Dı Borçlar

Azerbaycan ba ımsızlı ın ilk yıllarında ya anan ekonomik kriz ve süregelen sava ın etkisiyle olu an bütçe açıklarını ve yapılması gereken zorunlu harcamaları iç finansal kaynaklar hesabına kar ılamak gücünde olmamı tır. Bu bakımdan ülke ilk yıllardan itibaren sözkonusu ihtiyaçlar do rultusunda dı finansal kaynaklara yönelmi tir.

Genel olarak Postsosyalist ülkeler sözkonusu finansal yetersizli i kar ılamak amacıyla farklı yollar izlemi tir. Bir kısım ülkeler (Özbekistan, Beyaz Rusya gibi) bu problemi daha çok iç finansal kaynaklarla çözme yolunu seçmi , di er kısım ülkeler (Polonya, Macaristan, Rusya gibi) ise sorunu daha çok dı finansal kaynaklarla çözme

yoluna a ırlık vermi tir. Azerbaycan da bu konuda ikinci yolu tercih eden ülkeler arasında yer almı tır267. Dı finansal kaynaklar arasında uluslararası mali kurumlar ve yabancı bankalardan alınmı krediler önemli bir yer tutmu tur.

Azerbaycan’ın dı borçları genel olarak 3 kategoride ele alınmaktadır. Bunlar268: • Direk hükumete verilen krediler (G),

• Hükümete verilen ve i icraçılarına devredilen krediler (G/O), • Devlet garantisiyle verilen kredilerdir (GG).

Alınan kredilerin genel ço unlu u uzun süreli ve dü ük faiz oranlı kredilerden olu maktadır. En çok borç alınan kurumlar arasında Dünya Bankası (WB) ve Uluslararası Para Fonu ( MF) önde gelmektedir. Bunun yanısıra Azerbaycan’ın borç aldı ı kurumlar arasında Japonya Uluslararası Bankası, Alman BLG Bankası, Türkiye Eximbankı, Amerikan Exımbankı, slam Kalkınma Bankası ve di er kurumlar ön sıralarda yer almaktadır.

Azerbaycan ba ımsızlıktan sonra ilk kredi anla masını 09.11.1992 tarihinde Türkiye Eximbank’ı ile imzalamı tır. Miktarı 100 milyon ABD doları olan kredinin kaderi o kadar da ba arılı olamamı , 21.04.1993 tarihinde aynı kaynaktan bu defa 150 milyon ABD doları hacminde kredi anla ması imzalanmı tır. Her iki kredinin ilk anla ma gere i geri ödeme süresi geçse de, sonradan Azerbaycan hükumeti ile Türk Eximbank’ı arasındaki anla ma sonucu, son ödeme tarihi uzatılmı tır269. Sözkonusu kaynaklar planlanan amaçlar do rultusunda kullanılmamı , ülkenin ilk dı borç denemesi ba arısız olmu tur270.

A a ıdaki tabloda Azerbaycan’ın 1995-2005 arası dı borç durumu yer almaktadır. Tablo:14 Azerbaycan’ın Dı Borçları: 1995-2005

Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Dı borç Mik.

(milyon $) 294 445 548 661 720 1158 1250 1374 1570 1588 1607 GSY H'da % 12,4 13,6 15,8 15,7 15,8 21,9 21,9 22,5 22 18,6 12,8 Kaynak: Gubad bado lu, Azerbaycan’ın Harici Devlet Borçlarının Tehlili, Ekspert Dergisi No:2(14), Bakü, 2001, s.8;

Yıllık Rapor, Azerbaycan Devlet statistik Komitesi Yayınları, Bakü, 2006

267 _{Zahid Memmedov, Beynelxalq Valyuta-Kredit Münasibetleri ve Xarici Ölkelerin Pul-Kredit Sistemi,}

Qanun Ne riyatı, Bakü, 2001, s.260

268 _{Gubad bado lu, Azerbaycan’ın Harici Devlet Borçlarının Tehlili, Ekspert Dergisi No:2(14), Bakü,}

2001, s.8

269 _{Ekspert, Azerbaycan’ın Harici Devlet Borçları, Ekspert Dergisi No:1, Bakü, 2000, s.16} 270 _{smayılov, a.g.e., s.116}

Tablo 14’e göre, Azerbaycan’ın dı borç miktarında sürekli artı kayd edildi i görülmektedir. Dı borçların GSY H’daki oranına gelince bu oranın 2003 yılına kadar arttı ı, 2003 yılından sonra ise azaldı ı izlenmektedir. Son verilere göre 31.12.2006 tarihi itibariyle Azerbaycan’ın dı borç miktarı 2.1 milyar ABD doları olmu tur ki, bu da GSY H’nın %11.9’na denk gelmektedir271. Dı borç miktarındaki artı a ra men GSY H’da sözkonusu oranın dü mesinin belirli nedenleri vardır. Öncelikle son yıllarda Azerbaycan ekonomisinin makroekonomik göstergelerindeki olumlu de i meler, daha önceki dönemlerde ülkeye uzun süreli ve dü ük faiz oranıyla borç veren uluslararası kurumların aynı ko ullarla kredi verme isteklerinin azalmasına neden olmu tur. Di er yandan ba ımsızlı ın ilk yıllarında kamu açıklarını kapatma, sonraki a amada petrolun dünya pazarlarına çıkarılması için gereken ula ım yollarının yapımında ülkeye dü en payın ödenilmesi amacıyla dı borç gereksinimi fazla olan Azerbaycan gelinen a amada önceki dönemlere oranla dı borca daha az ihtiyaç duymaktadır. Özellikle ülkeye son yıllarda gelme e ba layan petrol gelirleri ülkenin finansal açıdan dı a ba ımlılı ını ortadan kaldıra bilmi tir.

Uluslararası standartlara göre dı borçların kullanım miktarının kritik düzeyi GSY H’nın %40’dan, yıllık ihracatın ise %200-%250’sinin geçilmesi olarak kabul edilmektedir272. Azerbaycan’da ise 2006 verilerine göre sözkonusu oranlar sırasıyla %10.6 ve %32.8 olarak gerçekle mi tir. Bu verilere göre ülkenin dı borç miktarının ülke için kritik sayılabilecek düzeyden uzak oldu u görülmektedir. Fert ba ına dü en dı borç miktarının yakla ık 250 ABD doları civarında olmasıyla da ülkenin özellikle BDT devletleriyle kar ıla tırmada daha iyi durumda oldu u görülmektedir.

Bunun yanısıra 1 ocak 2007 tarihine göre Azerbaycan’ın döviz rezervi Merkez Bankası’nda (Milli Bank) 2 milyar, Devlet Petrol Fonu’nda 1.4 milyar ve Maliye Bakanlı ı’nda 0.5 milyar ABD doları olmakla toplam 3.9 ABD doları düzeyindedir. Böylece ülkenin toplam döviz rezervi toplam dı borçlardan 1.8 milyar ABD doları veya di er bir ifadeyle %86 daha fazla olmaktadır273. Bu da mevcut dı borç miktarının ülke kaynaklarıyla kar ıla tırmada çok önemli bir sorun olu turmayaca ı gibi de erlendirilmektedir. Di er yandan ülkede borç yönetimi uluslararası mali kurumlarca ‘BB’ düzeyinde de erlendirilmi tir ki bu da olumlu bir de erlendirme olarak ele alınmaktadır.

271

Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu, a.g.e., s.37

272 _{bado lu, a.g.m., s.8}

Peki sorun nedir? Öncelikle yukarıda belirtilen kritik düzeyle ilgili bir kaç noktaya de inmek gerekmektedir. Ülkenin dı borç miktarının GSY H’da kritik sayılacak düzeyden a a ı olması son yıllarda GSY H’nın çok önemli oranlarda artmasına ba lı bulunmaktadır. GSY H’nın bu kadar yüksek oranlı artması ise direk ülke petrollerinin dünya pazarlarına çıkarılması ve bundan kaynaklanan gelirler hesabına olmu tur. hracatla ilgili de benzer de erlendirme yapılabilir. Belirtmek gerekir ki, 2006 yılı ihracatında ham petrol ve petrol ürünlerinin payı %84 olarak kayd edilmi tir274. Bu açıdan de erlendirilecek olursa, petrolun tükenebilir kaynak olması ve Azerbaycanın petrol kaynaklarının uzun müddet tükenmeyecek kaynaklar sırasında yer almaması, yakın tarih itibariyle ise petrol gelirlerinin azalma trendine girece i ve buna ba lı olarak petrol kaynaklı ihracat gelirlerinin azalabilece i gözönünde tutuldu unda durumun hiç de rakamların belirtti i gibi çok olumlu olmadı ı ortaya çıkmaktadır. Bu bakımdan sa lıklı sonuçlara varmak için ülkenin petrol dı ındaki potansiyelinin gözönünde bulundurulması, de erlendirmelerin buna göre yapılması gerekmektedir.

Di er yandan Azerbaycan’da dı borçlarla ilgili en önemli sorun sözkonusu kaynakların etkin kullanımıyla ilgilidir. Dı borç kaynaklarının kullanılmasında en önemli sorunlar Türk Eximbankı ve Avrupa Birli i kanalıyla birsıra Bakanlıklara veya Devlet Komitelerine ayrılan kredilerde ya anmı tır. Sözkonusu kredilerin bir kısmı ya birba a krediyi alan kurum tarafından, ya da krediyi açan kurumların direk veya dolaylı katkısıyla benimsenmi tir. Sözkonusu kredilere %100’lük devlet garantisinin olması, krediyi alan kurumların sorumsuzlu u sonucu kaynakların verimsiz kullanılmasına neden olmu tur275. Daha önce de belirtildi i gibi ülkede özellikle harcamalarda effaflı ın ve mali denetimin yetersizli i sözkonusu kaynakların benimsenmesine olanak sa lamı tır. Bu bakımdan alınan kredilerin alınma amacı yönünde kullanılmasının sa lanması, harcamalarda effaflı ın temin edilmesi ve bu alanlara yönelik sıkı denetim mekanizminin geli tirilmesi kaynakların verimli kullanımında etkili ola bilecektir.