Süpermarketlerin Türkiye’deki Gelişimi

Türkiye’de ilk süpermarketin Đstanbul Şişli’de kurulan Çankaya Pazarı olduğu öne sürülmektedir. Ancak 1955 yılında Đsviçre Kooperatifler Federasyonu tarafından Đstanbul’da kurulan Migros-Türk Türkiye’de süpermarket fikrinin tam anlamıyla uygulamaya geçildiği ilk kuruluş olmuştur (Taşkın, 2000: 61). Đlk başlarda satış arabalarıyla-tekerlekli süpermarketlerle-Đstanbullulara hizmet veren Migros’un mağazaları açılmıştır. Bu mağazaların ilk süpermarketlerin devreye girmesiyle birlikte Türkiye’de tüketiciler bazı ilklerle tanışma olanağına kavuşmuşlardır. Her şeyden önce o güne kadar çuvalda satılan pirinç, bakliyat, şeker türü ürünler ilk defa pakete girmiş, hijyenik koşullarda paketlenerek satışa sunulmaya başlanmıştır. Đkincisi ilk defa self-servis yöntemiyle tanışan tüketici,değişik markalı malları yan yana görme olanağını bulmuş, fiyatlarını reyon etiketlerinde görme ve karşılaştırarak malları kendi tercihlerine göre alma fiyatına kavuşmuştur. Bu ilkelerden biri de seç-al prensibiyle meyvee sebze seç-alma olanağıydı. Kooperatifin davet ediliş amacı Türkiye’de dağıtım sisteminin geliştirilmesi, dağıtım giderlerinin azaltılması ve rekabetin arttırılması olarak tanımlanmaktadır. Bunların yanı sıra Türkiye’de dağıtım sistemini organize etmek, know-how getirmek, üretimi artırmak da hedefler arasında olmuştur (Burt, 2000: 875).

Migros-Türk’ten sonra Türkiye’de modern gıda perakendeciliğinde doğrudan bir kamu girişimi olarak 1956 yılında Gıda ve Đhtiyaç Maddeleri T.A.Ş.’i (Gima) kurulmuştur. 1950’li yıllarda ekonominin kapalı ve devlet ağırlıklı yapısı perakendecilikte devlet yatırımlarının ağırlığıyla kendini göstermiş ve bu alanda özel girişim olarak önemli bir gelişme yaşanmamıştır. 1960’lı yılların ve 1970’li yılların en önemli perakendecilik biçimi tüketim kooperatifleridir. 1970’lerdeki aşırı fiyat artışları yerel yönetimleri ucuz mal temin eder (Taşkın, 2004: 16-17).

Kooperatifler açmaya mecbur bırakmış ve 1966’da sayıları 327 olan tüketim kooperatifleri 30.000 üyesine hizmet vermekteyken 1970’te kooperatif sayısı 445’e, hizmet verilen üye sayısı 55.000’e çıkmıştır (Boyacı, 1998: 43).

Tüketim kooperatifleri 1980’lere kadar perakende ticarette önemini korumuştur. Đthal ikameci ekonominin terk edildiği ve ithalatın serbestleştirildiği 1980’li yıllarda özel girişimcilik öne çıkmış, halkın ihtiyacını karşılamada yetersiz duruma düşen, devlet eliyle işletilen Gima ve Migros gibi mağazalar 1984’te çıkartılan özelleştirme yasasıyla özel sektöre devredilmiştir. 1980’lerde özel perakendeci zincirlerin sayısının arttığı gözlenmişse de bu sektördeki en önemli gelişmeler 1988’de Alman grubu Metro’nun Türkiye pazarına girmesiyle başlamıştır. Bundan sonra 1991’de Carrefour’un ve 1992’de Continent’in pazara girişiyle sektörde önemli gelişmeler birbirini takip etmiştir (Taşkın, 2004: 61).

Yabancı mağazalar, iyi tanımlanmış tasarım, gelişmiş tüketici hizmetleri, büyük sermayeleri ve know-how’larıyla Türk perakendeciliğinde hem rekabeti arttırıcı hem de eğitici rol oynamışlardır (Boyacı, 1998: 44). Aslında yabancıların ilgisi boşuna değildi. Çünkü, Türkiye’de 1990’ların başında hipermarket ve süpermarketlerin toplam Pazar payı Avrupa’dakinden çok düşüktür. Ayrıca Avrupa’da süpermarket açılması ile ilgili mevzuatın zorluğu ve buna karşın Türkiye’de bu konudaki rahatlık da ülkenin perakende sektörünü yabancıların gözdesi haline getirdi. Aynı ilgiyi 1970’lerin sonunda Đspanya pazarına gösteren Đngiliz, Fransız ve Alman şirketleri pastadan büyük pay kapmışlardır (Chandon vd. 2000: 65).

Yabancı sermayenin perakende satış pazarına girişi ile birlikte yerli perakendeciler arasında da süpermarketleşme ve hipermarketleşme doğrultusunda canlanma ve yeni arayışlar başlamıştır. Metro Grosmarket’in Türkiye’ye gelmesine bir tepki olarak, Đstanbul’daki küçük perakendeciler birleşerek Đsmar’ı kurdular (Aksoy, 1996:21). Aynı şekilde Anmar, Karmar gibi örnekleri daha da arttırılabilecek birlikte yeniden yapılanmanın bir sonucu olarak meydana çıktılar.

Hızlı gelişme gösteren bir diğer kuruluş ilk başta Ege Bölgesi’nde yoğunlaşan ve daha sonraları ülke geneline yayılarak mağaza sayısını Mart 2000 itibariyle 117’ye yükselten Tansaş’tır. Bunun dışında Beğendik, Yimpaş, Makro, Oypa (eski adıyla ordu pazarı) gibi bir çok kuruluşlar bu şekilde sektöre girerek kendi zincirlerine sürekli yeni halkalar ekleme eğilimindedirler.

Migros 1954 yılında satış arabalarıyla başlattığı perakendeciliği 1999’da 12’si yurt dışında olmak üzere 325 mağazayla sürdürmektedir (http://migros.com.tr). 1956 yılında ilk tanzim satış amacıyla kurulan ve ilk mağazayı aynı yıl Kızılay’da açan ve 1997 yılında yeniden yapılanmaya giden Gima, 2000 yılında ülkenin en büyük perakendeci zincirlerinden biri haline gelmiştir. Günümüzde çok sayıda girişim, gerek zincir gerekse belirli yerlerle sınırlı bir şekilde faaliyet göstermektedir. Bu kuruluşlardan en yaygın satış noktasına sahip olanlar Migros, Tansaş, Gima, Đsmar ve Yimpaş’tır.

1990’larda Türkiye’de süpermarketlerin sayısında hızlı bir artış yaşanmasına rağmen (Tablo 1.2) perakende pazarından en önemli payı yine bakkaliye mağazaları almışlardır.

Tablo 1.2 Türkiye’de Süpermarketlerin Sayısındaki Artış

SIRA ZĐNCĐR MARKET 1 KASIM

2011 1 EYLÜL 2011 FARK 1 1 KASIM 2010 FARK 2 Toplam 11588 11295 293 9728 1860 1 BĐM (Ulusal -Discount) 3263 3234 29 2907 356 2 Şok (Ulusal -Discount) 1256 1238 18 1235 21 3 A101 (Ulusal -Discount) 1210 1113 97 721 489 4 DiaSa (Ulusal -Discount) 1072 1010 62 788 284 5 Migros (Ulusal) 504 501 3 352 152 6 Hakmar Express

(Đstanbul-Discount) ^{230 210 20 107 123} 7 CarrefourSa Express (Ulusal) 213 211 2 190 23 8 Kiler (Ulusal) 191 190 1 172 19 9 Tansaş (Ulusal) 174 174 0 270 -96 10 Makromarket (Ulusal) 152 150 2 121 31 11 Bizim Toptan Satış (Ulusal) 116 113 3 104 12 12 Pehlivanoğlu (Ulusal) 105 105 0 103 2 13 Marketim (Ulusal) 98 99 -1 99 -1 14 Adesem (Ulusal) 96 96 0 92 4 15 Onurex (Đstanbul - Discount) 92 91 1 59 33 16 Genpa (Antalya) 91 89 2 85 6 17 Mopaş (Đstanbul) 83 83 0 77 6 18 Kipa Express (Ulusal) 77 75 2 75 2 19 Piyu (Đçel - Discount) 74 66 8 62 12 20 Meşhur Peynirci (Ankara) 67 65 2 58 9

Kaynak: http://www.marketciyim.com/market/zincir-marketlerin-eylul-ekim-2011-magaza-sayisi-karsilastirmasi#more-1801, E.T. 13.06.2012

Bu nedenle ülkedeki büyük holdingler perakendecilik sektörüne önemli yatırımlar yapmakta, süpermarket ve hipermarket sayısı günden güne artmaktadır. Türkiye’de perakendecilik alanında meydana gelen modern gıda perakendecileri ile ilgili oluşumların üç grup altında toplanması mümkündür (Şirin, 1996:26). 1) Daha henüz şube sayısını çoğaltmamış çok büyük süpermarket ve hipermarketler (Continent, Carrefour gibi 2) Ulusal seviyeye ulaşmış zincirler (Migros, Gima gibi), 3) Bir bölgede yoğunlaşmış lokal market zincirleri (Canerler, Gün gibi).

Türkiye’de süpermarket alanındaki son gelişmeler ise ülke içinde çok sayıda zincir mağazalara sahip olan büyük kuruluşların Rusya ve Türk Cumhuriyetleri’nin pazarlarına yöneldiğini göstermektedir. Örneğin Migros’un Azerbaycan’da, 7, Rusya’da 4 ve Kazakistan’da 1 olmak üzere yurt dışında 12 mağazası bulunmaktadır. Almanya, Avusturya gibi Avrupa ülkelerinde mağazaları bulunan Yimpaş Holding Türkmenistan ve Özbekistan’da da mağazalarını açarak yeni pazarlara girmektedir. Gima ise Ukrayna ve Türk Cumhuriyetleri’nde yer arayışlarını sürdürmektedir.

Türkiye’de perakendecilik alanında yaşanan bir diğer gelişme ise Tansaş, Gima gibi sektörün önde gelen şirketlerinin bazı yerel ve ulusal zincirleri bünyelerine katarak büyümeleridir. Büyük perakendecilerin başlatmış olduğu bu satın alma eğilimi gelecek yıllarda ülkede perakendeci sayısının azalacağını göstermektedir (Taşkın, 2004: 61).