Parasal ĠĢbirliği AnlaĢmaları

Frank bölgesi, 1929’daki krizin ardından ve farklı para alanlarına bölünmüş bir dünyada, Fransız frangıyla konvertibiliteyi sürdürerek parasal istikrarı güvence altına almak gerekliliğinden ortaya çıkmıştır. Fransa sömürge imparatorluğunun bütün toprakları için ortak para birimi mevzuatını belirleyen bir kararname ile resmi olarak 1939 yılının Eylül ayında kurulan frank bölgesi, bağımsızlıklardan sonra da varlığını korumuştur²⁷. Fransa ve onun eski sömürgeleri karşılıklı parasal işbirliği anlaşmaları imzalamışlardır. Bu devletler, Fransa ile bir parasal işbirliğini sürdürerek kendi paralarını basmakta ve frank bölgesinden ayrılma konusunda ise serbesttirler.

Frank bölgesi, Afrika’da iki para birimi bölgesini içermektedir:

- Batı Afrika Parasal Birliği (UMOA) 12 Mayıs 1962’de kurulmuştur. Üye devletler, Benin, Burkina Faso, Fildişi Sahili, Mali, Nijer, Senegal ve Togo, Gine Bissau (eski Portekiz lusofon sömürgesi) 14 Kasım 1973 anlaşmasıyla parasal birliğe ve 1994’te ise Batı Afrika Parasal ve Ekonomik Birliği’ne katılmışlardır.²⁸

26 R. Luckham, op.cit., s.100.

27 «Histoire de la zone franc, izf.net» : http://www.izf.net/pages/historique-zone-franc (sitenin ziyaret edildiği tarih:19 Eylül 2016).

28 Ibid.

14 - Orta Afrika Parasal Birliği’ne (UMAC) üye devletler, Kamerun, Çad, Orta Afrika Cumhuriyeti, Kongo, Gabon ve 1985’te Ekvator Ginesi (eski Portekiz lusofon sömürgesi) olup, 23 Kasım 1972 anlaşması ile parasal birliğe katılmışlardır.²⁹

Ortak para birimi Frank-CFA/Franc de la Communauté Financière Africaine (eski adıyla Afrika’daki Fransız Sömürgeleri Frangı, şimdiki adıyla Afrika Finansal Topluluğu Frankı) ve frank bölgesindeki bankacılık mevzuatlarının uyumlu hale getirilmesi, sermaye hareketleri ile ticari ve finansal işlemleri serbest hale getirdiğinden burada 1990’lardan itibaren Fransız bankalarının kurulmasını ve Fransa ile bölgedeki ülkeler arasında ekonomik alışverişlerin yoğunlaşmasını teşvik etmiştir.

Bu para birlikleri, Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (UEMOA) ile Orta Afrika Ekonomik ve Parasal Topluluğu (CEMAC) kurucu antlaşmaları kabul edilirken bunlara eklenmiştir. Bu ekonomik birlik antlaşmalar sırasıyla 10 Ocak 1994’te Dakar’da³⁰ ve 16 Mart 1994’te N’Djamena’da³¹ (Çad), Fransız Batı Afrika’sı (AOF) ve Fransız Ekvatoral Afrika’sının (AEF) eski mirasında her iki parasal birlikten birine üye olan devletler arasında imzalanmıştır. Bu anlaşmalar, bölgesel ortaklıkları güçlendirmek için yapılmıştır.

Bu nedenle, Frank bölgesinin, Fransa’nın Afrika’daki ülkeler üzerinde stratejik bir avantaj edinmesine katkıda bulunan sömürge döneminden kalma bir miras olduğu söylenebilir. Bununla birlikte, CFA bölgesi uzun süre Fransız firmalarının bölgeye girişinde etkili iken artık bu anlamda giderek daha az işlev görmektedir. Bir taraftan

29 Ibid.

30 «Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği kurucu antlaşması»

http://www.bceao.int/IMG/pdf/TraiteUMOA2010.pdf 10 Ocak 1994 tarihinde imzalanmıştır.

31 «Orta Afrika Ekonomik ve Parasal Topluluğukurucu antlaşması»

http://www.cemac.int/sites/default/files/documents/files/Traite_CEMAC.pdf 16 Mart 1994 tarihinde imzalanmıştır.

15 Fransa diğer Avrupa Birliği üyeleri gibi Euro’ya geçmiş, diğer taraftan küreselleşen bir piyasada, ticaretin başlıca para birimi dolar olmuştur.

Daha önceden de belirtildiği gibi, Frank bölgesi sömürge döneminden beri mevcuttur. Ancak bağımsızlıklardan sonra, ilk önce Fransa ve çeşitli Afrika devletleri arasında 1960’tan 1963’e kadar yapılan işbirliği anlaşmaları ve 1962’de UMOA’nın ilk kurucu antlaşmasının imzalanması ile aşamalı olarak yeniden düzenlenmiştir. Şimdiki halini ise, Kasım 1972’de Orta Afrika Ülkeleri Bankası’na (BEAC/Banque des Etats d’Afrique Central) üye ülkeler, Kasım 1973’te Batı Afrika Ülkeleri Merkez Bankası (BCEAO/Banque Centrale des Etats de l’Afirque de l’Ouest) ve 1979’da Komorlar (bu ülkenin 1976’da bağımsızlığını kazanmasından sonra) ile yapılan parasal işbirliği anlaşmalarıyla almıştır.³²

Madagaskar, ordu tarafından desteklenen ve Fransa ile Madagaskar arasındaki işbirliği anlaşmalarının revizyonuna neden olan halk hareketlerini takiben 1973’te Frank bölgesinden ayrılmıştır. Fransa-Madagaskar arasındaki bu dönemin detayları bu çalışmanın ikinci bölümünde ele alınacaktır.

UEMOA ve CEMAC gibi parasal ve ekonomik anlaşmalar Fransa’ya özellikle imzacı Afrikalı devletler arasındaki ticaret üzerinde kontrol olanağı sağlamıştır. Bu durum, günümüzde, bu anlaşmaları «parasal kölelik» olarak kabul eden entelektüellerin güçlü eleştirilerine yol açmaktadır. Bunlardan birçoğu, imzacı devletlerin CFA Frangı bölgesinden çıkmasını savunmaktadırlar. Bu noktada gazeteci Benjamin Polle’un

«Jeune Afrique» gazetesindeki 28 Eylül 2016³³ tarihli yazısı örnek verilebilir. Gazeteci Polle yazısında, bu entelektüellerin argümanlarını destekleyerek, onların CFA Frangı

32 P. Guillaumont ve S. Guillaumont Jeanneney, «Les accords de coopération monétaire de la Zone franc : atouts et contraintes», Symposium du 40ème Anniversaire de la Banque des Etats d’Afrique Centrale, Malabo, 2012, s.1.

33 B. Polle, «Franc CFA : des économistes dénoncent la servitude monétaire», Jeune Afrique, 28 Eylül 2016.

16 bölgesine karşı olduklarını ifade etmiştir. Benjamin Polle özellikle, «Afrika’yı parasal kölelikten kurtarmak. CFA Frangı kimin işine yarıyor» adlı çalışmanın iki yazarına, Kako Nubukpo (Togo eski ekonomi bakanı ve Lyon II Üniversitesi Ekonomi Bölümü’nde, şu an ise Oxford Üniversitesinde öğretim üyesi) ve Bruno Tinel’e ( Paris I Pathéon Sorbonne Üniversitesi’nde doçent) atıfta bulunmuştur.

Bu iki yazar, çok daha karmaşık bir gerçekliği gizleyen ve çok sık «parasal istikrarı» ifadesi kullanılan CFA frangı tartışmalarını «Avrupalı grupların (Fransa’nın) iyi anlaşılmış menfaatlerine hizmet eden ve çok kısıtlayıcı bir para politikası» olarak değerlendirmişlerdir. Nubukpo ve Tinel’e göre, Afrika ülkelerinin gelişiminin tek garantisi olan mali bağımsızlığı güvenceye almak için CFA Frangı bölgesinden çıkmak gerekmektedir. Bruno Tinel, Nijerya’nın himayesinde, CEDEAO (Communauté Economique des Etats de l’Afrique de l’Ouest/Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu)’nun tek bir para birimi kullanmasını çözüm olarak sunmaktadır.

CFA frangının Euro karşısında sabitlenmesi genellikle «parasal istikrarı» bir teminatı olarak öne sürülse de bu CFA frangı kullanan Afrika ülkeleri için büyümeyi garanti etmemektedir. Başka bir deyişle, güçlü bir para birimine sahip zayıf bir ekonomi, uzun vadede sürdüremeyeceği düzenlemelerle karşı karşıya kalmaktadır. Bu ulaşılması imkânsız olan ertelemeler, yeni borçlar yaratmaktadır.

1945’ten bu yana devam eden ve 2012’de Fransa Cumhurbaşkanı François Hollande tarafından yapılan Fransafrika’nın (Françafrique) sonlanmasıyla ilgili açıklamaların ötesinde, CFA frangı sabit döviz kurunun devalüasyonunu ya da otokrat rejimlerin iktidarda kalmasını da içeren bütün bu düzenlemeler, ciddi tüm aydınları ve ekonomistleri itaat etmeye zorlayarak, Fransa’nın Afrika’nın zenginliklerine el koyan gücünü belli bir istikrarla sürdürmesinin aracı olmaktan başka bir şey değildir.

Afrika’nın tüm gelirini Fransa’ya aktarmak zorunda kaldığı 1945 yılının başlarında,

17 Fransız Hazinesi’nin bağımsız devletlerin işlemleri hesabında, Afrika mevduatları tüm mevduatların % 50’sine ulaşmıştı. Bu zenginliğin Fransa Merkez Bankası’na yatırılması karşılığında oyuna dâhil olan ülkeler için «sınırsız» olarak adlandırılan bir kredi hattı açılmıştır. Fakat bu her zaman işe yaramamış, dolayısıyla 1994 yılında CFA frangının

% 100 devalüasyonu gerçekleşmiştir. Birçok Afrika ülkesinin parasal bağımlılığı, ekonomik kalkınma ve gelişme için gerekli kararların alınmasını engellemiştir.