Fikri Mülkiyet Kavramı

Fikri mülkiyet, ilk yaratıldığında somut olmayan ancak ürünler olarak somut Ģekilde değer kazanan fikirleri, icatları, teknolojileri, sanat, müzik ve edebiyat eserlerini açıklayan terimdir. Fikri mülkiyetin, hayali düĢüncenin teknik veya sanatsal güçlükleri çözmeye yönelik ticari bir uygulaması olduğunu da söylemek gerekir. Esas olan ürünün kendisi değil, arkasındaki özel fikir, fikrin ifade ediliĢi ve farklı biçimde adlandırılıĢı ve açıklanıĢıdır. “Mülkiyet” sözcüğü bu değeri açıklamak için kullanılmaktadır çünkü bu terim bir kiĢi veya kiĢiler grubunun, üzerinde sahiplik iddia ettiği buluĢlar, çalıĢmalar ve isimler için geçerlidir.¹

Türkiye‟de 1850 yıllarında yürürlüğe giren "Hakkı Telif Nizamnamesi", fikri mülkiyet ve yaratıcı düĢünce ürünleri üzerindeki hak kavramlarını gündeme getirmiĢtir. 1871 tarihli Alameti Farika Nizamnamesi (Markalar Kanunu) ve 1879 tarihli Ġhtira Beratı Kanunu (Patent Kanunu) bu konunun ilk resmi örnekleridir. “Fikri” kelimesi, fikri mülkiyet, fikri mülkiyet hakkı ve hukuku konularında, genel bir anlam taĢımak yerine mülkiyetin cinsini tanımlamak için kullanılır. Bu bağlamda mülkiyet kelimesi eĢya ya da somut nesnelerle alakalı değildir ve bilgiye ifade eder.

Türkiye‟deki fikri mülkiyet literatüründeki metinler, sadece sanat ve düĢünce ürünü olan çalıĢmaları değil, aynı zamanda sanayi teknolojilerine uygulanabilen modelleri ve tasarımları da kapsar. Çünkü bu çalıĢmalar da fikrin ve düĢünce eforunun ürünü olarak kabul edilir. ġirketlerin ticari ünvanları, marka ve iĢletme adları da ayırıcı özellik olarak kategorilendirilir.² Bu konudaki literatürün Amerikan ve Ġngiliz öğretilerinde fikri mülkiyet kavramına tanınan geniĢ anlam alanı, dünyada da aynı geniĢlikte kabul edilmeye baĢlamıĢtır. Son dönemlerde Türk literatüründe ve uygulamalarında da aynı Ģekilde bu kavram geniĢ kapsama alanı ile değerlendirilmektedir.³

1 BIRON, Laura, “Public Reason, Communication and Intellectual Property”, New Frontiers in the Philosophy of Intellectual Property, ed. Annabelle LEVER. Cambridge University Press. New York. 2012. s. 227.

2 TEKĠNALP, Ünal, Fikri Mülkiyet Hukuku, 5. b. Ġstanbul: Vedat Kitapçılık, 2012, s. 2.

3 SULUK, Cahit, ORHAN, Ali, Uygulamalı Fikri Mülkiyet Hukuku: Genel Esaslar Fikir ve Sanat Eserleri, C.

2. Ġstanbul: Arıkan Yayıncılık, 2005, s. 9.

13 Ġngilizce karĢılığı intellectual property, Fransızcası propriété intellectuelle ve ayrıca Ġspanyolcası propiedad intelectual, Almancası Geistiges Eigentum aynı anlama sahiptir; fikrin veya zihinsel bir sürecin ürünü olup somut olmayan veya maddi olmayan mülkiyet anlamına gelir. Genellikle

“fikri mülkiyet” terimi geleneksel açıdan “sınai mülkiyet” ve “telif hakkı” olmak üzere iki dalı kapsar.Fikri mülkiyet kavramı, düĢünsel efor ve hayat gücüyle ortaya koyulan ürünleri kapsar.

“Copyright” terimi, common-law geleneğinde yaygın olarak kullanılsa da yanlıĢ bir adlandırmadır. Avrupa hukuk geleneğinde kullanılan doğru terim telif hakkıdır (author’s right).

Bu terim, ifadesinin hâli veya biçimi her ne olursa olsun, edebi, bilimsel ve sanatsal alanda her üretimi içerecek Ģekilde, eserleri genel olarak tanımlar. Fransız yasalarından türetilen “sınai mülkiyet” terimi patentleri, faydalı modelleri, tasarımları, ticari markaları, hizmet markalarını, ticari isimleri, coğrafi iĢaretleri ve haksız rekabetin önlenmesini içerir.⁴

Fikri mülkiyet, her Ģeyi kapsayan bir terimdir ve liste bununla bitmez. Yeni bitki çeĢitleri, entegre devre topografyaları, biyoteknoloji, gen teknolojisi, bilgisayar programları, veri tabanları, ticari sırlar ve son zamanlarda uluslararası arenada folklor, biyoçeĢitlilik, geleneksel bilgi ve hatta nanoteknoloji de bu terimin ilgi alanındadır. Bu sebeple hassasiyet gerektiğinde

“fikri mülkiyet” teriminden kaçınılmalıdır çünkü terim çok az ortak noktası olan telif hakkı, patentler, markalar ve diğerleri gibi apayrı hukuki sistemleri aynı tutar.⁵

Fikri mülkiyet insan yaratıcılığının, buluĢçuluğunun ve giriĢimciliğinin çok çeĢitli somut olmayan ürünlerini ifade eden çok geniĢ bir terimdir. Yıllarca bu tür somut olmayan yaratımların hukuki açıdan bir mülkiyet Ģekli olarak yorumlanıp yorumlanamayacağı tartıĢılmıĢtır ancak bugün bu yorum yaygın olarak kabul edilmiĢtir.⁶ Fikri mülkiyet ve klasik veya somut mülkiyet arasında çeĢitli hukuki benzerlikler ve farklılıklar bulunsa da bir karakteristik özellik bilhassa önemlidir. Fikri mülkiyetin varlığı, somut olmayan yönü içine alan maddi formdan kavramsal olarak bağımsızdır.

“Fikri mülkiyet” teriminin kullanımı farklı kavramları ifade etmekte ve bu da büyük karıĢıklığa neden olmaktadır. Bu terimi fikri mülkiyet okuryazarlığında tanımlamak üzere önemli bir adım olarak, kaynağa ve bunu tanımlayan kiĢiye dayanan farklı tanımlar söz konusudur. Fikri

4 WIPO-World Intellectual Property Organization, The Enforcement of Intellectual Property Rights: A Case Book, 3. b. Geneva, 2012, s. 16.

5 BOUCHOUX, Deborah E., Intellectual Property for Paralegals: The Law of Trademarks, Copyrights, Patents, and Trade Secrets, 3. b. New York: Delmar, Cengage Learning, 2009, s. 3.

6 TOMKOWICZ, Robert, Intellectual Property Overlaps: Theory, strategies and solutions, Oxon: Routledge, 2012, s. 2.

14 mülkiyetin belli yönleriyle deneyimi bulunan uygulayıcılar bile tüm tanımların farkında olmayabilir. AĢağıdakiler “fikri mülkiyet” teriminin bazı standart tanımlarına genel bir bakıĢ niteliğindedir:

 Sözlükler: Sözlükler fikri mülkiyeti, esasen, zihinsel yeteneğin kullanılmasıyla oluĢturulmuĢ, beraberinde yasal haklar getiren, somut olmayan eĢyalar olarak tanımlar.

Roma dönemlerinden bu yana genellikle mülk sahibi olmayla iliĢkilendirilen yasal haklar bütününe bir mülk parçasını kullanma, baĢkalarını hariç tutma ve mülkten faydalanma, mülkü aktarma veya yok etme hakkı dâhildir.

 Hukuk: Hukukçular “fikri mülkiyet” terimini, tarihsel olarak (a) sınai mülkiyet (patentler, markalar) ve (b) telif hakkı (fikri ve sanat eserleri) olarak ortaya çıkmıĢ olan çeĢitli ayrı yasal doktrinleri ifade etmenin kısa bir yolu olarak kabul etmiĢtir.

 Muhasebecilik: Muhasebeciler fikri mülkiyeti somut olmayan bir varlık türü olarak görmektedir. Fikri mülkiyetin yanı sıra, somut olmayan varlıklar Ģerefiyeyi de içermektedir ve bir firmanın piyasa değerinin genellikle nakit, emlak, bilgisayar donanımı vb. gibi “maddi varlıkların” değerinden çok daha fazla olduğu gerçeğini yansıtmaktadır.

 Yönetim: ĠĢ insanları fikri mülkiyeti, yeni bilgileri tanımlayarak ve yakalayarak insan sermayesini değere dönüĢtürmeye yönelik bir yönetim aracı olarak görmektedir. Fikri mülkiyet Ģirkete ait, yasalarca korunan fikri varlıklardır.

 Akademisyenler: Felsefeciler, tarihçiler ve diğer bilim bilginler fikri mülkiyet tanımlarına daha geniĢ yelpazede fikirler sunmaktadır. Onlara göre fikri mülkiyet, bilinen her Ģeye değer veren etik bir sistemi ifade etmektedir. Buna bireysel yaratıcılık ve sosyal olarak benimsenen yeniliklerin yanı sıra, eski ve kolektif bilgiler dâhildir. Akademisyenler için

“fikri mülkiyet” terimi yasal tanımın ötesine geçerek kamuya açık olan her Ģeyi içerebilir.⁷

 Örgütler: Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü'ne (WIPO) göre, fikri mülkiyet artık “zihnin yarattıkları: buluĢlar, edebi ve sanatsal eserler ve ticarette kullanılan semboller, isimler, görüntüler ve tasarımlar” anlamına gelmektedir.⁸ 1995 Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet

7 LEVER, Annabelle. “Introduction: Philosophy of Intellectual Property – Incentives, Rights and Duties”. New Frontiers in the Philosophy of Intellectual Property. ed. Annabelle LEVER. Cambridge University Press. New York. 2012. s 1-3.

8 WIPO-World Intellectual Property Organization, WIPO Intellectual Property Handbook: Policy, Law and Use, 2. b. Geneva, 2008, s. 3.

15 Hakları AnlaĢmasında (TRIPS), Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) tüm üye ülkelerde telif hakkı ve bağlantılı haklar, markalar, coğrafi iĢaretler, endüstriyel tasarımlar, patentler, entegre devre topografyaları ve ticari sırların korunması olarak tanımlanan fikri mülkiyetin korunmasına yönelik asgari standartlar belirlemiĢtir.⁹

Fikri mülkiyetin tanımlanmasıyla ilgili zorluklar olduğu iyi bilinmektedir. Terim, kolayca tanımlanabilen bir nesneyi, duyguyu, inancı veya davranıĢı tanımlamaz ve bir Ģeyin “fikri mülkiyet” olup olmadığını tanımlamak için kullanılabilecek tek bir kıstas listesi yoktur. Bir Ģeyin

“fikri mülkiyet” olarak görülüp görülmemesi, genel olarak fikri mülkiyet olarak kabul edilen doktrinlerden birinde yer alıp almadığına karar verilmesine bağlıdır ama bir doktrinin fikri mülkiyet olarak kabul edilip edilmemesi, hukuk beyanlarında yansıtılan (ya da bunlarla hareket eden) örfi fikir birliğiyle alakalıdır.¹⁰

Dolayısıyla buradan fikri mülkiyetin birçok farklı alanı kapsadığı sonucu çıkarılabilir.

“Fikri mülkiyet” yenilikçi bir iĢin farklı yönlerini korumaya yönelik toplu olarak kullanılabilen bağımsız fikri mülkiyet hakları (buluĢlar, özgün yaratıcı eserler, tasarımlar, semboller, isimler, görüntüler, coğrafi iĢaretler, vb.) için kullanılan müĢterek bir terimdir.¹¹ Bir dizi farklı hak ve ilgili konular için faydalı bir Ģemsiye iĢlevi görür. Fikri mülkiyet hukuku, yenilikçi ya da yaratıcı çabalarla iliĢkili yasal hakları konu alır. Endüstriyel, bilimsel, edebi veya sanatsal alanlarda fikri faaliyetten kaynaklanan tüm hakları kapsar.