Fikri Mülkiyetin Özellikleri

28 ve kontrolden mahrum bırakılır ve böylece bunu tamamen gizli tutmaya yönelirler. Yeniliği gizlilik olmaksızın baĢkalarıyla paylaĢırlarsa, yenilik herkese açık hâle geldiği için baĢkalarının yeniliği geliĢtirmeye ve toplumda yaymaya büyük zaman veya kaynak yatırması için ortada teĢvik olmaz. Yenilik kendiliğinden toplumun hizmetine açılabilir ama öte yandan benimsenmesi ve kullanılmasını kimse savunmadığı için silinip yok olabilir.³³

Diğer uç durumda, aĢırı güçlü ve fazla fikri mülkiyetlerin bulunduğu bir dünyada bireysel yaratıcılık, bilgiye eriĢimin kısıtlanmasıyla sekteye uğrar. Bir haklar bolluğunda araĢtırmacılar, tazminat ve tedbir kararı riski altında iĢ birliğine gitmez, mevcut teknolojileri geliĢtirmez.

Toplum da yeniliklerden faydalanamaz. Belki de aĢırı münhasırlığın yol açtığı en yaygın zarar, gücün fikri mülkiyet sahiplerinde yoğunlaĢması sebebiyle, tüketiciler dâhil olmak üzere buna sahip olmayanların aleyhine bir rekabet kaybı olur. Küresel bir bağlamda, geliĢmekte olan ülkeler fikri mülkiyet haklarının, yeniliği desteklemeye veya ürünleri için ödeme yapmaya gücü yetmeyen daha yoksul ülkelerin aleyhine, varlıklı ülkelerde yoğunlaĢma eğiliminde olduğunu ileri sürmektedir.³⁴

29 olabilecek maddi bir değere hükmeden, somut olmayan bir mülk biçimini ortaya çıkarmaktadır.³⁵

 Ülkesellik ilkesi. Fikri mülkiyet yasaları, mahiyeti itibarıyla her Ģeyden önce ülkeseldir ve yalnızca belirli yetki alanlarında geçerlidir. ÇeĢitli fikri mülkiyet türlerinin yaratıcıları ve mucitlerinin, fikri mülkiyetlerini ilgili ulusal yasalara göre, ilgili yetki alanlarında güvenceye alması ve uygulaması gerekir. Böyle bir korumanın kapsamı, ilgili ulusal mevzuata bağlıdır. Farklı mülkiyet haklarının tescil prosedürleri, korunması, süresi ve uygulanması, öncelikle ulusal kanunlarına tabidir.³⁶

 Fikri mülkiyet hakları belirli bir süreye tabidir. Diğer dört kriter gibi, fikri mülkiyet hakları sahiplerine sınırsız süre için verilmez. Süre, fikri mülkiyet haklarının niteliğini tespit etmenin ve temellerini oluĢturan hedefleri ne ölçüde baĢardıklarını veya engellediklerini belirlemenin önemli bir parçasıdır. Belli bir hakkın sağladığı kontrolün derecesi, hakkın süresiyle belirlenir. Piyasa bilgisi olarak süregelen kullanıĢlılıkları sebebiyle, sadece markalara yönelik tescil süresiz olarak yenilenebilir. Genel olarak patentler, herkesin kullanımına açık kamusal alandaki yeniliğin hatırı sayılır toplumsal faydası sebebiyle sadece 20 yıllık korumaya sahipken telif hakları, daha uzun süreli korumaya tabidir çünkü ifadeci eserlerin hızlı ve yaygın olarak dağıtılmaması daha az maliyetli olarak görülmektedir.³⁷

 Fikri ürün, somutlaĢtığı eĢyadan farklı bir varlığa sahiptir ve hukuki rejime tabidir. Fikri mülkiyet hakları, açık bir Ģekilde, mahiyeti gereği hususidir. Fikri mülkiyet yalnızca belli türdeki somut olmayan varlıkları korur. Somut olmayan bir varlığın meydana gelmek için alması gereken biçim, çeĢitli düzenlerin konusunun ana konseptiyle belirlenir: Telif hakkı, bir eserin konseptiyle; patent, bir buluĢun konseptiyle; marka, bir iĢaretin konseptiyle. Bununla birlikte, somut bir nesne üzerindeki mülkiyet haklarıyla bunların içinde vücut bulabilen somut olmayan fikri mülkiyet haklarını birbirinden ayırmak önemlidir. Örneğin A, B'ye bir mektup yazarsa, B'nin teslim aldığı kağıt B'ye ait olacaktır çünkü gönderen tarafından bir hediye niyetiyle gönderilmiĢtir. Ancak mektubun içerdiği sözcükler üzerindeki telif hakkı, yaratıcısı olan A'ya aittir. Dahası A, mektubu yazmak için bir kalem kullanabilir. Kalem, A'nın kiĢisel mülkiyetinde olacaktır ama C Ģirketine

35 BENTLY, Lionel, SHERMAN, Brad, Intellectual Property Law, Oxford: Oxford University Press, 2003, s.1.

36 NORMAN, Helen, Intellectual Property Law Directions, 2. b., Oxford: Oxford University Press, 2014, s. 13.

37 SULUK, Cahit, KARASU, Rauf, NAL, Temel, Fikri Mülkiyet Hukuku, Ankara: Seçkin. 2017, s. 2.

30 ait kalemin bir patendi de olabilir ya da belki de kalemin farklı bir Ģekli varsa, C Ģirketi kalemin tasarım hakkına sahip olabilir. Kalem üzerindeki fikri mülkiyet hakları, A'nın somut nesneyi kullanmasına veya buna sahip olmasına engel değildir; aynı Ģekilde A'nın mektup üzerindeki telif hakkı da B'nin mektubun yazılı olduğu kağıda sahip olmasını etkilemez. Öte yandan B (bir gazetede yayımlanmak üzere öz yaĢam öyküsünde kullanmak gibi) A'nın telif hakkı kapsamına girecek bir Ģey yapmaya kalkıĢırsa, A'nın telif hakkı (koĢullara bağlı olarak) ihlal ediliyor olabilir.³⁸

 Fikri ürün, kullanılmakla tükenmez/tükenme ilkesi. Hakların tüketme yoluyla tükenmemesi, fikri mülkiyetin önemli bir özelliğidir. Fikri mülkiyet hakları genellikle tükenme ilkesine tabidir. Tükenme temel anlamıyla, hak sahibi tarafından veya tükenme yetkisi yoluyla ilk satıĢ sonrası, kiĢinin hakkının sona ermesi ve artık malların dolaĢımını durdurmaya yetkisi olmamasıdır. Dolayısıyla bir fikri mülkiyet hakkı sahibi, üzerinde fikri mülkiyet haklarının bulunduğu fiziksel bir ürünü sattığında, ardından o ürünün tekrar satıĢını yasaklayamaz. Bu ilke malların, fikri mülkiyet hakları üzerindeki çoklu iddialarla engellenmemiĢ ticaret akıĢında dolaĢmasına izin verir. Bu, hak sahibinin rızası veya yetkisiyle dolaĢıma giren malların serbest dolaĢımı kavramına dayanmaktadır.³⁹

 Fikri mülkiyet hukuki iĢlemlere konu olabilecek. Hukuki anlamda fikri mülkiyet, sahip olunabilen ve ele alınabilen bir mülktür. Gerçek ve kiĢisel mülkiyetle ortak birçok mülkiyet hakkı, fikri mülkiyetle de ortaktır. Fikri mülkiyet, bir mülkiyet hakkıdır ve dolayısıyla miras yoluyla kalabilir, satın alınabilir, hediye edilebilir, satılabilir, lisanslanabilir, atanabilir veya rehine koyabilir. Tüm devletlerdeki hukuk sistemleri fikri mülkiyet haklarının sahipliği, kullanılması, devredilebilmesi ve aktarılabilmesi gibi mülkiyet olaylarına atıfta bulunmaktadır. Fikri mülkiyet haklarının sahibi, istediği gibi kullanabildiği, belli koĢullara tabi olan bir mülk biçimine sahiptir ve tıpkı bir gayrimenkul sahibi gibi izinsiz kullananlara karĢı hukuki süreç baĢlatabilir ve tazminat alabilir.⁴⁰

 Fikri mülkiyet hakları, sahibine tekel niteliğinde mutlak yetkiler verir. ÇeĢitli fikri mülkiyet hakkı kategorilerinin açıklamalarında sıklıkla “münhasır hak” ifadesi geçer. Bu,

38 NORMAN, a.g.e., s. 15.

39 VALLETTI, Tommaso M., SZYMANSKI Stefan, “Parallel Trade, International Exhaustion and Intellectual Property Rights: A Welfare Analysis”, The Journal of Industrial Economics, C. 54. S. 4. (Aralık 2006), s. 515.

40 BAINBRIDGE, David, Intellectual Property, 5. b., Country Harlow: Pearson Education, 2003, s.10.

31 bünyesinde iki önemli kavram barındırmaktadır: Birincisi, sahibine baĢkalarını hariç tutma hakkı verdiği için, fikri mülkiyet haklarının mahiyeti gereği olumsuz olmasıdır.

Ġkincisi, “münhasır hak” ifadesi, fikri mülkiyet hakkının sahibinin, haktan yararlanabilecek tek kiĢi olduğu anlamına gelir. BaĢka bir deyiĢle, bir fikri mülkiyet hakkı yasal bir tekele yol açar. Ancak tekelcinin, rakiplerinden etkilenmeksizin keyfi hareket edebilmesi anlamındaki gerçek bir tekele pek tekabül etmez. Diğer bazı yorumlara göre fikri mülkiyet haklarının tanıdığı tekel türü uygun bir tekeldir. Buna göre tekel hiçbir Ģekilde kesin değildir ve zaman olarak sınırlıdır. BuluĢun münhasır kullanımına dayalı kârların nadiren tekelci rantlar teĢkil etmesi için buluĢlar, ikame teknolojilerle rekabet hâlindedir. Ġkinci durum yalnızca, bir buluĢun ikame edilebilirlikten kesinlikle (geçici olarak) yoksun olması gibi köklü bir adım teĢkil ettiği nadir durumlarda ortaya çıkar. Fikri mülkiyet hakları, sahiplerine otomatik olarak kazanç sağlamaz;

doğrudan talep odaklıdırlar. Yenilikçi etkinlik için sağladıkları ödül, ilgili piyasanın rekabet yapısına bağlıdır. Ancak piyasa, yeniliği meziyeti için takdir ettiğinde sahibi ödüllendirilecek ve kâr edecektir.⁴¹