Özelle tirme Uygulamaları

Liberal ekonomilere geçi in en önemli göstergelerinden biri olan özelle tirme, ekonomide kamu kesiminin a ırlı ının asgariye indirilmesi olarak tanımlanabilir. Azerbaycan ba ımsızlıktan sonra ilk olarak liberalle me kapsamında özelle tirme uygulamalarına ba lamı tır. De i en ekonomik sistem konusundaki bilgi yetersizli i ve tecrübesizlik sık sık özelle tirme çabalarında sorunlarla kar ı kar ıya kalınmasına neden olmu tur.

7 Ocak 1993’te yürürlü e konan 27 maddelik “Devlet Mülkiyetinin Özelle tirilmesi Kanunu” Azerbaycan’da serbest piyasa ekonomisine geçi çalı malarının ilk hukuki dayana ını olu turmu tur. Fakat ülkede mevcut kriz ortamının da etkisiyle bu dönemde ekonomide, zorunlu bir kaç alan dı ında, özelle tirme uygulamaları gerçekle tirilememi tir. 29 Eylül 1995 tarihli “Azerbaycan’da 1995-1998 Yıllarında Devlet Mülkiyetinin Özelle tirilmesi Devlet Programı”yla ülkede reel anlamda özelle tirme süreci ba lamı , programdaki gecikme nedeniyle “Azerbaycan’da Devlet Mülkiyetinin

Özelle tirilmesi II.Devlet Programı” iki yıllık bir gecikmeyle ancak 10 A ustos 2000 yılında Cumhurba kanı tarafından imzalanarak uygulamaya konabilmi tir.

Genel olarak Azerbaycan’da özelle tirme süreci tarihsel olarak 3 a amada ele alınabilir. Bunlar251:

1992-1995: Hazırlık A aması; 1996-2000: Birinci A ama; 2001-2005 kinci A amadır

Hazırlık a aması ilkin özelle tirme çabalarını kapsamaktadır. Bu a amada ula tırma hizmetlerinde kullanılan taksi ve otobus i letmecili inin ve ticaret sektörünün devletsizle tirilmesi yönünde uygulamalar denenmi tir. Özelle tirmeden sorumlu devlet kurumunun 1992’de olu turulmasına, “Devlet Mülkiyetinin Özelle tirilmesi Hakkında Kanun”un 1993’te yürürlü e konmasına ra men, di er Postsovyet ülkelerle kar ıla tırmada özelle tirmenin uygulanma a amasına geç ba landı ı ele tirilmektedir. Bu gecikme uzun süre ‘sahipsiz’ kalan devlet mülkiyyetindeki müessiselerin tamamen da ılması sonucunu do urmu tur252. 1992-1994 yıllarında, özellikle ticaret, hizmet, ula ım ve finans sektörlerinde piyasa ekonomisinin unsurları olu maya ba lamı tır. Fakat bu süreç genelde bilinçsiz ve formal bir anlam ta ımı tır.

Özelle tirmede birinci a ama olarak ele alınan, “1995-1998 yıllarında Devlet Mülkiyetinin Özelle tirilmesi Devlet Programı”na göre, özellikle küçük ve orta ölçekli i letmelerin özelle tirilmesinin gerçekle tirilmesiyle 1998 yılında tamamlanması planlanmı tır. Bu dönemde özelle tirme faaliyetlerinde bir sıra olumsuzluklar ya anmı ve program ancak 2000 yılı ba larında tamamlana bilmi tir. Bu bakımdan birinci a ama olarak ele alınan dönem, 1995-1998 ve 1998-2000 yılları özelle tirme uygulamalarını içermektedir.

Programda özelle tirmenin amaçları a a ıdaki gibi sıralanmı tır253:

• Özel mülkiyet ve serbest rekabet prensipleri do rultusunda piyasa ekonomisi ortamının sa lanması,

• Ekonominin piyasa ekonomisi taleplerine uygun bir yapıya dönü türülmesinin sa lanması,

• Ekonomik süreçte atıl kaynakarın kullanımının te vik edilmesi,

251 _{M.Eliyev, a.g.e., s.692}

252 _{Qubad bado lu, Özelle tirmenin Nezeri-Metodoloji Problemleri ve Retrospektif gtisadi Tehlil, Elm}

ve Heyat Ne riyatı, Bakü, 2001, ss.242-243

253 _{Murad skender, Azerbaycan’da Ekonomik Sistemin Dönü ümü, Editör: Hasan Selçuk, Yeni Yüzyılda}

• Yerel ve yabancı kaynakların te vik edilmesi, • Halkın refah düzeyinin iyile tirilmesi.

Birinci a amada üretim alanındaki devlet müesselerinin üçte ikisi özelle tirilmeye çıkarılmı tır. Bu a amada esasen küçük ölçekli i letmelerin özelle tirilmesi gerçekle tirilmi tir. Petrol, do al gaz, telekominikasyon, kültürel alanlar ilk a amada özelle tirme dı ında tutulmu tur. Sözkonusu alanların ancak Devlet Ba kanı ve Ba bakanın onayı ile özelle tirme kapsamına alınabilece i kararla tırılmı tır.

A a ıdaki tabloda özelle tirme uygulamalarınin sektörel da ılımı yer almaktadır . Tablo:11 Azerbaycan’da Özelle tirme Uygulamaları: 1995-2001

1995 1996 1997 1998 1999 2000 Sanayi 18 326 155 63 43 Tarım 1 43 62 7 Ula tırma 872 384 1729 3546 860 700 Ticaret 589 647 680 179 162 n aat 2 36 152 40 31 Hizmetler 5140 3877 289 65 50

Yarım kalmı in aat 5 35 48 22 18

Petrol ofisleri 194 186 56 41 37

Di er 9 353 1443 534 507

Orta ve büyük i letme top. 407 547 111 104

Toplam 872 6418 7493 6644 1897 ₁₆₁₇

Kaynak: Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2001

Tablo 11’den de izlenebilece i gibi, 1995 yılında ancak ula tırma alanında özelle tirme uygulamaları gerçekle tirilmi , bu alanda 872 i letme özelle tirilmi tir. 1996- 1998 yıllarında sıralanan tüm sektörler üzre özelle tirme gerçekle tirilmi , sözkonusu zaman aralı ında yirmi binden fazla devlet müessesesi özelle tirilmi tir. Özelle tirmeyle ilgili birinci devlet programı zamanında tamamlanmayınca, süreç 2000 yılına kadar uzamı ve bu dönemde de 3500 civarında i letme özelle tirilmi tir.

Genel olarak Azerbaycan’da küçük, orta ve büyük ölçekli i letmeler için farklı özelle tirme yöntemleri benimsenmi , orta ve büyük ölçekli i letmelerin özelle tirilmesinde çek yöntemi uygulanmı tır254. Cumhurba kanı fermanı uyarınca her biri 4 çekten olu an 8 milyon adet ‘Devlet Özelle tirme Payı’nın 7.183.803 adeti Azerbaycan vatanda larına ücretsiz olarak da ıtılmı tır. Özelle tirmeye ülke vatanda ları bu çeklerle, yabancı ülke vatanda ları ise opsiyon* adı verilen özelle tirme çekleri ile

254 _{Muhammed Akdi , Bir Özelle tirme Yöntemi Olarak Halka Çek (Voucher) Da ıtılması Yöntemi ve}

katılabilmektedirler255. Da ıtılan ‘Devlet Özelle tirme Payı’nın piyasa fiyatı ilk günlerde ortaya çıkan karı ıklıkdan dolayı 100 ABD doları düzeyine çıksa da sonradan 50-70 dolar, daha sonra ise 7-10 dolar civarına kadar dü mü tür256.

2000 yılının A ustos ayında “Azerbaycan’da Devlet Mülkiyetinin Özelle tirilmesi II. Devlet Programı” yürürlü e konmu ve özelle tirme sürecinde ikinci a ama ba lamı tır. Bu a amada küçük ölçekli i letmelerin yanısıra, özellikle orta ve büyük ölçekli i letmelerin özelle tirilmesi planlanmı tır. Özet olarak kinci Özelle tirme Programı’nın amaçları a a ıdaki gibi sıralanabilir:

• Özelle tirmeyle ekonomik yapının düzeltilmesi, rekabet ortamının sa lanması ve buna ba lı olarak ekonomide verimlili in arttırılması,

• Piyasa ekonomisi ko ullarından olan özel mülkiyet alanının geni lendirilmesi, • Yatırımların arttırılması, özellikle yabancı yatırımların te vik edilmesiyle ekonomik

kalkınmanın sa lanması,

• Özelle tirme sürecinde geni halk kitlelerinin yer almasının sa lanması,

• I.Devlet Programı çerçevesinde özelle tirilme kararı verilmi devlet müeseselerinin özelle tirilmesinin tamamlanması.

Özelle tirmeyle ilgili II.Devlet Programı’nda önceki programla kar ıla tırmada belirli farklılıklar gözlenmi tir. I.Programda küçük ölçekli i letmelerin özelle tirilmesi sürecinin i lek ve hızlı olmaması bir çok i letmenin özelle tirilmesini engellemi tir. Yeni programda özelle tirmede ‘Açık Artırma’ metodunun i levlik kazanması ve hızlanması yönünde belirli de i ikliklere gidilmi tir. Bunun yanısıra, yabancı yatırımcıların özelle tirmede aktif yer alması amacıyla daha uygun ortamın olu turlmasına önem verilmi tir. öyle ki, daha önce yabancı yatırımcıların özelle tirmede ‘opsiyon’la yer alma artı hafifletilerek, belirli ko ullarla, yabancı yatırımcıların opsiyonsuz, çekle özelle tirmede yer ala bilmelerine izin verilmi tir.

II.Özelle tirme Programında bazı i letmelerin özelle tirmeden önce yönetiminin, i letmecili inin devredilmesine de olanak tanınmı tır. Bu uygulamayla müeseselerin yönetiminin uzun dönemli olarak büyük yöneticilik tecrübesi, ekonomiye yatırım yapma,

255 _{Osman Nuri Aras, Azerbaycan Ekonomisi, Kafkasya Ara tırmaları Merkezi Yayınları No:2, Bakü, 2003,}

s.37

* Opsiyon- Yabancıların özelle tirme payları alabilmesine ve özelle tirilecek i letmelerin açık artırmalarına katılabilmelerine izin veren kıymetli evraklardır

256 _{Gubad bado lu, Özelle dirme: Dünya Tecrübesi ve Azerbaycan’ın Timsalında, Elm ve Heyat}

know-how çekebilme güçü olan yatırımcılara devredilmesi, daha sonra ise sözkonusu müeseselerin özelle tirilmesinin gerçekle tirilmesi planlanmı tır257.

Genel olarak II.Özelle tirme Programı’nda müesese çalı anlarının özelle tirme sürecine aktif katılımı amacıyla belirli te vik politikalarına yer verilmi tir. Programa göre özelle tirilecek tesis ve müeseseler küçük, orta ve büyük ölçekli omakla 3 gruba ayrılmı tır. Küçük müesseselerin %15’i çalı anlara kar ılıksız verilmekte, %85’i ise açık artırma ile satılmaktadır. Orta ve büyük ölçekli müeseseler ise önce ‘Anonim irket’ statüsüne dönü türülmekte, sonra özelle tirilmektedir. Anonim irkete dönü türlen sözkonusu orta ve büyük ölçekli müeseselerin özelle tirilmesi zamanı da hisse senetlerinin %15’i te vik amacıyla müesese çalı anlarına indirimli olarak satılmaktadır.

II.Özelle tirme Programı’ndan sonra özelle tirilen küçük ölçekli i letmeler, anonim irkete dönü türülen orta ve büyük ölçekli i letmeler ve sözkonusu yıllarda özelle tirme uygulamalarından devlet bütçesine gelen gelirler a a ıdaki tabloda görülmektedir.

Tablo:12 Azerbaycan’da Özelle tirme Uygulamaları: 2001-2005

2001 2002 2003 2004 2005 Özelle tirmede kiçik ölçekli i letmeler 2474 3324 1677 1954 2463 Anonim i irkete dönü türülen orta ve

büyük ölçekli i letmeler 220 97 40 11 10 Özelle tirmede devlet bütçesine

gelen gelirler (mlyn manat) 18,724 20,072 19,317 31,317 20,005 Kaynak: Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2006

Tablo 12’den de görüldü ü gibi, 1995-1998 yıllarında özelle tirilmesi planlanan fakat gerçekle tirilemeyen kiçik ölçekli i letmelerin bir kısmı II.Özelle tirme Programı’ndan sonra özelle tirilmi tir. Sözkonusu dönemde 11892 adet kiçik ölçekli i letme özelle tirilmi tir. Bunun yanısıra programın amaçları içinde yer alan I.Devlet Programı kapsamında özelle tirilememi orta ve büyük ölçekli i letmelerin özelle tirilmesi amacıyla anonim irkete dönü türülmesi süreci gerçekle tirilmi ve bu dönemde toplam 378 adet orta ve büyük ölçekli i letme anonim irkete dönü türülmü tür. Özelle tirme uygulamalarından dolayı 2001-2005 yıllarında devlet bütçesine gelen gelirlerin miktarı ise toplam 109.504 milyon manat olmu tur.

Genel olarak, 1995-2005 yıllarını kapsayan özelle tirme süreci sonucunda Azerbaycan’da 33 binden fazla küçük ölçekli i letme özelle tirilmi , 1500’den fazla orta

257 _{Devlet Emlakının dare Edilmesi Üzre Devlet Komitesi, Azerbaycanda Özelle dirmenin 10 li:}

ve büyük ölçekli müesese ise anonim irkete dönü türülmü tür. Anonim irketlerin hisse senetlerinin satılması amacıyla 90 kez çek açık arttırması ve 351 kez paralı açık artırma gerçekle tirilmi tir. Özelle tirilen müeseselerde 300 binden fazla vatanda a i imkanı sa lanmı , genelde 900 binden fazla vatanda özelle tirme uygulamalarından yarar sa lamı tır258.

Bunun yanısıra Azerbaycan’da özelle tirme sürecinde bir sıra olumsuzluklar da ya anmı , sürec bazı uygulamalardan dolayı ister yurt içi isterse de yurt dı ı kurumlarca ele tirilmi tir259. Sözkonusu olumsuzluklar ve ele tiriler özetlenerek a a ıdaki gibi sıralanabilir:

• Di er BDT ülkelerinden farklı olarak Azerbaycan’da reel anlamda özelle tirme uygulamalarına ba ımsızlıktan 4-5 yıl sonra ba lanması,

• Özelle tirme sürecinde tecrübesizlik ve kadro yetersizli i,

• Yabancı yatırımcıların özelle tirme sürecine yeterince çekilememesi,

• Özelle tirmeye katılım amacıyla halka da ıtılan çeklerle geni halk kitlelerinin özelle tirmede aktif rol almasının sa lanması iste ine kar ın, bu iste in beklenen düzeyde gerçekle memesi,

• Anonim irkete dönü türülen müesese idarecilerinin ola anüstü düzeyde artan yetkileri ve bunun ahsi çıkar yönünde kullanılması,

• Anonim irkete dönü türülen i letmelerin ço unun daha çok devlet müesesesi gibi faaliyette bulunması260,

• Özellikle büyük ölçekli i letmelerin özelle tirilmesi önünde devlet tekelinden kaynaklanan engellerin var olması,

• Özelle tirilen müeseselerin büyük ço unlu unun aktif ekilde faaliyet göstermemesi,

• Özelle tirme zamanı müesese emlakının fiyatlandırılmasında sadece bir kurumun (Devlet Emlak Bakanlı ı) yetkili kılınması, buna ba lı olarak fiyatlandırmada ortaya çıkan sorunlar ve yetkililerin özelle tirmede yakınlık, akrabalık ili kilerini kullanmaları sonucunda müeseselerin dü ük fiyatlarla özelle tirilmesi,

• Özelle tirme sürecinde ‘ effaflık’ ilkesinin gözardı edilmesi, özelle tirme faaliyetlerinin ‘kapalı kapılar’ arkasında gerçekle tirilmesi.

258

Devlet Emlakının dare Edilmesi Üzre Devlet Komitesi, a.g.e., s.14

259 _{R.M.Cebiyev, Azerbaycanda Bazar nfrastrukturunun Formala ması ve nki afı, Bakü, 2000} 260 _{Nazim manov, lk On lin Yekunları: gtisadiyyat, Me veret Bülleteni No:7(43), Bakü, Ekim 2001, s.30}

Sözkonusu olumsuzluklara ra men Azerbaycan’da özelle tirme süreci sonucunda piyasa mekanizmasının ayrılmaz ko ullarından biri olan özel mülkiyetçiler sınıfı olu mu , üretimin arttırılması sonucunda belirli ürünlerdeki ithalata ba ımlılık ortadan kaldırılmı , özelle tirme öncesi faaliyetleri durmu bir çok müesese tekrar faaliyete geçmi ve GSY H’nın olu umunda özel sektörün payı gittikçe artmı tır. GSY H’da özel sektör oranı 1997-2005 yılları arasında her geçen yıl artarak %46-%76 arasında de i mi tir. 2006 verilerine göre261 ise GSY H’da özel sektör oranı %81-e yükselmi tir.

Bunun yanısıra, Azerbaycan’da özelle tirme süreci devam etmektedir. ‘Devlet Mülkiyetinin Özelle tirilmesi II. Devlet Programı’na uygun olarak 2006 yılında 3063 küçük ölçekli özelle tirme gerçekle tirilmi , orta ve büyük ölçekli 22 müesese anonim irkete dönü türülmü tür. Özelle tirme sürecini daha da hızlandırmak amacıyla 2007-2010 yılarını kapsayan devlet programının projesi hazırlanmı tır. Programda sadece özelle tirme de il, devlet mülkiyetinin etkin kullanımı ve özelle tirmeden sonra müeseselerin yönetilmesinin kontrol mekanizmi de ele alınmı tır.