ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ
1.5. Rekabetçi gelişme aşamaları
Verimlilikte iyileşme sağlayabilmek için az gelişmiş ülkelerde sağlık, eğitim ve altyapı alanlarında yatırım öncelik kazanırken; bu alanlardaki verimlilik kazançlarını elde etmiş daha sofistike ekonomik yapıda, sözkonusu alanlara yatırım verimlilikte iyileşme sağlamak için artık yeterli olmayacağından gelişme patikasında ülkelerin gelişmişliğine göre politika öncelikleri de değişmek ve gelişmek zorundadır (Lopez-Claros ve diğerleri, 2006).16
Başarılı bir iktisadi gelişme, “bir ülkenin iş ortamının, firmalarının gittikçe sofistike ve verimli tarzda rekabet edebilmelerini destekleyen ve cesaretlendiren şekilde iyileştiği başarılı bir ilerleme sürecidir”. Farklı gelişme seviyesindeki ülkelerin sorunları ve fırsatları (uğraş alanları) da tamamen farklılık arz eder (Porter, 2004: 34).
Porter’e göre, iktisadi gelişme ardışık bir süreçtir. Örneğin, kişi başına gelirin 1000 $ civarında olduğu düşük seviyelerde, iktisadi gelişme için altyapı yatırımları önem arzederken kişi başına gelir açısından 15.000 $’a erişildiğinde, ileri düzeyde inovasyon yapabilme kapasitesi öne çıkmakta ve buna yönelik uygun kurumsal ve müşvik yapıya gerek duyulmaktadır.
Dolayısıyla, ülkelerin mikroekonomik uğraş alanı sürekli olarak değişmekte ve gelişmektedir (Snowdon ve Stonehouse, 2006: 166).
Ulusal ekonomiler, “bir ülke firmalarının uluslararası rekabetteki üstünlüğünün tipik kaynaklarına ve uluslararası düzeyde başarılı endüstri ve kümelenmelerinin yapısına ve boyutuna bağlı olarak birçok rekabetçi gelişme aşaması gösterir” (Porter, 1990a: 545). Bu gelişme aşamaları, Porter (1990a) ve Porter (2004) dikkate alınarak oluşturulan Şekil 4 te görüleceği üzere
16 Bu durum, ileride, “1.7. Uluslarlararası rekabet gücü ölçme metodları / göstergeleri”
başlığı altında açıklandığı üzere, Dünya Ekonomik Forumu tarafından geliştirilmiş olan küresel rekabet gücü endeksi hesaplamalarında, belirli bir gelişme aşamasındaki ülke için göreli olarak daha ilişkili (etken) olan gelişme eksenlerine daha yüksek ağırlık vermek suretiyle dikkate alınmıştır.
faktör-etken (factor driven), yatırım-etken, inovasyon-etken ve servet-etken17 olarak sınıflandırılmaktadır.
Şekil 4: Rekabetçi gelişme aşamaları
Kaynak: Porter (1990a: 564; 2004: 34).
“Ülkeler geliştikçe, rekebetçi üstünlükleri ve rekabet etme tarzları bakımından iyileşme gösterirler”(Porter, 2004: 34).
Faktör-etken aşamada, düşük maliyetli işgücü ve doğal kaynaklar gibi temel faktör koşulları rekabetçi üstünlüğün ve bu bağlamda ihracatın baskın kaynaklarıdır. Bu aşamada, elmas modelindeki sadece faktör koşulları bir üstünlük arzetmekte olup, hemen hemen tüm gelişmekte olan ülkelerin bu gelişme aşamasından geçtiği belirtilmektedir. Bu tür bir ekonomideki firmalar fiyat bazında rekabet etmekte ve çeşitli yollarla tamamen diğer (gelişmiş) ülkelerden temin edilebilen kısmi bir ürün veya üretim teknolojisine gerek duymaktadırlar. Dolayısıyla, firmalar diğer ülkelerde tasarlanmış kısmen basit ürünleri üretmekte olup, rekabetçi üstünlüğün bu tür kaynağı, uluslararası düzeyde rekabet edebilecek nitelikteki endüstri sayısını sınırlamaktadır. Faktör etken bir ekonominin, dünyadaki iktisadi dalgalanmalara, mal fiyatlarına ve döviz kuru hareketlerine oldukça duyarlı olduğuna dikkat çekilmektedir (Porter, 1990a; 2004).
Yatırım-etken aşamada, rekabetçi üstünlüğün baskın kaynağı (belirleyicisi) yüksek düzeyde yatırım yapma arzu ve yeteneğine dayalı olarak standart ürün ve hizmet üretiminde sağlanan etkinliliktir. Bu aşamada, etkin
17 Servet etken aşamanın, bir gelişme aşaması olarak Porter’in çalışmaları da dahil olmak üzere daha sonraki çalışmalarda (Porter, 2004; Lopez-Claros ve diğerleri, 2006;
Snowdon ve Stonehouse, 2006) ele alınmadığı, gelişme aşamalarının gelişmişlik düzeyine göre sırayla faktör etken, yatırım / etkinlik etken ve inovasyon etken olarak değerlendirildiği görülmektedir.
FAKTÖR ETKEN EKONOMİ
YATIRIM ETKEN EKONOMİ
İNOVASYON ETKEN EKONOMİ
SERVET ETKEN EKONOMİ
GELİŞME GERİLEME
Girdi
malyetleri Etkinlik Özgün değer
altyapıdaki büyük yatırımların, iş alemi dostu hükümet uygulamalarının, güçlü yatırım teşvikleri ve daha iyi bir şekilde sermayeye erişimin verimlilikte önemli iyileşmeleri mümkün kıldığı belirtilmektedir. Firmalar değer zincirindeki yeteneklerini daha çok genişletmişlerdir ve üretilen ürün ve hizmetler çok daha sofistikedir. Teknoloji ve tasarım hala büyük ölçüde dışarıdan gelmektedir ancak teknolojinin sadece özümsenmesiyle / kullanımıyla yetinilmeyip bir taraftan da iyileştirilmesi için çaba sarfedilmektedir. Bu aşamadaki bir ekonominin, finansal krizlere ve dışsal sektör spesifik talep şoklarına duyarlı olduğuna işaret edilmektedir (Porter, 2004).
Gelişme aşamalarında en ileri kademe olan inovasyon- etken aşamada ise, en gelişmiş metodlar kullanılarak ileri teknoloji ile ürün ve hizmet üretebilme yeteneği rekabetçi üstünlüğün baskın kaynağıdır. Bu aşamadaki bir ülkenin ekonomisindeki endüstrilerin büyük bir çoğunluğunda “elmas” modelinin tamamen işler halde, “elmas” ın bütün belirleyicilerinin etkili durumda ve birbirleriyle en güçlü etkileşim halinde olduğu belirtilmektedir. Böylece, oldukça sofistike bir tüketici talebi ve derinliği olan bir kümelenme yapısıyla birlikte, bu merhaledeki bir ekonominin ulusal iş ortamı tüm alanlarda güçlü özellikler göstermektedir (Porter, 1990a; 2004).
İnovasyon etken aşamada, faktör maliyetlerine dayalı rekabetçi üstünlüğün önemi oldukça azalmakta, buna karşılık gelişmiş ve özel faktörler yaratılmakta ve bu faktörler sürekli olarak iyileştirilmektedir. Bu aşamadaki firmalar, daha çok küresel ölçekte kendine özgü stratejilerle rekabet etmekte, yabancı ülke teknolojisi ve üretim metodlarını sadece kullanma ve iyileştirmekle yetinmemekte bu teknolojileri bizatihi üretmektedirler.
Dolayısıyla uluslararası rekabet gücü açısından bu merhalede, ürün ve üretim teknolojisi geliştirme, etkin pazarlama ve buna benzer katma değeri yoğun diğer faaliyetlerde başarılı olabilme özelliği öne çıkmaktadır. Tüm bunlarla birlikte, ileri teknolojiye ve ürün farklılaştırmasına dayalı bir rekabeti esas alan inovasyon etken aşamadaki bir ekonominin, hizmet sektörlerinde yüksek bir paya sahip olduğu ve dış şoklara karşı esnek bir özellik arzettiği belirtilmektedir (Porter, 1990a; 2004).
Porter (1990a)’a göre şayet ülkeler, ulusal rekebetçi üstünlüklerini geliştirmek bakımından dinamik bir süreci başarıyla yürütebildiği taktirde, ilk üç gelişme aşamasını yaşayabilirler. Bu süreçte, daha az gelişmiş ve düşük verimliliğe sahip alt ürün gruplarını terk ederken / kaybederken zamanla daha sofistike rekabetçi üstünlüklere yönelim mümkün olmakta ve firmaların başarıyla rekabet edebileceği endüstri aralığı genişleyebilmektedir.
Diğer taraftan servet etken aşama, gelişme aşamaları boyunca ilerlerken nihayetinde bir gerilemenin yaşanacağı durumdur. Servet etken ekonomideki itici kuvvet veya belirleyici faktör, kazanılmış olan servettir. Ancak bu
aşamadaki sorun, geçmişte elde edilen servetin etken olduğu ekonomi bu serveti sürdürmeğe yetmemektedir. Çünkü, böğle bir ekonomide, her şeyden önce, tüketiciden yatırımcıya kadar uzanan genel bir motivasyon kaybının olacağı, bu durumun da gerekli yatırımı, inovasyonu ve bunların sürekli iyileştirilmesini güçleştireceği belirtilmektedir.18
Porter’e göre inovasyon etken aşamada inovasyon yapabilme ve rekabetçi üstünlüğü sürdürebilme kapasitesi oldukça yaygın olduğu halde, servet etken aşamada rekabetçi üstünlüğün sürdürülebildiği endüstriler aralığı daralarak dört genel endüstri kategorisinde mümkün olmaktadır. Bunlardan birincisi kişisel varlıklara, yüksek gelire veya lüks ihtiyaçlara bağlı olarak servet birikiminden kaynaklanan sofistike ve gelişmiş talebin olduğu endüstrilerdir.
İkincisi bilime, sanata, yüksek eğitime, savunma ve sağlık hizmetleri gibi diğer sosyal harcamalara geçmişte uzun bir zaman boyunca yapılan yatırım nedeniyle birikmiş yatırım stoğundan kaynaklanan rekabetçi üstünlüklerin olduğu endüstrilerdir. Üçüncüsü, çok önceden (erken) elde edilen rekabetçi üstünlüklerin korunabildiği, sigara endüstrisi gibi güçlü marka tutkunluğunun bulunduğu endüstriler veya üründe ve üretim teknolojisinde önemli bir değişimin olmadığı endüstrilerdir. Dördüncüsü, temel faktör üstünlüklerinin veya içerilmiş servetin korunduğu endüstrilerdir (Porter, 1990a: 558).
Porter (1990a), her ülkenin, kendi özgün kalkınma patikasında ilerlediğine vurgu yapmakta ve gelişme sürecinde ekonominin izlediği yolun ve sahip olduğu endüstrilerin, “elmas” modeline bağlı olarak her bir ülkenin özgün özelliklerinin bir yansıması olduğuna dikkat çekmektedir. Bu bağlamda, ülkelerin tarihsel birikiminin hali hazırdaki üstün nitelikler, davranış normları ve kabul gören değerler, talep yapısını belirleyen ihtiyaç ve tercihler ile hatta karşı karşıya olunan sorunlar gibi hususlar üzerinde önemli bir rol oynadığı belirtilmektedir.
18 Daha geniş bilgi için bkz. Porter (1990a: 556-560).
Şekil 5: Ulusal rekabetçi gelişme süreci
Kaynak: Porter (1990a: 563)
Bu çerçevede, Şekil 5’te görüldüğü üzere, gelişme aşamaları boyunca hareket çok sayıda / farklı patika üzerinde olabilir ve her ülke için geçerli olabilecek tek bir gelişme yolu sözkonusu değildir.
Porter (1990a)’a göre, ülkeler ilk üç gelişme aşaması üzerinde hareket ettiği sürece, sağlanan iyileşmeler ulusal verimlilik artışına yol açacağından, ekonomik refahları artış eğiliminde olacaktır. Ancak, ülkeler mutlaka sözkonusu gelişme aşamalarını kateden bir gelişme süreci göstermez. Çoğu ülke, faktör etken veya yatırım etken aşamanın ötesine geçemez.19