1.2.3. Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu Öncesi Dönemde
1.2.3.4. Sınır DıĢı Etme ĠĢlemine KarĢı Yargı Yolu
Sınır dıĢı etme kararları bazı hukuk sistemlerinde kazai makamların yetkisine girdiği halde Türk hukuk sisteminde bu yetki idari makamlar tarafından kullanılmaktadır181
. Söz konusu idari makam ise ĠçiĢleri Bakanlığıydı. Bakanlığın sınır dıĢı etme iĢlemi organik açıdan idari bir iĢlem olarak kabul edilmiĢtir182
. Zira idari iĢlemlerin en önemli özelliği olan kamusal otoritenin üstün olması, tek yanlı olma ve taraflar arasında irade eĢitliğinin bulunmaması durumlarının hepsi bir idari iĢlem olan sınır dıĢı etme iĢleminde kendini göstermektedir183
. Sınır dıĢı etme iĢlemi tek taraflı irade açıklaması ile karĢı tarafın iradesine bakılmaksızın hukuki sonuç doğurmaktadır184
.
Ġdarenin her türlü eylem ve iĢlemlerine karĢı yargı yolunun açık olduğunu düzenleyen Anayasa‟nın 125‟inci maddesine göre yabancının sınır dıĢı etme iĢlemine karĢı idari yargıda dava açma hakkı, temyiz yoluna baĢvurma hakkı ve bu hukuki süreçler boyunca sınır dıĢı etme iĢleminin yürütmesinin durdurulmasını talep etme
178 Aybay, Sınır DıĢı., s. 158.; Göğer , Yabancılar, s. 35. 179 Duran, Sınır DıĢı, s. 15.
180
647 sayılı Mülga cezaların Ġnfazı Hakkında Kanun‟da konu ile ilgili olarak 18‟inci maddenin son fıkrasında hudut dıĢı edilen yabancıların beĢ yıl geçmedikçe ülkeye tekrar alınamayacakları düzenlenmekteydi. Öğretide ise bu açık hüküm karĢısında sınır dıĢı edilen yabancının beĢ yıl geçmedikçe ĠçiĢleri Bakanlığı‟nın izni olsa dahi ülkeye alınmayacağı kabul görmekteydi, Aybay, Sınır DıĢı, s. 158.
181
Çelikel, Öztekin (Gelgel), YH, s. 115.
182 EkĢi, Kabaalioğlu, Sınır DıĢı, s. 520. 183 EkĢi, Kabaalioğlu, Sınır DıĢı, s. 520. 184 EkĢi, Kabaalioğlu, Sınır DıĢı , s. 520.
36 hakkı vardır185
. Nitekim idari yargımız, 1961 Anayasası‟ndan bu yana186 sınır dıĢı etme iĢlemini hükümet tasarrufu olarak saymamakta ve önüne getirilen davalar yoluyla denetimden geçirmektedir187
. 1961 Anayasasından önceki dönemde ise sınır dıĢı iĢlemleri hükümet tasarrufu sayılarak yargı denetimi dıĢında bırakılmıĢtır188
. 1961 Anayasasının 114‟üncü maddesi ile Ġdare‟nin hiçbir eylem ve iĢleminin yargı denetimi dıĢında tutulamayacağı belirtilmekle sınır dıĢı etme iĢlemi hükümet tasarrufu olmanın dıĢına çıkarılmıĢtır189. 1982 Anayasası‟nda da bu hüküm yinelenmiĢ ve sonuç olarak sınır dıĢı etme iĢlemi idari yargı denetimine tabii bir hale gelmiĢtir190
.
Türk hukukunda sınır dıĢı etme ile ilgili düzenlemelere baktığımız zaman idarenin sınır dıĢı etme kararını almadan önce ilgiliyi dinleme, görüĢünü alma ya da ona bir bildirim yapma mecburiyetinde olmadığı görülmektedir191. Sınır dıĢı edilen kiĢinin idari yargı mercileri önünde dava açmadan önce idareye itiraz etmesi gerektiği yönünde de bir düzenleme bulunmamaktaydı. Dolayısıyla sınır dıĢı etme iĢlemine karĢı idari yargının yapacağı denetim ilgilinin savunma hakkını kullanabileceği en önemli araçtı192
. Ġdari yargıya baĢvurulması durumunda bu baĢvurunun hangi sürelerde yapılması gerektiği konu ile ilgili özel bir düzenleme bulunmadığı için ĠYUK‟a göre belirlenmiĢti.
185 Dardağan, Sınır DıĢı, s. 113.; Duran, Sınır DıĢı, s. 23.; Çiçekli, Yabancılar ve Polis, s. 110.
186 1961 Anayasa‟sından önceki dönemde sınır dıĢı edilme iĢlemi ile ilgili yargısal denetim ve sınır dıĢı
etme iĢleminin hükümet tasarrufu olarak kabul edildiği yönündeki hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Duran, Sınır DıĢı, s. 16 vd.
187 Rona Aybay,” Yönetim Hukuku ve Yönetsel Yargı Açısından “Yabancı”‟nın Konumu ( Ġnsan Hakları
Hukuku Açısından Bir YaklaĢım)”, DanıĢtay ve Ġdari Yargı Günü 135. Yıl, DanıĢtay Tasnif ve Yayın Bürosu Yayınları No:68, 09.05.2003, s. 185 (Yönetsel Yargı), Aybay‟a göre sınır dıĢı iĢlemlerinin uygulanma biçimi, bu konudaki yargı denetiminin etkili olmasına pek elveriĢli değildir. Çünkü, iĢlemin oluĢturulması aĢamasında ilgili kiĢiye sınır dıĢı edileceği konusunda bilgi verilmemekte, savunma ve açıklama yapma olanağı verilmemektedir. ĠĢlemin uygulanmasına geçildiğinde ise yargı yoluna baĢvurup yürütmeyi durdurma kararı alabilmek, çoğu zaman fiilen olanaksız olmaktadır, Aybay, Yönetsel Yargı, s.185.
188 DanıĢtay 1950 yılında verdiği bir kararda “ bütün idari tasarrufların kazai murakabeye tabii tutulması,
hukuka bağlı devlet prensibinin en mütebariz ve karakteristik vasfı icabıdır” ifadesini kullanmıĢ olmasına rağmen 1960‟lı yıllara gelene kadar sınır dıĢı etme kararını yargısal denetime tabii tutmamıĢtır, 30.03.1950, E.320,K.50/118 sayılı DanıĢtay Genel Kurulu kararı, Aybay, Sınır DıĢı, s. 160.; Çiçekli, Yabancılar ve Polis, s. 110.
189 Aybay, Sınır DıĢı, s. 160. 190
1961 Anayasası öncesinde DanıĢtay 1943 yılında vermiĢ olduğu bir kararında sınır dıĢı etme iĢleminin hükümet tasarrufu olduğunu belirtmiĢtir. Ġlgili kararda “ Bir yabancının siyasi düĢünceler ile hudut dıĢına çıkarılması, hükümet tasarrufları meyanına dahil olmasına ve bu kabil tasarrufların idari davalara mevzu teĢkil etmeyeceği idare hukuku esaslarından bulunmasına binaen davanın reddine “ ifadeleri geçmektedir. DanıĢtay 5. Daire, T.12.02.1943, No: 43/343, Aybay, Sınır DıĢı, s. 160.; Ġsmet Giritli, Türkiye’de ve Yabancı Memleketlerde Hükümet Tasarrufları, Sulhi Garan Matbaası, Ġstanbul 1958, s. 115.
191Dardağan, Sınır DıĢı, s. 111. 192 Dardağan, Sınır DıĢı, s. 98.
37
ĠYUK 7‟nci maddesine göre özel kanunlarda baĢka bir süre ön görülmemiĢ ise DanıĢtay ve idare mahkemelerinde dava açma süresi altmıĢ gündür. Bu süre, ilgiliye sınır dıĢı edildiğine dair yazılı bildirim yapıldığı andan itibaren iĢlemeye baĢlayacaktı. YĠSHK‟de sürelerle ilgili herhangi bir düzenleme yapılmamıĢ olduğu için ĠYUK‟ta geçen bu genel süreler geçerli olacak ve sınır dıĢı edilen yabancıların, kendilerine yapılan yazılı bildirimden itibaren olmak üzere atmıĢ gün içinde idari yargı mercilerinde dava açabilme hakları bulunacaktı193
.
Mülteci ve sığınmacıların sınır dıĢı edilmelerinde ise yargısal yola ek olarak bir de itiraz yolu yer almaktaydı. 1994 Yönetmeliği‟nin 29‟uncu maddesine göre, Türkiye‟de muntazam surette bulunan bir mülteci veya sığınmacı ancak milli emniyet veya kamu düzeni sebebi ile Cenevre SözleĢmesi hükümleri çerçevesinde ĠçiĢleri Bakanlığınca sınır dıĢı edilebilecekti. Sınır dıĢı kararına karĢı on beĢ gün içerisinde ĠçiĢleri Bakanlığı‟na müracaat edilerek itiraz edilebilecek, itiraz daha önce sınır dıĢı kararı veren yetkilinin bir üstü tarafından incelenerek sonuçlandırılacak ve valiliklerce ilgiliye tebliğ edilecekti.
Sınır dıĢı etme iĢlemine karĢı açılacak davalarda görevli mahkeme, idari uyuĢmazlıklarda genel görevli mahkeme olan idare mahkemeleriydi194
. Yetkili mahkemelerin hangi mahkemeler olacağı ise ĠYUK‟tan hareketle tespit edilmekteydi. Kanuna göre bu Kanun‟da veya baĢka bir Kanun‟da yetki ile ilgili özel bir düzenleme bulunmadığı takdirde genel yetkili mahkeme, idari iĢlemi yapan merciin bulunduğu yer mahkemesiydi (m.32). Gerek ĠYUK‟ta gerekse YĠSHK‟te sınır dıĢı etme kararına karĢı açılacak davalarda özel bir yetkili mahkeme öngörülmüĢ değildi. Dolayısıyla genel yetki kuralı burada uygulama alanı bulacaktı. Ancak yukarıda belirttiğimiz üzere YĠSHK 21‟inci madde uyarınca sınır dıĢı kararı vermekle ilgili acele hallerde bir yetki devri söz konusuydu. Bu maddeye göre sınır dıĢı etme yetkisi gerekli hallerde illerde valiliklere devredilebilecekti. Bu maddeye göre valilikler tarafından verilmiĢ bir sınır dıĢı etme kararı söz konusu olduğu zaman, valiliklerin bulunduğu illerin yetki
193 EkĢi, Kabaalioğlu, Sınır DıĢı , s. 521.
194DanıĢtay‟da bazı durumlarda ilk derece mahkemesi olarak belli bazı uyuĢmazlıkları karara
bağlayabilmektedir. Bu uyuĢmazlıkların neler olduğu 2575 sayılı DanıĢtay Kanunu‟nun 24‟üncü maddesinde tahdidi olarak sayılmıĢtır. 1‟inci fıkrasının c bendinde Bakanlıkların yapmıĢ olduğu idari iĢlemlerden düzenleyici idari iĢlemlere karĢı DanıĢtay‟da iptal ve tam yargı davası açılabileceği belirtilmiĢtir. Sınır dıĢı etme kararları düzenleyici idari iĢlemlerden olmadıkları için bu iĢlemlere karĢı açılacak davalarda görevli mahkeme idare mahkemeleriydi.
38
çevresinde yer alan idare mahkemeleri de ĠYUK 32‟nci madde uyarınca yetkili olacaktı195. Sınır dıĢı edilme iĢlemine karĢı iptal davası açılması, bu iĢlemin uygulanmasını kendiliğinden durdurmamaktaydı (ĠYUK m.27). Sınır dıĢı etme iĢleminin hukuka aykırı olduğu iddiasıyla dava açılması halinde ayrıca yürütmenin durdurulması yönünde talepte bulunulması gerekmekteydi196
. Yürütmenin durdurulması istemi reddedilmiĢ ise bu ret iĢlemine karĢı ilgili bölge idare mahkemesine kararın tebliğinden itibaren baĢlamak üzere yedi gün içerisinde itirazda bulunabilecekti (ĠYUKm.27/6)197
. Ġdare Mahkemesinin vereceği nihai karara karĢı, kararın tebliği tarihini izleyen günden itibaren baĢlamak üzere otuz gün içerisinde DanıĢtay‟a temyiz yoluna baĢvurmaları mümkündü (ĠYUK m.46).
Sınır dıĢı etme iĢleminin iptaline iliĢkin açılan davalarda, sınır dıĢı etme iĢleminin hukuka uygunluğu daha çok neden unsuru yönünden değerlendirilmiĢtir198
. Sınır dıĢı etme nedenin belirli bir Ģekilde düzenlendiği durumlarda idare mahkemeleri bu nedenlerin somut olayda gerçekleĢip gerçekleĢmediğini incelemek durumundadırlar199. Pasaportunu on beĢ gün içerisinde yeniletmeyen yahut Türkiye‟ye pasaportsuz gelen ya da ağır ceza mahkemesinin görevine giren bir suçtan dolayı mahkûm olup cezası infaz edilen yabancıların sınır dıĢı etme sebeplerinin ne olduğu tartıĢmaya yer bırakmayacak Ģekilde açıktı. Sınır dıĢı etme nedeninin bunlardan birisi olması halinde sınır dıĢı etme nedeninin var olmadığı tespit edildiğinde, sınır dıĢı etme iĢlemi hukuka aykırı olacak ve iptali gerekecekti200. Ancak uygulamada sınır dıĢı etme nedenleri daha çok YĠSHK 19‟uncu maddeye dayandırılmıĢ ve idari yargı önüne gelen iptal talepleri bu madde açısından değerlendirilmiĢti201. Yukarıda da ele aldığımız üzere 19‟uncu maddeye göre alınan sınır dıĢı etme kararları siyasi ve idari icaplara aykırılık ve umumi güvenlik nedenlerine dayandığı için idareye geniĢ takdir yetkisi vermekteydi.
195
EkĢi, Kabaalioğlu, Sınır DıĢı , s. 522.
196 Aybay, Sınır DıĢı, s. 160.; EkĢi, Temel Konular, s. 66. 197 EkĢi, Temel Konular, s. 66.
198
Türk Hukukunda bir idari iĢleminin hukuka uygun olması için beĢ Ģart aranmaktadır. Bir idari iĢlem öncelikle yetkili makam tarafından yapılmalıdır, mevzuatlarla gösterilen Ģekle uygun olarak yapılmalıdır, kanunlarda belirli veya belirsiz gösterilen nedenlere uygun olarak yapılmalıdır, son olarak da konu ve amaç yönünden hukuka uygun olmalıdır. Bu beĢ unsurdan birinde meydana gelen sakatlık idari iĢlemi hukuka uygun olmayan idari iĢlem haline getirir ve iptali gerekir, Günday, Ġdare Hukuku, s. 60 vd.
199 Aybay, Sınır DıĢı, s. 161.; Çiçekli, Yabancılar ve Polis, s. 107. 200 Aybay, Sınır DıĢı, s. 161.
39
Sınır dıĢı etme kararına karĢı iptal davası açılması halinde, kararı veren idari makam, idare mahkemesine kararın gerekçesini bildirmek zorundaydı (ĠYUK m.20). Yabancının hangi eyleminin siyasi ve idari icaplara aykırılık teĢkil ettiği idare tarafından bildirilmediği takdirde, alınan sınır dıĢı kararı neden yönünden hukuka aykırı olacak ve iptali gerekecekti202.