Patent

40 Bir eserdeki telif hakkının sahibi, bir ülkenin yasaları tarafından, o ülkede telif hakkının kısıtladığı eylemlere karĢı korunmaktadır. BaĢka bir ülkede gerçekleĢen bu tür eylemlere karĢı koruma için, telif hakkı sahibi o ülkenin yasalarına baĢvurmak zorundadır. Her iki ülke de telif hakkıyla ilgili uluslararası sözleĢmelerden birinin üyesiyse, bu coğrafi sınırlamadan kaynaklanan uygulama sorunları büyük oranda azaltılmıĢ olur.⁵¹

Telif hakkı koruması elde etmek için tescil Ģart değildir. Telif hakkı koruması, bir eserin somut bir ifade biçiminde yaratıldığı andan itibaren mevcut olur; telif hakkı koruması, tescil veya diğer formalitelere ihtiyaç duymadan otomatik olarak elde edilir. Ancak bazı ülkelerde eserlerin gönüllü tescilini sağlayacak bir sistem vardır. Bu tür bir tescil, finansal iĢlemleri gerçekleĢtirmek ve hakları atamayı ve/veya devretmeyi kolaylaĢtırmak üzere mülkiyet ya da yaratım üzerindeki anlaĢmazlıkları çözmeye yardımcı olabilir. Arjantin, Brezilya, Kanada, Meksika, Ġspanya, Türkiye ve ABD‟de tescil kullanılmaktadır.⁵²

Telif hakkı koruması genellikle, sanat ve zeka eserlerinin teĢvik edilmesinde ve yayılmasında kamunun ilgisini artırmak ile yaratıcı için adil bir ödül elde etmek arasında bir denge teĢkil etmektedir. Bunlar ve diğer kamu politikası hedefleri arasındaki doğru denge, sadece yaratıcının haklarının tanınmasında değil, ayrıca sınırlı doğalarına gereken ağırlığın verilmesinde yatmaktadır. Kabaca ekonomik anlamda, çoğaltma hakkı için sanatçıları ve yazarları aĢırı telafi etmek etkisiz olacağı gibi, onları yeterince telafi etmemek de kendi önlerine geçecektir.

Telif hakkı sahiplerinin kullandığı ve diğer fikri mülkiyet biçimlerinin üzerindeki aĢırı kontrol, kamusal alanın yaratıcı yeniliği bir bütün olarak toplumun uzun vadeli çıkarlarına dâhil edebilmesi ve donatma ya da kullanımına pratik engeller oluĢturabilmesini gereksiz yere sınırlayabilir.

41 bir soruna bir çözüm anlamına gelir. Bir buluĢ, bir ürün veya iĢlemle ilgili olabilir. “Patent”

terimi genellikle “buluĢ” ile eĢ anlamlı olarak kullanılsa da terimler eĢ anlamlı değildir. Patentler, buluĢlar için verilir. Bir patent, bir buluĢ için devlet tarafından münhasır hakların verilmesidir.

BaĢka bir deyiĢle bir buluĢ, bir patentin konusudur.⁵³

Patentler sıklıkla “tekeller” olarak ifade edilir fakat bir patent mucide veya patentli bir buluĢun sahibine herhangi bir Ģey yapma, kullanma veya satma hakkını vermez. Patentin verilmesi sonucunda, patent sahibi istifadeyi kabul etmediği takdirde, patentli buluĢ ülkedeki kendisi dıĢındaki kimselerce istifade edilemez. Dolayısıyla patent sahibine, buluĢunu kullanmaya yönelik yasal bir hak verilmezken, baĢkalarının onun buluĢundan ticari olarak istifade etmesini engelleyen yasal bir hak verilmiĢ olur; bu hak sıklıkla baĢkalarını buluĢu yapmak, kullanmak veya satmaktan men etme hakkı olarak ifade edilir. Ülkede patent sahibinin rızası olmaksızın patentli buluĢtan istifade eden herhangi bir kimseye karĢı eyleme geçme hakkı, patent sahibinin en önemli hakkıdır çünkü bu hak, onun fikri çabası ve eserinin ödülü olarak tanınan maddi faydalar ve buluĢa yol açan araĢtırma ve denemelerinin ortaya çıkardığı giderlerin tazminatını elde etmesine izin verir. Basit anlamıyla bir patent, baĢkalarının buluĢtan fayda elde edebilmesi amacıyla, buluĢun ifĢası karĢılığında, baĢkalarını buluĢtan ticari olarak istifade etmekten belli bir süre men etmesi için devletin bir mucide tanıdığı haktır. BuluĢun ifĢası bu nedenle herhangi bir patent verme prosedüründe önemli bir husustur.⁵⁴

Bir buluĢ patent koruması için uygunsa çeĢitli kıstasları karĢılıyor olmalıdır. Bu kıstasların en önemlileri Ģunlardır: BuluĢ patentlenebilir bir konudan oluĢmalıdır, buluĢ endüstriyel olarak uygulanabilir olmalıdır, yeni olmalıdır, yeterli bir “buluĢ basamağı”

sergilemelidir (aĢikar olmamalıdır) ve buluĢun patent baĢvurusundaki ifĢası belirli standartları karĢılamalıdır.

 Endüstriyel Uygulanabilirlik (Fayda): Bir buluĢun patentlenebilir olması için tamamen kuramsal değil, pratik amaçlar için uygulanabilir olması gerekir. “Uygulanabilirlik” ve

“endüstriyel uygulanabilirlik”, sırasıyla pratikte yapım ve üretim imkanını ve uygulamada gerçekleĢtirme veya kullanma imkanını yansıtan ifadelerdir. “Endüstriyel”

terimi, herhangi bir endüstri dâhil olmak üzere, en geniĢ anlamıyla düĢünülmelidir.

53 FISHER, Matthew. Fundamentals of Patent Law: Interpretation and Scope of Protection. Portland: Hart Publishing. 2007, s. 14.

54 PRESSMAN, David, Patent It Yourself, 7. b. Berkeley: Nolo Press, 1999, s. 10.

42

 Yeni Olma: Yeni olma, içerik olarak herhangi bir incelemede temel bir gerekliliktir ve tartıĢmasız bir patentlenebilirlik Ģartıdır. Bir buluĢ, önceki teknik tarafından öngörülmediği takdirde yenidir. “Önceki teknik” genel olarak ister yazılı ister sözlü ifĢa yoluyla mevcut olsun, bir patent baĢvurusunun ilgili baĢvuru veya öncelik tarihinden önce mevcut bulunan tüm bilgilerdir.

 BuluĢ Basamağı (AĢikar Olmama): BuluĢ basamağı gerekliliğine istinaden, buluĢun

“teknikte sıradan becerilere sahip bir kiĢi için aĢikar olup olmadığı” sorusu, içerik olarak incelemede belirlenmesi gereken standartların belki de en zor olanıdır. Böyle bir gerekliliğin patent mevzuatına dâhil edilmesi, korumanın halihazırda önceki tekniğin parçası olduğu bilinen buluĢa ya da sıradan beceriye sahip kiĢinin aĢikar bir sonuç olarak çıkarabileceği herhangi bir Ģeye verilmemesi gerektiği önermesine dayanır.

Yeni olma ve buluĢ basamağının farklı kıstaslar olduğu unutulmamalıdır. BuluĢ ile önceki teknik arasında herhangi bir fark varsa, yeni olma söz konusudur. “BuluĢ basamağı söz konusu mu?” sorusu sadece ortada yeni olma varsa sorulur. “BuluĢ basamağı” ifadesi, üzerinde hak talep edilen buluĢun yeni olmasının, yani teknolojide mevcut olandan farklı olmasının yeterli olmadığı fakat bu farkın iki özelliğe sahip olması gerektiği fikrini yansıtır. Birincisi,

“bulunmuĢ”, yani yaratıcı bir fikrin sonucu olmalı ve bir basamak, yani fark edilebilir olmalıdır.

Ġkincisi, bu geliĢmenin veya ilerlemenin buluĢ için önemli ve esas olması gerekir.⁵⁵

Patentlenebilir konu yasalarca belirlenir ve genellikle patentlenebilirlik istisnaları çerçevesinde tanınır; genel kural, patent korumasının tüm teknoloji alanlarındaki buluĢlar için mevcut olmasıdır.

AĢağıdaki teknoloji alanları, patentlenebilirlik dıĢında tutulabilecek konuya örnek olarak gösterilebilir:

 doğada zaten mevcut olan malzemelerin veya maddelerin keĢifleri,

 bilimsel kuramlar veya matematiksel yöntemler,

 mikroorganizmalar dıĢındaki bitkiler ve hayvanlar ve biyolojik olmayan ve mikrobiyolojik iĢlemler dıĢında, bitki ve hayvanların üretimine yönelik esasen biyolojik iĢlemler,

55 BARTON, John H., “Issues Posed by a World Patent System”, International Public Goods and Transfer of Technology Under a Globalized Intellectual Property Regime, ed. Keith E. MASKUS ve Jerome H.

REICHMAN, Cambridge University Press, New York, 2005, s. 627.

43

 ticaret yapma, zihinsel eylemler gerçekleĢtirme veya oyun oynama gibi eylemlere yönelik tasarılar, kurallar veya yöntemler,

 insanlar veya hayvanlara yönelik tedavi yöntemleri ya da insanlar veya hayvanlar üzerinde uygulanan teĢhis yöntemleri (ama bu yöntemlerde kullanılmaya yönelik ürünler değil).⁵⁶

Devletler, örneğin ticari istifadesi kamu düzenini veya ahlakını bozabilecek buluĢlar gibi belli baĢlı buluĢları patent koruması dıĢında bırakabilir.

Patentlenebilirliğin bir diğer gerekliliği, buluĢun baĢvuruda yeterince ifĢa edilip edilmediğidir. BaĢvuru, buluĢun teknikte uzman bir kiĢi tarafından gerçekleĢtirilebileceğini yeterince açıklar Ģekilde buluĢu ifĢa etmelidir.

Patent türleri, ürün patentleri veya usul (yöntem) patentleri olarak sınıflandırılır. Tipik olarak, bir patent her iki türdeki buluĢ için de hak talep edebilir. Usul patenti, patent sahibini yalnızca usulun, yetki alanındaki kullanımına karĢı değil, aynı usulla baĢka bir yerde yapılan ürünlerin ithalatına karĢı da korur.⁵⁷

Patent koruması, mucitle kamu arasındaki pazarlık kavramına dayanır. BuluĢun kamuya ifĢası karĢılığında mucit, sınırlı bir süre için ondan münhasıran istifade etme hakkını elde eder.

Bir patentin tanıdığı münhasır haklar aĢağıdaki gibidir:

 patent konusunun bir ürün olduğu durumlarda üçüncü Ģahısların, sahibinin rızasını almadan bu ürünü yapmasını, kullanmasını, satıĢa sunmasını, satmasını veya bu amaçlarla ithal etmesini önlemek,

 patent konusunun bir süreç olduğu durumlarda üçüncü Ģahısların, sahibinin rızasını almadan bu süreci kullanmasını ve en azından doğrudan bu süreçle elde edilen ürünü kullanmasını, satıĢa sunmasını, satmasını veya ithal etmesini önlemek.

Bir patent, patent sahibine buluĢu kullanma hakkı değil, ancak baĢkalarının kullanmasını engelleme hakkı (negatif hak) tanır. Geçerli olan daha sonraki (bağımlı) bir patentin istifadesi, örneğin (ikinci patent sahibi zorunlu lisans alabilmesine rağmen) önceki ana patenti ihlal edebilir.

Patent sahibi, daha sonra bağımsız olarak aynı buluĢu yapan mucitler de dâhil olmak üzere, herkesi buluĢu ticari olarak kullanmaktan men edebilir. Ancak bazı istisnalar vardır. BaĢka

56 NOYAN, Erdal. Patent Hukuku. Ankara: Adalet. 2015, s. 215.

57 NOYAN, a.g.e., s. 217-218.

44 bir mucit bağımsız olarak aynı buluĢu yapar ve patent baĢvurusundan önce kullanmaya baĢlarsa, birçok yargı alanında buluĢu kullanmaya devam etmesine izin verilir. Patentlerle verilen yasal haklar, özel olarak veya ticari olmayan amaçlarla yapılan eylemleri ya da patentli buluĢun konusuyla ilgili deneysel amaçlarla yapılan eylemleri de kapsamaz. Patent hakları, patentin satılması, lisanslanması veya bağıĢlanmasıyla devredilebilir.⁵⁸

Patentler ülkeseldir. Patentlerdeki ülkesellik ilkesi, bir ülkedeki patent hakkının o ülkenin diğer birçok Ģeyin yanında patentin tesisi, devri ve geçerliliğiyle ilgili yasalarıyla tanınması ve patent hakkının yalnızca o ülkenin sınırlarında uygulanabileceği anlamına gelir.

Endüstriyel olarak uygulanabilir bir buluĢun kamuya ifĢasına yönelik tazminat olarak, patent sahibine, patentli buluĢtan kâr elde etmek için istifade etme hakkı verilir ve fiyatlandırmanın tekel karĢıtı yasalar, vb. uyarınca kamu çıkarına veya kamu düzenine aykırı olduğu özel durumlar bulunmadığı takdirde patent sahibinin, patentli ürünlerin ve diğer ilgili ürünlerin fiyatlarını belirleme yetkisi vardır.

Bir patentin asgari süresi 20 yıldır ve bu süre patentlenme tarihinden değil, baĢvuru tarihinden itibaren hesaplanır. Patent hakları, bir patent baĢvurusu yapıldıktan ancak yıllar (bazen uzun yıllar) sonra verildiği için patent korumasının geçerlilik süresi 20 yıldan daha kısa olabilir. Diğer bir karmaĢık etmen, piyasaya sürülmeden önce ilaçlar gibi belli ürünler için bazı veya baĢka düzenleyici izinlerin gerekmesidir; bu durum korumanın geçerlilik süresini daha da kısaltabilir. Bu nedenle bazı ülkeler yetersiz bedel veya baĢka gerekçelerle bir patentin süresine uzatma tanımıĢtır.

Günümüzün patent sisteminin temel amaçları (buluĢ çalıĢmasının sonuçlarına koruma sunarak) yeniliği teĢvik etmek ve insanların birbirinden bir Ģeyler öğrenebilmesi için (patent talep edildiğinde buluĢun ayrıntılarının yayımlanmasını talep ederek) bilginin paylaĢılmasını teĢvik etmektir. Patent sisteminin bu ikili doğasına bazen (bilgiyi alan) toplum ve münhasır haklar edinen mucit arasındaki bir sözleĢme olarak anılır.⁵⁹

58 HUNT, David, NGUYEN, Long, RODGERS, Matthew, Patent Searching: Tools & Techniques, New Jersey:

John Wiley & Sons, 2007, s. 53.

59 KATHER, Peter, “Patent Law as an Investment Factor?”, Economic Law as an Economic Good: Its Rule Function and its Tool Function in the Competition of Systems, ed. Karl M. MEESSEN, Sellier European Law Publishers, Munich, 2009. s. 228.

45 1.6.3 Faydalı Model

Türkiye dâhil birçok ülkede “faydalı modeller” için koruma elde etmek mümkündür.

Faydalı model, bir buluĢ için sınırlı bir süreliğine bir dizi hak tanır; bu sürede, faydalı model sahipleri, buluĢlarından ticari olarak münhasıran istifade edebilir. Faydalı modellerin verilmesine yönelik Ģartlar ve koĢullar “geleneksel” patentlerden farklıdır. Faydalı modeller daha kısa bir süre için verilir ve çoğu ofislerde, baĢvurular kapsamlı bir inceleme yapılmadan alınır. Patentler gibi, faydalı model haklarının tanınmasına yönelik prosedürler ulusal fikri mülkiyet ofislerinin kural ve yönetmelikleriyle yönetilir ve haklar, veren makamın yetki alanıyla sınırlıdır.

Faydalı modellerin patentlerle birçok ortak noktası bulunmaktadır. Diğer fikri mülkiyet haklarının aksine, faydalı modeller ve patentler teknik bir buluĢun aynı yönlerini koruyabilir.

Faydalı modeller, patenlerden iki açıdan farklıdır. Birincisi, gereken teknolojik ilerleme, bir patent için gereken teknolojik ilerlemeden (“buluĢ basamağı”) daha küçüktür. Ġkincisi, yasalarca bir faydalı modele tanınan korumanın azami süresi, genellikle yasalarca bir patente tanınan süreden genellikle çok daha kısadır.⁶⁰

Faydalı model, üçüncü tarafların, tescillendiği ülkede korunan konuyu üretmesini, satmasını, pazarlamasını, ithal etmesini veya kullanmasını yasaklayan münhasır bir ülkesel haktır.

Bununla birlikte, patentler yöntemler ve usul için koruma sunsa da bu normalde faydalı modeller için geçerli değildir ve büyük oranda ulusal faydalı model hukukuna bağlıdır. Faydalı modeller incelenmemiĢ fikri mülkiyet haklarıdır. Bu, yeni olma ve buluĢ basamağına yönelik bir inceleme yapılmadan verildikleri anlamına gelir. Bu yüzden baĢvuru yapıldıktan sonra birkaç ay içinde tescillenebilirler. Çoğu ülkede, faydalı modelin yeni olmaya ve buluĢ basamağına istinaden geçerliliği ancak geçersizlik veya ihlal davalarında vb. itiraz edildiği takdirde gözden geçirilir.

Faydalı modelin tescili ve yayımlanması normalde bir araĢtırma gerektirmez. Buna göre kamu ve/veya baĢvuru sahipleri, kendi araĢtırmalarını yapmadıkları sürece, tescilli bir faydalı modelle ilgili olan önceki teknikten mutlaka haberdar olmayabilir. Öte yandan faydalı modele

60 SULUK, Cahit, “AB ve Türk Hukukunda Faydalı Modellerin Korunması (II)”, Ankara Barosu Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku Dergisi, Y.2, C. 2, S.2002/2 (2002), s. 29-30.

46 itiraz edildiği an, yeni olmanın ve buluĢ basamağının incelenmesi için bir araĢtırma raporu talep edilir.⁶¹

Faydalı modeller tescilli fikri mülkiyet haklarıdır. Faydalı modeller normalde usullar için değil, teknik buluĢlar için koruma sağlar. Faydalı modeller en fazla on yıl boyunca koruma sağlar. Hızlı tescil süreciyle beraber bu sınırlama, faydalı modelleri daha kısa yaĢam döngüsü olan buluĢlar için çekici kılmaktadır.

Faydalı modellerin stratejik potansiyeli, tescilli fikri mülkiyet hakları kategorisinde benzersizdir. Bir yandan faydalı model, patent gibi teknik buluĢlar için koruma sağlar. Diğer yandan, incelenmemiĢ, tescilli bir fikri mülkiyet hakkıdır. Patentler teknik buluĢlar için koruma sağlar fakat bir patentin verilmesinden veya bir baĢvurunun reddedilmesinden önceki araĢtırma ve inceleme aĢamaları birkaç yıl sürebilir. Bazı buluĢlar için bu süre çok uzayabilmekte ve faydalı modeller özellikle bu noktada yararlı olabilmektedir. Bir mucit bir patent baĢvurusunda bulunabilir ve paralel olarak birkaç ay sonra tescilli bir faydalı model aracılığıyla buluĢu için koruma elde edebilir.⁶²