyi indeki sorunlar, di er mevcut sorunlara eklenince durum daha da a ırla mı tır. Sözkonusu buhran yıllarını da içine alan ba ımsızık sonrası dönemde iktisadi sistemler arası geçi i de içeren yapı ‘geçi ekonomisi’ olarak nitelendirilmi tir.

Sovyetler Birli i’nin da ılması ve merkezi yönetimden serbest piyasa ekonomisine geçi sürecinin ba laması ile ‘geçi ekonomisi’ kavramı daha sık kullanılmaya ba lanmı tır. Aynı zamanda bir birine benzer ekonomilere sahip bir çok ülkede geçerli olması, bu süreci, açıklayabilecek bazı kriterlerin gündeme gelmesine neden olmu tur. Sözkonusu kriterler a a ıdaki gibi sıralanabilir220:

• Fiyatların ve kaynak da ılımının serbest piyasa artlarında belirlenmesi, • Sübvansiyonların azaltılması,

• Devlet mülkiyetinin özelle tirilmesi ve özel mülkiyetin olu ması, • Yasal sistemin kurulması ve mülkiyet haklarının düzenlenmesi, • Ekonominin uluslararası rekabete açılması.

Di er geçi ekonomisi ülkeleri gibi ba ımsızlık sonrası Azerbaycan da geçi döneminin ilk yılında ekonomik faaliyetlerde önemli gerilemeler, fiyatlarda büyük oranda artı lar, ülkelerarası ticarette dü ü ve gerçek gelirin azalması gibi sorunlarla kar ı kar ıya kalmı tır. Ocak 1992’de 1991 düzeyine göre %20’lik bir üretim dü ü ü gözlenmi , Aralık 1991’de 12 aylık enflasyon %190’a ula mı tır. Azerbaycan hükumeti tarafından, Ocak 1992’de üretici fiyatlarının %90’ı ve tüketici fiyatlarının %80’i serbest bırakılırken petrol, do algaz, elektrik, ta ımacılı ı, haberle me hizmetleri ve temel tüketim mallarını da içeren 14 grup mal ve hizmetin fiyatları kontrol altında tutulmaya devam edilmi tir. Buna ra men, kontrol altındaki malların fiyatlarında 2-8 kat artı gerçekle mi tir. Serbest bırakılan mal fiyatları ise önceki düzeyin 3-12 misli artmı tır221.

220 _{Thomas A. Pugel, Peter H. Lindert, International Economics, Eleventh Edition, rwin McGraw Hill}

Companies, nternational Edition, 2000, s.288-289

221 _{T.C.Dı ler Bakanlı ı, Azerbaycan Ülke Raporu, Türk birli i ve Kalkınma Ajansı (T KA)Yayınları}

Dönemin bazı ekonomik göstergeleri a a ıdaki tabloda görülmektedir: Tablo 1: Ekonomik Göstergeler: 1989-1993

Yıllar 1989 1990 1991 1992 1993 Cari fiyatlarla GSY H* 15484 14697 26676 183186 1500000a Sabit fiyatlarlab GSY H 13691 13672 14595 17298 14997a Nüfus (milyon) 7,01 7,12 7,12 7,2 7,2

hracatc (yerel fiyatlarla)* 7126 6429 12204 207756 350.9d thalatc (yerel fiyatlarla)* 5188 5752 11011 131580 241.0d Ticari Dengec * 1938 677 1193 76176 109.9d Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaijan Country Report, 1994

*: Milyon Ruble

a_{: EIU Ölçümleri} b

: Bir önceki yılın fiyatları

c

: SSCB Dönemi (merkezi sistemle olu turulmu iç piyasa) fiyatları

d_{: SSCB ülkeleri dı ındaki ülkelerle ticaret (Dolar)}

Tablo 1’den da görüldü ü gibi Azerbaycan’da GSY H düzeyi SSCB’nin da ılma sürecinin ba ladı ı 1989 yılından azalmaya ba lamı tır. Fakat bu azalmalar ilk yıllarda önemli sayılabilecek boyutlara varmamı tır. Önemli azalma 1992 yılında görülmektedir. Bu yıldan itibaren azalı lar birinci dönemin sonuna kadar devam etmi tir. Genel olarak, 1992-94 yılları arasında GSMH iki kattan daha çok azalarak 1991 yılının %48’i oranında gerçekle mi tir222.

1993 yılında tüketim pazarında fiyatlar 18 kat yükselmi tir. 1994 yılının ilk on ayı ile 1993 yılının aynı dönemi için kıyaslama yapıldı ında görülmektedir ki, sözkonusu dönem itibariyle nüfusun gelirleri 8.4 kat yükseldi i halde gıda ürünlerinin fiyatı 20.1 kat, ekme in fiyatı 19 kat, gıda dı ı ürünlerin fiyatı 16 kat, hizmetlerin fiyatı 28 kat pahalıla mı ; enflasyon düzeyi 1460’a ula mı tır223. Genel olarak hiperenflasyonun ya andı ı 1992-1994 yılları arasında enflasyon 4 haneli rakamlara yükselmi tir.

‘Buhran Yılları’ olarak nitelendirilen 1991-1994 yılları arasındaki di er bazı ekonomik göstergelerdeki de i im 1990 yılı baz alınarak de erlendirildi inde oransal olarak a a ıdaki sonuçlarla kar ıla ılmaktadır:

222

Asef Nadirov, gtisadiyyatın Yeni nki af Merhelesi, Azerbaycan Gazetesi, Bakü, 15 Eylül 2001, s.2

Tablo 2: Sosyo-Ekonomik Göstergeler: 1991-1994 (% olarak); 1990 = 100 1991 1992 1993 1994 CSY H'daki reel de i ilikler 99,3 76,8 59,1 47,4 Sanayi üretimi 91,1 63,4 50,9 38,2 Tarımsal üretim 100,3 76,2 64,8 56,4 Hanehalkının nominal parasal geliri 2,1 9,7 140 1260 Orta aylık reel ücret düzeyi 25,8 45,2 56,4 40,9 Hanehalkı tüketimi 87 49 37 25 Birikim (tüm finansal kaynak.yatırım) 79 47,4 29 54,8

Kaynak: Azerbaycan’da Yeniden Yapılanma ve Ekonomik Yükseli Programının Esas stikametleri: 1997-1999 Yılları, Bakanlar Kurulu Yayını, Bakü, 1996, s.5

Tablo 2’den de anla ıldı ı üzere ba ımsızlı ın ilan edildi i 1991 yılı üretim açısından önemli sorunların ya anmadı ı bir yıl olmu tur. Sözkonusu yılın temel problemleri parasal alanda olmu tur. Üretim açısından çokü ün ya andı ı yıl 1992’den itibaren ba lamı tır. 1993 ve 1994’te üretimdeki gerileme devam etmi tir. Tabloya göre, sözkonusu yıllarda parasal alanda izlenen yükselme ise nominal bir artı ı ifade etmektedir. Aynı yıllarda görülen 4 rakamlı hiperenflasyon gözönünde tutuldu unda sözkonusu nominal artı ın çok önemli olmadı ı anla ılmaktadır. Kısacası, 1990 yılına oranla 1994’te GSY H %53, sanayi üretimi %62, tarım üretimi %44, tüketim %75, birikim ise %45 oranında azalmı tır. Ekonomik çokü sonucunda hanehalkının ya am düzeyi 3.6 kat, orta aylık reel ücret seviyesi ise yakla ık %60 azalmı tır.

Dönemin en önemli geli mesi dünyanın en büyük petrol irketleriyle ‘Asrın Anla ması’ olarak tarihe geçen ve Azerbaycan petrollerinin dünya pazarlarına çıkarılmasını sa layacak anla manın imzalanması olmu tur. Bunun yanısıra belirtilen olumsuz geli melerle beraber, 1991-1994 yılları arasında piyasa ekonomisine geçi le ilgili bazı reformlar da gerçekle tirilmeye çalı ılmı tır. Azerbaycan hükümeti ‘Ekonomik Reform Programı’ çerçevesinde a a ıdaki kanunları yürürlü e koymu tur224:

• Haziran 1991’de ‘Ekonomik Ba ımsızlık Temeli Hakkında Kanun’u çıkararak serbest piyasa ekonomisine geçi sürecinde ilk adım atılmı tır.

• ‘Toprak Kanunu’ ile çiftçilerin toprak sahipli i yasal temele oturtulmu tur.

• ‘Yabancı Yatırımları Koruma Kanunu’ ile yabancı yatırım ülkeye çekilme e çalı ılmı tır.

• ‘Menkuller ve Ta ınabilir Malların De i im Kanunu’ ve

• ‘Tüzel Ki ilerin Vergilendirilmesi Hakkında Kanun’ yürülü e konmu tur.