Enflasyon

Sovyetler Birli i’nin da ılması, merkezi planlamaya ba lı üretim ili kilerini sürdüren ülkeler arasında mevcut ekonomik ba ımlılı ın ortadan kalkması, ba ımsızlı ını yeni kazanmı devletlerin eski sistemdeki a ırlıklı rolunu oynayamaması ve tüm bunlara ba lı olarak üretim müeseselerinin faaliyetlerini durdurması eski SSCB’ye ba lı ülkelerde yüksek oranlı enflasyonun ortaya çıkmasına neden olmu tur. Azerbaycan ekonomisi de sözkonusu dönemde fiyatlardaki istikrarsızlı ın en yüksek düzeye çıktı ı hiperenflasyonla kar ı kar ıya kalmı tır.

A a ıdaki tabloda Azerbaycan ekonomisinin ba ımsızlık sonrası enflasyon oranları yer almaktadır.

236 _{Azerbaycan Cumhuriyyeti Bakanlar Kurulu, Azerbaycan Respublikası Nazirler Kabinetinin 2006-cı}

Tablo:7 Enflasyon Oranları (%): 1990-2005

Yıllar Enflasyon Yıllar Enflasyon

1990 23,1 1998 -0,8 1991 206,6 1999 -8,5 1992 1012,3 2000 1,8 1993 1229,1 2001 1,5 1994 1763,5 2002 2,8 1995 511,8 2003 2,2 1996 19,9 2004 6,7 1997 3,7 2005 9,6

Kaynak:Yıllık Rapor,Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2006

Tablo 7’den de görülebilece i gibi Azerbaycan’da kısa dönem içinde enflasyon oranlarında çok önemli dalgalanmalar kayd edilmi tir. Süreç olarak, siyasal ve ekonomik istikrarsızlı ın ba ladı ı, üretim olanaklarının azalmaya do ru gitti i 1990 yılında mevcut stokların kullanılması enflasyonun sonraki yıllara göre daha dü ük oranda kalmasına neden olmu tur.

1991’den itibaren 3 rakamlı büyüklüklere ula an enflasyon, izleyen yıllarda 4 rakamlı düzeylere gelerek 1994 yılında ba ımsızlık sonrası enflasyonda en yüksek oran sayılan 1763.5 düzeyine kadar yükselmi tir. Ekonomide ya anan bu krizin ortaya çıkmasında daha önce belirtilen çe itli nedenlerin yanısıra, mevcut durumun özelliklerinin dikkate alınmadan 70 yıllık merkezi planlamadaki devlet müdahalesinden bir anda vaz geçilerek, halkın gelir düzeyi gözardı edilerek ‘fiyat liberalizasyonu’nun ön plana çıkarılması önemli bir etken olarak de erlendirilmektedir237. Di er yandan, 1994 yılına kadar olan dönemde Ermenistan’la süregelen sava kamusal harcamaların artmasını gerektirmi tir. Oysa sözkonusu dönemde harcamaların kar ılanabilmesi için yeterli kayna ın olmaması, kamu açıklarının açık finansman yöntemi ile finanse edilmesine yol açmı , bu durum enflasyonun daha yüksek düzeylere çıkmasında etkili olmu tur.

Buna ba lı olarak 1994 yılına kadar para arzında dikkate alınan bir göstergenin olmaması ve bütçe açıklarını gidermek için devamlı para emisyonuna ba vurulması, Manatın sürekli de er kaybederek hiper enflasyon sürecine girilmesi sonucunu do urmu tur. Yine ya anan enflasyonist süreçte Rusya-Çeçenistan sava ı nedeniyle kuzey

demir yolu hattının kapanması ile ihtalattaki dü ü ve dı ticaret ile ili kili bazı mali kurumların uygulamaları da etken olmu tur238.

1994 yılında sa lanan ‘Ate kes Anla ması’ ilk olarak zorunlu sava harcamalarının azalmasına neden olmu tur. Di er yandan alınan bir sıra ekonomik önlemler 1995 yılından itibaren enflasyonun azalmasına neden olmu tur. Özellikle 1995 yılı ba larında uygulanan ekonomi politikasıyla tam anlamda bir deyi iklik sürecine girilmi tir. Bu dönemde liberal politikaların ve istikrarın makroekonomik yöntemlerinin ba arılı ekilde uygulandı ı belirtilmektedi239. Fakat 1995 yılından itibaren enflasyon oranları dü ü e ilimine geçmekle beraber, yine de sözkonusu yılda %511.8 gibi çok yüksek bir düzeyde kalmı tır.

Enflasyon oranındaki önemli dü ü 1996 yılından itibaren kayd edilmi tir. Bu yıldaki enflasyon oranı %19.9 olarak gerçekle mi tir. Bunun en önemli nedeni izlenen sıkı para politikası olmu tur. IMF ile birlikte hazırlanan kalkınma programlarının ilki ile ba layan sıkı para politikası uygulamalarıyla fiyatlar genel düzeyinde istikrar sa lanmı tır. Di er yandan, özelle tirilmesi beklenen devlet müeseselerinin maliyele tirilmesine Milli Bank (Merkez Bankası) tarafından konan sınırlamaların da enflasyonun önlenmesinde önemli rolu olmu tur. zlenen istikrar politikalarının kararlı uygulanması sonucu 1997 yılında enflasyon geli mi ülkelerde bile ideal oran olarak de erlendirilebilecek %3.7 düzeyine indirilebilmi tir.

1998-1999 yıllarında ekonomide sırasıyla 0.5 ve 8.5 oranında deflasyon izlenmi tir. Kayd edilen deflasyon özellikle qıda ürünlerinde daha yüksek olmu tur. Deflasyon nedenleri arasında içsel faktörlerin yanısıra daha çok dı sal faktörlerin etkili oldu u belirtilmektedir. öyle ki, dı ticarette ba lıca ülkelerde ya anan ekonomik kriz sonucu sözkonusu ülkelerden ucuz gıda ürünlerinin ithal edilmesi fiyatların dü mesine neden olmu tur. Özellikle Rusya krizinin etkisiyle 1999’da fiyatlar genel düzeyinde %8.5’lik bir dü ü kayd edilmi tir.

1999 yılının ikinci yarısından itibaren uygulanmakta olan sıkı para politikasında yumu amaya gidilerek para ve döviz kuru politikalarının önceki yıllara oranla serbestle tirilmesi tüketici fiyat endeksi göstergelerine yansımı , 2000 yılından itibaren fiyatlarda dü ük oranlı artı lar gözlenmeye ba lamı tır240. 2000- 2003 yılları arasında ekonomide fiyat istikrarı sa lanabilmi , enflasyon oranı %1.8-%2.8 arasında de i mi tir.

238 _{Nesimi Kamalov, 1990-2000 Yılları Arasında Azerbaycan’da Enflasyon, Journal of Qafqaz University,}

No:6, Baku, 2000, ss.67-70

239 _{TAS S-Azerbaycan’ın gtisadi cmalı, Temmuz-Aralık, Bakü, 1999, s.46} 240 _{TAS S- Azerbaycan’ın gtisadi cmalı, Temmuz –Eylül, Bakü, 2000, s.32}

Enflasyonla ilgili Azerbaycan ekonomisinde yeni dönem 2004 yılından itibaren ya anmaya ba lamı tır. Resmi verilere göre 2004-2005 yıllarında enflasyon oranı sırasıyla %6.7 ve %9.6 olarak gerçekle mi tir241. Fakat ülke içindeki ba ımsız kaynaklarca 2004 yılından sonra ülke ekonomisinin iki rakamlı enflasyonla kar ı kar ıya oldu u dü üncesi a ırlık kazanmı tır. Bazı kaynaklarda sözkonusu oranın 2004’te %10.4242, di er bazı kaynaklarda ise daha yüksek düzeyde oldu u belirtilmektedir. 2005 yılında da enflasyon oranı konusunda ortak bir dü üncenin olmamasının yanısıra sözkonusu oranın yükselmesi ister resmi, ister resmi olmayan kaynaklarca onaylanmaktadır. Resmi kaynaklar 2005’te enflasyon oranının %9.6, bazı kaynaklar %11.6243, di er bazı kaynaklar ise bu oranın da üstünde oldu unu belirtmektedirler. Görüldü ü gibi ülkede di er ekonmik göstergelerin yanısıra, özellikle enflasyon oranı konusunda resmi ve gayrı resmi kaynakların verileri üst üste dü memektedir. Bu da mevcut sorunun çözümünü daha da zorla tırmaktadır.

Bununla birlikte, 2004 yılından sonraki dönemde Azerbaycan ekonomisinde enflasyon sorununun ortaya çıktı ı açıktır. Enflasyonun ortaya çıkma nedenleri arasında öncelikle son dönemlerde hız kazanan enerji sektörüne yönelen yabancı yatırımlar sonucu ülkeye yüksek miktarlarda para giri inin olması, bunun 2004 yılından itibaren enflasyonist bir baskı olu turması ve 2005 yılından itibaren Azerbaycan Merkez Bankası faiz oranlarını yükseltmek zorunda kalması gibi etkenler sıralanabilir. Di er yandan son yıllarda ülke vatanda larının parasal gelirlerinin yükselmesinin de enflasyon oranının artmasında önemli bir etkisinin oldu u belirtilmektedir.

Genel olarak 2004 yılından itibaren ortaya çıkan enflasyonda parasal faktörlerin etkisi dü ük kalırken, esas etkenin dünya petrol satı fiyatları ve Euro’nun yükselmesi sonucu ithal malların fiyat artı ından, halkın parasal gelirlerindeki artı tan ve yatırım hacmindeki yükselmeden kaynaklandı ı belirtilmektedir. Ekonometrik hesaplamalara göre 2004 yılı enflasyonunda parasal olmayan faktörlerin payı %65,5, parasal faktörlerinin payı ise %34,5 olmu tur244. Ayrıca üretim maliyetlerindeki artı lar da etkili olmu tur.

Enflasyon oranı bakımından Azerbaycan ekonomisinin di er Post Sovyet ülkeleri, daha do ru bir ifadeyle BDT ülkeleriyle kar ıla tırılmasının yapılabilmesi için 2004 ve 2005 verileri kullanılarak a a ıdaki tablo düzenlenmi tir.

Tablo:8 Azerbaycan ve BDT Ülkelerinin Enflasyon Kar ıla tırması

241 _{Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2006} 242 _{Aras, a.g.e., s.45}

243

Azerbaycan Ülke Bülteni, Aralık-2006, www.deik.org.tr/bultenler/200612817323azerbaycan- aralik2006.pdf

Ülkeler Aylık nominal ücret 2005'te ön.yl.oran. Tüketici fiyat (ABD$): 2004 de i me % endeksi: 2005 Azerbaycan 101,2 24,3 9,6 Ermenistan 81,4 20 0,6 Beyaz Rusya 160,6 34 10,3 Gürcüstan 81,8 8,2 Kazakistan 208,3 19 7,6 Kırgızistan 52,5 17 4,3 Moldova 89,5 20 11,9 Rusya 234 24 12,7 Tacikistan 20,8 - 7,8 Türkmenistan - - - Özbekistan - - Ukrayna 110,8 37 13,5

Kaynak:Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2006

Tablo 8’den de görülebilece i gibi BDT ülkelerinin genelinde ücretler dü ük düzeydedir. 2004 verilerine göre ücretlerin en yüksek oldu u ülke Rusya, sonraki sırada ise Kazakistan yer almaktadır. 2005 yılında ücretlerdeki artı oranına göre Ukrayna ve Beyaz Rusya önde gelmektedir. Gelirlerin reel de erlerini azaltıcı bir etkide bulunan tüketici fiyat endeksine göre de Ukrayna %13.5’lik bir oranla ön sırada yer almaktadır. Tüketici fiyat endeksine göre Azerbaycan resmi veriler baz alındı ında verilerine ula ılabilen 10 BDT ülkesi içinde 5.sırada yer almaktadır. E er gayrı resmi kaynakların Azerbaycan ekonomisi için belirtti i enflasyon oranları baz alınacak olursa o halde denebilir ki, 2005 yılı itibariyle Azerbaycan BDT içinde en yüksek oranlı enflasyonun izlendi i ülkelerden biri olmu tur.

Son yıllarda ortaya çıkan enflasyon sorunun çözümü için ülkede 31 Mayıs 2005’te Cumhurba kanı tarafından ‘Antienflasyon Tedbirleri’ ba lıklı ferman imzalanmı tır. Buna ba lı olarak Merkez Bankası (Milli Bank) enflasyon önleyici politika uygulamalarına a ırlık vermeye ba lamı , 2006 yılında ‘enflasyon hedeflemesi’ne göre tek rakamlı enflasyona ula abilmek için gerekli makroekonomik politikalar desteklenmi tir. Fakat enflasyon hedeflemesinde gerekli önko ulları245, özellikle Merkez Bankası’nın ba ımsızlı ı önko ulunun Azerbaycan gibi piyasa ekonomisine geçi dönemini tamamlayamayan bir ülkede etkin ekilde uygulanabilmesi u anki durum itibarile zor gözükmektedir.

Kanımızca, Azerbaycan ekonomisinde son yıllarda enflasyon oranının yükselmesinde parasal faktörlerden daha çok, yukarıda sıralanan ekonomik geli melerle

245 _{Zeynep Karaçor, Ahmet Ay, Hakan Acet, Geli mekte Olan Ülkelerde Enflasyon Hedeflemesi Politikaları,}

beraber, di er bir etken olan ‘toplam arz’ ve ‘toplam talep’ uyu mazlı ı da önemli bir neden olmu tur. Sözkonusu sorunun çözümü için ekonomi otoritelerinin artan talebin kar ılanabilmesi için toplam arzın, di er bir ifadeyle giri imcilerin kar ıla tı ı problemlerin ortadan kaldırılması, talebin kar ılanmasında önemli bir yeri olan ithalatta monopolist yakla ımların engellenmesi ve piyasa ekonomisi gere i gerçek rekabet ortamının olu turulması yönünde önemli kararlar alması gerekmektredir.

Sonuç olarak, resmi veriler baz alındı ında, ‘enflasyon hedeflemesi’nde Azerbaycan’ın ba arılı oldu u belirtilmektedir. Oysa, ister ülke içinde reel fiyat hareketleri izlenimleri; isterse de gayrı resmi kaynaklarca açıklanan veriler belirtilen resmi verilerin gerçe i yansıtmadı ını, ülkede enflasyonun önemli bir sorun haline gelmekte oldu unu ve gerekli önlemlerin alınmaması durumunda bunun önümüzdeki yıllarda ülke ekonomisinde daha olumsuz sonuçlar ortaya çıkaraca ı dü üncesinde birle mektedir.