Ders : Ses ve Şekil Bilgisi Ünite : Ses bilgisi
Konu : Türkçede sesler ve seslerin sınıflandırılması Süre : 3 ders saati.
A.Giriş Etkinliklerini Planlama 1.Dikkat
İçerisinde hiç ünlü olmayan bir kelime söyleyebilir misiniz?
2.Güdüleme
Kelimeler, ünlü ve ünsüz harflerin belli kurallar çerçevesinde bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Daha önce öğrendiğimiz gibi sesler heceleri, heceler de kelimeleri oluşturmaktadır. Kelimelerin yapı taşları olan sesleri ve bunların genel özelliklerini bilmeden bir dilin ses özelliklerini ve kelimelerin içerisinde meydan gelen ses olaylarının farkına varmak mümkün değildir. Bu yüzden konuyu dikkatle dinleyerek öğrenmeye çalışmanız oldukça önemlidir.
3.Hedeflerden ve Süreçten Haberdar Etme
Arkadaşlar!
İyi dinlediğiniz taktirde bu dersin sonunda; ünlülerle ve ünsüzlerle ilgili kavramları ve özelliklerine göre yapılan sınıflamaları öğrenecek, ünlüleri özelliklerine göre birbirlerinden ayırt edebilecek, ses uyumlarına ilişkin kuralları ve yazarken ve konuşurken bu kurallara uygun davranmayı öğreneceksiniz. Bunun için de power point sunusundaki bilgileri dikkatle izleyerek, özellikle bellek destekleyicileri ve bellek destekleyicilerle birlikte verilen resim kartlarındaki senaryoları anlamlandırmaya çalışmanız gerekmektedir.
B. İçerik Sunumu
[Öz.1.] Seslerin sınıflandırılması konusunun özü yansıtılmaya çalışılmış, örnek etkinlikle somutlaştırılmış ve düzenleyici içerik olarak kavramsal yapı kullanılmıştır. Dolayısıyla bu bir kavramsal özdür.
Arkadaşlar şimdi, yalnızca sizlere vereceğim ünsüzleri kullanarak anlamlı bir kelime kurmaya çalışınız: “y t, s, n n, “
Zannediyorum hiçbiriniz bu harfleri kullanarak bir kelime kuramadınız. Çünkü elimizde hiç ünlü yok. O halde şimdi şu ünlüleri de kullanarak kelime oluşturmaya çalışalım: a, i, o.
Benim bulduğum kelime “Tansiyon”. Peki sizce bu kelime Türkçe midir? Neden?
Öğrencilerin de benzer örnek kelimeler üretmesi ve bu kelimelerin ses uyum kurallarına uyup uymadığının vurgulanması.
Ünlü seslerde olduğu gibi ünsüz sesler de kelime içinde ancak belli kurallar çerçevesinde bir araya gelebilirler. Bu kurallardan ilk göze çarpanı ünsüz uyumudur Örneğin Kitap kelimesine /cı/ eki getirildiğinde; kitapcı değil, kitapçı şeklinde ifade ederiz.
Öğrencilere; “Yukarıdakilerden yola çıkarak sesler ve seslerin kelime içinde dizilişi ile ilgili
olarak neler söyleyebilirsiniz?” sorusunun sorulması ve cevaplar alındıktan sonra aşağıdaki
çıkarımların vurgulanması ve öğrencilerden not almalarının istenmesi.
O Halde
1.Ünlüler olmadan hiçbir hece, dolayısıyla kelime oluşturulamaz.
2.Kelime içerisindeki ünlülerin dizilişinde bazı kurallarımız vardır. Bu kurallara
ünlü uyumu adı verilir. Dilimizde iki tür ünlü uyumu vardır.; büyük ünlü uyumu ve
küçük ünlü uyumu.
3. Bir kelime eklerle genişletilirken ünsüzlerin dizilişinde bir kural vardır. Bu kurallara ünsüz uyumu adı verilir.
[Ö.S.1] Yandaki slayt gösterilerek, slayttaki kavram haritası öğrencilerle birlikte incelenerek kavramlar arasındaki ilişkinin somutlaştırılması.
Şemanın öğrenciler tarafından not alınmasının
istenmesi. [A.G.1]
Şimdi ünlüler konusuna biraz daha detaylı olarak bakalım.
1.Ünlüler
[ÖZ.2] Ünlülere ilişkin öz.
Ses tellerinde şekillenen, ses yolundan geçerken herhangi bir engelle karşılaşmadan çıkarılabilen ve tek başına da söylenebilen seslere ünlü denir.
Ünlüler ses tellerinde şekillendikleri için sedalı, herhangi bir engele takılmadıkları için de sürekli seslerdir. Ünlüler;
• Oluşum noktalarına göre: Kalın-ince, • Ağız boşluğunun durumuna göre: Geniş-dar • Dudakların durumuna göre: Düz-yuvarlak olmak
üzere üç özellik gösterirler.
[Ö.S.2] Ünlülere ilişkin ön sentezleyici
Yandaki slayt gösterilerek, ünlülere ilişkin üst sınıflandırmanın verilmesi ve aşağıdaki açıklamanın yapılması.
[İ.S.1] Oluşum noktalarına göre ünlüler, ince ve kalın ünlüler olarak ikiye ayrılır. İnce ünlüler ağzın
ön kısmında oluşurken, kalın ünlüler ağzın arka kısmında oluşur.
[DÜ.İ.1] Kavramsal İçerik
İnce (Ön) Ünlüler : İnce ünlü, dilin öne sürülmesiyle ağzın ön kısmında şekillenen ünlülerdir. Bunlar: (E, İ, Ö, Ü)
İnce sesleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi
ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.İnce ünlüler: e, i, ö ve ü’dür
2.Bu sesleri “sözünün eridir” ifadesindeki ünlüler
şeklinde kodlayabiliriz.
3.”Ayrıca çok ince nükteleri vardır” ifadesindeki “ince” kelimesine dikkat edip bu ünlülerin ince ünlüler olduğunu özellikle belirtelim.
4.”Sözünün eridir” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.1] Bellek destekleyici Akronyum
“Sözünün eridir”
[DÜ.İ.2] Kavramsal İçerik
Kalın (Art) ünlüler: Kalın ünlü, dilin geri çekilmesiyle ağzın arka kısmında şekillenen ünlülerdir. Bunlar: (A, I, O, U)
Kalın sesleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Kalın ünlüler: a, ı, o ve u’dur
2.Bu sesleri “canımıza okudu” ifadesindeki ünlüler
şeklinde kodlayabiliriz.
3.”Arkanız kalındı öyle mi?” ifadesindeki “kalın” kelimesine dikkat edip bu ünlülerin kalın ünlüler olduğunu özellikle belirtelim.
4.”Canımıza okudu” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım.
[B.S.U.2] Bellek destekleyici Akronyum
“Canımıza okudu”
[A.Ö.1] Bellek destekleyicilerden yola çıkarak oluşum noktasına göre ünlülerin hatırlanması.
“Sözünün eridir” =İnce ünlüler “Canımıza okudu” =Kalın Ünlüler
inceleyelim.
Ön sentezleyicide verilen şemadan yola çıkarak aşağıdaki açıklamanın yapılması. [İ.S.2] Ağız boşluğunun durumuna göre ünlüler, geniş ve dar ünlüler olarak ikiye ayrılır. [DÜ.İ.3] Kavramsal İçerik
Geniş Ünlüler: Geniş ünlüler, alt çenenin aşağı inerek ağız boşluğu ve hançerenin
açılıp genişlemesiyle şekillenen ünlülerdir. Bunlar: (A, E, O, Ö)
Geniş sesleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların
özetlenmesi:
1.Geniş ünlüler: a, e, o ve ö’dür
2.Bu sesleri “dobra dobra söyle” ifadesindeki ünlüler şeklinde kodlayabiliriz.
3.”Meseleyi daha geniş bir zamanda konuşsak ifadesindeki “geniş” kavramına dikkat edip bu ünlülerin dar
olmayan bir başka deyişle geniş ünlüler olduğunu özellikle belirtelim.
4.”Dobra dobra söyle” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.3] Bellek destekleyici Akronyum
“Dobra dobra söyle.”
[DÜ.İ.4] Kavramsal İçerik
Dar ünlüler: Dar ünlüler, alt çenenin yukarı çekilerek, ağız boşluğu ve hançerenin
kısılıp daralmasıyla şekillenen ünlülerdir. Bunlar: ( I, İ, U, Ü.)
Dar sesleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Dar ünlüler: ü, u, i ve ı’dır
2.Bu sesleri “Ümit! sucuk gibi ıslandım.”
cümlesindeki kelimelerde yer alan ünlüler şeklinde kodlayabiliriz. (Ancak burada “a” harfinin joker olarak kullanıldığı vurgulanmalıdır.)
3.Diğer cümledeki “dar” kelimesine dikkat edip bu ünlülerin dar ünlüler olduğunu özellikle belirtelim.
4.”Ümit sucuk gibi ıslandım!” cümlesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım.
[B.S.U.3] Bellek destekleyici Acrostik)
“Ümit! Sucuk gibi ıslandım.”
[A.Ö.2] Bellek destekleyicilerden yola çıkarak ağız boşluğunun durumuna göre ünlülerin hatırlanması.
“Ümit! Sucuk gibi ıslandım” = Dar ünlüler
[A.G.3] Şimdi de yine ünlülere ilişkin başka bir sınıflamaya göz atalım
Ön sentezleyicide verilen şemadan yola çıkarak aşağıdaki açıklamanın yapılması. [İ.S.3] Dudakların durumuna göre ünlüler, düz ve yuvarlak ünlüler olarak ikiye ayrılır. [DÜ.İ.5] Kavramsal İçerik
Düz Ünlüler : Düz ünlüler, dudaklar düzken şekillenen ünlülerdir. Bunlar: (A, E, İ, I) Düz sesleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin
öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Düz ünlüler: ü, u, i ve ı’dır.
2.Bu sesleri “deli aslı” ifadesindeki ünlüler şeklinde kodlayabiliriz.
3.Cümledeki “dümdüz ” ifadesine dikkat edip bu ünlülerin düz ünlüler olduğunu özellikle belirtelim.
4.”Deli Aslı” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.3] Bellek destekleyici Akronyum
“Deli Aslı”
[DÜ.İ.6] Kavramsal İçerik
Yuvarlak Ünlüler: Yuvarlak ünlüler, dudaklar yuvarlakken şekillenen ünlülerdir.
Bunlar: (O, Ö, U, Ü)
Yuvarlak sesleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve
çıkarımların özetlenmesi:
1.Yuvarlak ünlüler: o, ö, u ve ü’dür.
2.Bu sesleri “sonun kötü” ifadesindeki ünlüler şeklinde kodlayabiliriz.
3.Cümledeki “yusyuvarlak” ifadesine dikkat edip bu ünlülerin yuvarlak ünlüler olduğunu özellikle belirtelim..
4.”Sonun kötü” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.3] Bellek destekleyici Akronyum
“Sonun kötü”
[A.Ö.3] Bellek destekleyicilerden yola çıkarak dudakların durumuna göre ünlülerin hatırlanması.
“Deli Aslı” = Düz ünlüler “Sonun kötü” = Yuvarlak ünlüler
[S.Ö.1] Tüm bellek destekleyicilerin senaryoları ile birlikte hatırlanması.
“Sözünün eri” = İnce ünlüler (i, e, ö, ü) “Canımıza okudu” = Kalın Ünlüler (a, ı, o, u) Ağız Boşluğunun durumuna göre:
“Dobra dobra söyle” = Geniş Ünlüler (ö, e, a, o) “Ümit sucuk gibi ıslandım” = Dar ünlüler (u, i, ı, ü) Dudakların durumuna göre:
“Deli Aslı” = Düz ünlüler (e, i, ı, a) “Sonun Kötü” = Yuvarlak ünlüler (o, u, ö, ü)
[S.S.1] Tablo incelenerek ünlülerin benzerliklerinin ve farklılıklarının sunulması.
Düz Yuvarlak
Geniş Dar Geniş Dar
Kalın a ı o U
İnce e i ö Ü
C.Alıştırmalar
Etkinlik 2: “ULUSUN KORKMA NASIL BÖYLE BİR İMANI BOĞAR” cümlesindeki ünlülerin
önce öğrenciler tarafından sınıflama tablosuna yerleştirilmesinin sağlanması, ardından slayttaki animasyonla öğrenciler tarafından yapılan her bir yerleştirmenin ardından doğruluğunun kontrol edilmesi.
Etkinlik 3: Daha önce verilen bellek destekleyicilerin, senaryo resimleriyle birlikte hatırlatılması
ve öğrencilerin kendi bellek destekleyicilerini oluşturmalarının istenmesi. [A.G.4] Şimdi de ünsüzler konusunu detaylı olarak inceleyelim.
2.Ünsüzler
[ÖZ.3] Ünsüzlere ilişkin Öz
Ünsüzler, ses yolu üzerinde ses organlarının birbirine değmesi sonucu meydana gelen engeli aşarak oluşan seslerdir. Ayrıca ünsüzler;
• Sedalılık bakımından • Boğumlanma bakımından
• Temas derecesi bakımından • Hava yolu bakımından olmak üzere dört grupta incelenir.
[Ö.S.3] Yandaki slayt gösterilerek, ünsüzlere ilişkin üst sınıflandırmanın verilerek aşağıdaki açıklamanın yapılması.
Ünsüzler kendi aralarında, sedalılık, boğumlanma noktası, temas derecesi ve hava yolu bakımından sınıflandırılırlar.
[İ.S.4] Sedalılık (tonluluk) bakımından ünsüzler yumuşak (tonlu) ve sert (tonsuz) olmak üzere ikiye
ayrılırlar.
[DÜ.İ.7] Kavramsal İçerik
Sert (Tonsuz) Ünsüzler : Ses tellerini titreştirmeyen, hava akımının boğumlanma
noktasına çarpması veya sürtünmesiyle meydana gelen seslerdir. Sert seslere, sedasız ünsüzler ve tonsuz ünsüzler de denir. Alfabemizdeki ç, f, h, k, p, s, ş, t ünsüzleri sert (tonsuz) ünsüzlerdir
Sert ünsüzleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Sert ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş ve t’dir.
2.Bu sesleri “çift haseki paşa” ifadesindeki ünsüzler
şeklinde kodlayabiliriz.
3. “O benim sert yüzümü görmedi daha.” cümlesindeki
“sert” ifadesine dikkat edip bu ünsüzlerin sert ünsüzler olduğunu özellikle belirtelim. 4. “Çift Haseki Paşa.” İfadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.7] Bellek destekleyici Akronyum
“ÇİFT HASEKİ PAŞA”
[DÜ.İ.8] Kavramsal İçerik
Yumuşak (Tonlu) Ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle meydana gelen seslerdir.
Yumuşak seslere, tonlu sesler veya sedalı sesler de denir. Ünlülerin hepsi tonlu seslerdir. Alfabemizdeki b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z harfleriyle verilen ünsüzler yumuşak ünsüzlerdir.
Yumuşak ünsüzleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Yumuşak ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y ve z’dir.
2.Bu sesleri “çift haseki paşa” ifadesindeki ünsüzlerin dışındaki diğer ünsüzler şeklinde kodlayabiliriz.
3. Cümledeki “yumuşak” ifadesine dikkat edip bu ünsüzlerin sert ünsüzler olduğunu özellikle belirtelim.
4. “Çift Haseki Paşa dışındaki” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım.
[B.S.U.8] Bellek destekleyici Akronyum
“ÇİFT HASEKİ PAŞA” DIŞINDAKİLER
[A.Ö.4] Bellek destekleyicilerden yola çıkarak sedalılık bakımından ünsüzlerin hatırlanması.
“ÇİFT HASEKİ PAŞA” = Tonsuz Ünsüzler Diğerleri = Tonlu ünsüzler
[A.G.6] Şimdi de ünsüzlere ilişkin olarak teşekkül noktası bakımından yapılan sınıflamayı
inceleyelim.
Ön sentezleyicide verilen şemadan yola çıkarak aşağıdaki açıklamanın yapılması.
[İ.S.5] Teşekkül noktasına göre ünsüzler yediye ayrılır. Bunlar: Dudak, diş-dudak, dış, diş-damak,
ön damak, art damak ve gırtlak ünsüzleridir.
[DÜ.İ.9] Kavramsal İçerik
Dudak Ünsüzleri: İki dudağın birbirine değmesi ile meydana gelen b, m, p ünsüzleridir.
Dudak ünsüzlerini içerecek şekilde verilen bellek
destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Dudak ünsüzleri: b, m ve p’dir.
2.Bu sesler “pembe” kelimesindeki ünsüzler şeklinde kodlayabiliriz.
3. “ Şundaki dudaklara bak.” cümlesindeki “dudak”
ifadesine dikkat edip bu ünsüzlerin dudak ünsüzleri olduğunu özellikle belirtelim. 4. “Pembe” kelimesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım.
[B.S.U.9] Bellek destekleyici acrostik
“Pembe”
[DÜ.İ.10] Kavramsal İçerik
Diş-Dudak Ünsüzleri :Alt dudağın üst dişlere değmesi ile meydana gelen f, v
ünsüzleridir.
Diş-Dudak ünsüzlerini içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Diş-dudak ünsüzleri: v ve f’dir.
2.Bu sesler “vefa” kelimesindeki ünsüzler şeklinde kodlayabiliriz.
3. “Ne diş bıraktı, ne dudak. ” Cümlesindeki “diş ve
dudak” ifadesine dikkat edip bu ünsüzlerin diş-dudak ünsüzleri olduğunu özellikle belirtelim. 4. “vefa” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım.
[B.S.U.10] Bellek destekleyici Akronyum
[DÜ.İ.11] Kavramsal İçerik
Diş Ünsüzleri: Dilin ucunun dişlere değmesi veya yaklaşması ile meydana gelen d,
t, n, s, z ünsüzleridir.
Diş ünsüzlerini içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Diş ünsüzleri: d, t, n, s ve z’dir.
2.Bu sesler “denetimsiz” kelimesindeki ünsüzler
şeklinde kodlayabiliriz. Ancak “m” harfinin joker olduğu vurgulanmalı”
3. “dişçi” ifadesine dikkat edip bu ünsüzlerin diş ünsüzleri olduğunu özellikle belirtelim. 4. “denetimsiz” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya
çalışalım.
[B.S.U.11] Bellek destekleyici Akronyum
“denetimsiz”
[DÜ.İ.12] Kavramsal İçerik
Diş Damak Ünsüzleri : Dilin ucunun diş
etlerine değmesi veya yaklaşması ile meydana gelen c, ç, j, ş ünsüzleridir.
Diş-damak ünsüzlerini içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Diş-damak ünsüzleri: j, ş, ç ve c’dir.
2.Bu sesleri “jöle, şeker, çikolata, ve cezerye” cümlesindeki kelimelerin baş harfleri şeklinde kodlayabiliriz.
3. “Bunlar dişinize, damağınıza yapışır ve sizi rahatsız eder” cümlesindeki “diş ve damak” ifadelerine dikkat edip bu ünsüzlerin diş-damak ünsüzleri olduğunu özellikle belirtelim.
4. “jöle, şeker, çikolata, ve cezerye” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.12] Bellek destekleyici acrostik
“jöle, şeker, çikolata, ve cezerye”
[DÜ.İ.13] Kavramsal İçerik
Ön Damak Ünsüzleri: Dilin ön damağa değmesi ile meydana gelen g, k, l, r, y ünsüzleridir.
Ön damak ünsüzlerini içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Ön damak ünsüzleri: g, k, y,l ve r’dir.
2.Bu sesleri “gökaylar” kelimesindeki ünsüzler
3. “Şu damağı önde olan adam mı?” cümlesindeki “damak ve ön” ifadelerine dikkat edip bu ünsüzlerin ön damak ünsüzleri olduğunu özellikle belirtelim.
4. “Gökaylar” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.13] Bellek destekleyici Akronyum
“Gökaylar”
[DÜ.İ.14] Kavramsal İçerik
Art Damak Ünsüzleri :Dilin art damağa değmesi ile meydana gelen ğ, g, l, k
ünsüzüdür.
Dikkat edilirse ğ, g, l, k ünsüzleri hem ön damak ünsüzleri hem de art damak ünsüzleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Eğer bu harflerden sonra kalın ünlüler gelirse art damak, ince ünsüzler gelirse ön damak ünsüzleridir (ünlü-ünsüz uyumu).
[DÜ.İ.15] Kavramsal İçerik
Gırtlak Ünsüzleri: Gırtlakta bulunan ses tellerinin birbirlerine yaklaşması veya çarpması ile meydana gelen h ünsüzüdür.
[A.Ö.5] Bellek destekleyicilerden yola çıkarak teşekkül noktası bakımından ünsüzlerin hatırlanması.
“Pembe” = Çift
dudak Ünsüzleri
“VeFa” = Diş-dudak Ünsüzleri
“denetimsiz” = Diş Ünsüzleri (“m” joker) “Jöle, şeker, çikolata, cezerye” = Diş Damak Ünsüzleri
“Gökaylar” = Ön Damak Ünsüzleri
Ğ G, K, L = Art damak ünsüzü
H = Gırtlak ünsüzleri
[A.G.7] Şimdi de ünsüzler ilişkin bir başka sınıflamayı inceleyelim.
Ön sentezleyicide verilen şemadan yola çıkarak aşağıdaki açıklamanın yapılması.
[İ.S.6] Temas dercesi bakımından ünsüzler, sürekli ve süreksiz olmak üzere ikiye ayrılırlar. Sürekli
ünsüzlerde akıcı ve sızıcı olmak üzere kendi içerinde iki gruba ayrılır.
[DÜ.İ.16] Kavramsal İçerik
Süreksiz Ünsüzler: Süreksiz ünsüzler, boğumlanma noktasında organların tam
temas ettiği, kesik kesik söylenebildiği ünsüzlerdir. Alfabemizdeki b, c, ç, d, g, k, p, t ünsüzleri süreksiz ünsüzlerdir. Aynı zamanda bu seslere patlayıcı sesler de denir.
Süreksiz ünsüzleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli
karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Süreksiz ünsüzleri: b, c, d, g, p, ç, t ve k’dir.
2.Bu sesleri “pikatiç – Bigadiç ” kelimelerindeki ünsüzler şeklinde kodlayabiliriz. 3. “Tamam hocam bir daha olmaz sürekli değil hatamız. ” cümlesindeki “sürekli değil” ifadelerine dikkat edip bu ünsüzlerin sürekli olmayan bir başka deyişle süreksiz ünsüzler olduğunu özellikle belirtelim.
4. “Bigadic – pikatiç” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım. [B.S.U.14] Bellek destekleyici akronyum
“Bigadic ve Pikatiç”
[DÜ.İ.17] Kavramsal İçerik
Sürekli Ünsüzler: Sürekli ünsüzler, boğumlanma sırasında organların tam temas etmediği ve devamlı söylenebilme özelliği gösteren ünsüzlerdir. Alfabemizdeki b, g, d, c, p, k, t, ç dışındaki ünsüzler sürekli ünsüzlerdir.
Süreksiz ünsüzler için verilen bellek destekleyici kullanılarak, geriye kalan ünsüzlerin hatırlanmasına yönelik olarak verilen senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Sürekli ünsüzleri: b, c, d, g, p, ç, t ve k ünsüzleri
dışındaki diğer ünsüzlerdir.
2.Bu sesleri “Bigadic ve pikatiç” kelimelerindeki ünsüzlerin dışındaki ünsüzler şeklinde kodlayabiliriz.
3. Bir önceki bellek destekleyiciyi hatırlatarak, buradaki süreksizlik vurgulanarak, bunun dışındakilerin sürekli olduğu vurgulanmalıdır.
[B.S.U.15] Bellek destekleyici akronyum
“Bigadic - Pikatiç” DIŞINDAKİLER
[A.G.8] Sürekli ünsüzlerin de akıcı ve sızıcı ünsüzler olarak iki gruba ayrıldığını daha önce ifade
etmiştik. Şimdi de bunları inceleyelim.
[DÜ.İ.18] Kavramsal İçerik
Akıcı Ünsüzler : Akıcı ünsüzler boğumlanma sırasında hava akımının rahatça geçişi
için bir yolun bulunduğu, dolayısıyla organların birbirine tam olarak temas etmediği ünsüzlerdir. Bunlar: l, m, n, r, y.
Akıcı ünsüzleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Akıcı ünsüzleri: l, m, n, r ve y’dir.
2.Bu sesleri “Leman Nereye?” cümlesindeki ünsüzler
şeklinde kodlayabiliriz.
“akmak” ifadelerine dikkat edip bu ünsüzlerin akıcı ünsüzler olduğunu özellikle belirtelim. 4. “Leman nereye?” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım.
[B.S.U.16] Bellek destekleyici Akronyum
“Leman nereye?”
[DÜ.İ.19] Kavramsal İçerik
Sızıcı Ünsüzler: Ağız kanalının çeşitli yerlerinde oluşan bir daralma sonunda
sürtünerek veya sızarak çıkarılan ünsüzlerdir. Bunlar: f, ğ, h, j, s, ş, v, z.
Sızıcı ünsüzleri içerecek şekilde verilen bellek destekleyicinin öğrenciler tarafından incelenmesi ve resimli karttaki senaryonun tartışılması ve çıkarımların özetlenmesi:
1.Akıcı ünsüzleri: j, v, s, z, f, h, ş, s ve ğ’dir.
2.Bu sesleri “Vahşi javsı havuza efe ağa (sızdırdı).” cümlesindeki ünsüzler şeklinde kodlayabiliriz.
3. Cümlesindeki “sızdırdı” ifadelerine dikkat edip bu ünsüzlerin sızıcı olduğunu özellikle belirtelim.
4.” Vahşi javsı havuza efe ağa (sızdırdı).” ifadesiyle resmi birlikte hatırlamaya çalışalım.
[B.S.U.17] Bellek destekleyici akronyum
“Vahşi javsı havuza efe ağa (sızdırdı).”
[A.Ö.6] Bellek destekleyicilerden yola çıkarak temas derecesi bakımından ünsüzlerin hatırlanması ünlülerin hatırlanması.
“Bigadic ve Pikatiç” = Süreksiz Ünsüzler “Bigadic - Pikatiç” DIŞINDAKİLER = Sürekli Ünsüzler Sürekli ünsüzler de kendi içinde ikiye ayrılır:
“Leman nereye?” =Akıcı Ünsüzler
“Vahşi javsı havuza efe ağa (sızdırdı).” =Sızıcı Ünsüzler
Ön sentezleyicide verilen şemadan yola çıkarak aşağıdaki açıklamanın yapılması. [A.G.9] Şimdi de ünsüzlerin hava yolu bakımından sınıflandırılmasını inceleyeceğiz.
[İ.S.7] Hava akımının yolu bakımından ünsüzler, ağız ve geniz ünsüzleri olarak ikiye ayrılırlar. [DÜ.İ.20] Kavramsal İçerik
Geniz Ünsüzleri: Teşekkülleri sırasında küçük dilin geniz yolunu açması
dolayısıyla hava akımının genizden çıktığı ünsüzler geniz ünsüzleridir. Bunlar: m, n, ñ dir.
[DÜ.İ.21] Kavramsal İçerik
Ağız Ünsüzleri:Teşekkülleri sırasında küçük dilin geniz yolunu kapaması
dolayısıyla hava akımının ağızdan çıktığı ünsüzler ağız ünsüzleridir. Ağız ünsüzleri (m, n, ñ) dışındaki ünsüzlerdir.
[A.G.10] Buraya kadar ünsüzlerin sınıflandırmalarını inceledik. Konu ile ilgili olarak verilen bellek
destekleyiciler yardımıyla şimdi bunları tekrar edelim.
yapılması.
Ton Bakımından ünsüzler:
“ÇİFT HASEKİ PAŞA” = Tonsuz Ünsüzler
Diğerleri = Tonlu ünsüzler
Teşekkül bakımından ünsüzler
“pembe” = Dudak Ünsüzleri
“VeFa” = Diş-dudak Ünsüzleri
“denetimsiz” = Diş Ünsüzleri (“m” joker) “Jöle, şeker, çikolata, cezerye” = Diş Damak Ünsüzleri
“Gökaylar” = Ön Damak Ünsüzleri
Temas derecesi bakımından ünsüzler
“Bigadic ve Pikatiç” = Süreksiz Ünsüzler “Bigadic - Pikatiç” DIŞINDAKİLER = Sürekli Ünsüzler “Leman nereye” = Akıcı Ünsüzler “Vahşi javsı havuza efe ağa (sızdırdı)” = Sızıcı Ünsüzler Hava akımı yolu bakımından ünsüzler
m, n = Geniz ünsüzleri
m, n dışındakiler = Ağız ünsüzleri
[S.S.2] Tablo incelenerek ünsüzlerin benzerliklerinin ve farklılıklarının sunulması. SERT
(Sedasız-Tonsuz)
YUMUŞAK (Sedalı-Tonlu)
Sürekli Süreksiz Sürekli Süreksiz
ÜNSÜZLER
Akıcı Sızıcı Patlayıcı Akıcı Sızıcı Patlayıcı
Dudak p m b Diş-Dudak f v Diş s t n z d Diş-Damak ş ç j c Ön Damak k l, r, y ğ g Art Damak Gırtlak h Alıştırmalar
Etkinlik 4: Öğrencilerden “ULUSUN KORKMA NASIL BÖYLE BİR İMANI BOĞAR.” cümlesindeki ünsüzleri ünsüz şemasına yerleştirmelerinin istenmesi, hemen ardından sunudaki animasyon aracılığıyla cevabın doğruluğunun kontrol edilmesi.
Etkinlik 5: Daha önce sunulan tüm bellek destekleyicilerin, senaryolarıyla birlikte hatırlatılması ve öğrencilerin kendi bellek destekleyicilerini oluşturmalarının istenmesi.
Etkinlik 6: Öğrencilerin “ÜÇ KİŞİYE ACI: CAHİLLER ARASINDAKİ ALİME, ZENGİNKEN FAKİR DÜŞENE, HATIRLI İKEN İTİBARINI KAYBEDENE.” cümlesindeki tüm ünlü
ve ünsüz seslerin özellikleri söylemelerinin sağlanması.
[A.G.11] Şimdi de ünlü ve ünsüzlerden yola çıkarak, Türkçenin ses uyumlarını gözden geçirelim.
3.Ses Uyumları
[ÖZ.4] Ses uyumlarına ilişkin öz.
Yalın veya eklerle genişletilmiş Türkçe kelimelerde kelimeyi oluşturan ünlü veya ünsüz türünden seslerin birbirlerini çeşitli bakımlardan kurallı biçimde etkileyerek benzeşmeleridir. Türkçede üç çeşit uyum vardır:
Ünlü uyumu Ünsüz uyumu Ünlü-ünsüz uyumu