Organize Sanayi Bölgeleri

Türkiye’de planlı dönem başında endüstriyel yatırım için altyapıyı geliştirmeye yönelik olarak kurulan organize sanayi bölgelerinin en temel özelliği,yerel sermaye birikiminin il dışına çıkmasını engellemek ve yerel sanayiye transferinde önemli birplanlama aracı olarak işlevini yerine getirmesidir.

Öncelikle şunu vurgulamak gerekir ki organize sanayi bölgeleri, teorik ve hatta pratik açıdan ele alındığında fordist döneme ait bir sanayileşmepolitikası aracıdır. Post-fordist alanda teknoparklar, kümelenme gibi kavramlar ön plana çıksa da, organize sanayi bölgeleri özellikle Türkiye’de yarattığı istihdam, sağladığı destekler ve dışsallık gibi özelliklerindendolayı bölgesel gelişme aracı olarak kullanılmaya devam etmektedir

116

(DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu,2008:25, http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/oik702.pdf).

Türkiye’deorganize sanayi bölgeleri’nin bölgesel kalkınma politikalarında araç olarak kullanılması planlı dönem başına kadar uzansa da konuyla ilgili yasal düzenleme 12/04/2010 tarihinde 4562 sayılı ‘‘Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu’’ ile yapılmıştır.

4562 sayılı Kanun’a göre organize sanayi bölgeleri tanımı; Sanayinin uygun görülen alanlarda yapılanmasını sağlamak, çarpık sanayileşme ve çevre sorunlarını önlemek, kentleşmeyi yönlendirmek, kaynakları rasyonel kullanmak, bilgi ve bilişim teknolojilerinden yararlanmak, sanayi türlerinin belirli bir plan dahilinde yerleştirilmesi ve geliştirilmesi amacıyla; sınırları tasdik edilmiş arazi parçalarının imar planlarındaki oranlar dahilinde gerekli idari, sosyal ve teknik altyapı alanları ile küçük imalat ve tamirat, ticaret, eğitim ve sağlık alanları, teknoloji geliştirme bölgeleri ile donatılıp planlı bir şekilde ve belirli sistemler dahilinde sanayi için tahsis edilmesiyle oluşturulan ve bu Kanun hükümlerine göre işletilen mal ve hizmet üretim bölgelerini ifade etmektedir.

5084 sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki Kanununda organize sanayi bölgelerinde faaliyette bulunan gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerine yönelik teşviklere yer verilmiştir. Söz konusu bölgelerde faaliyette bulunan mükelleflere gelir vergisi stopajı teşviki, sigorta primi işveren hissesi teşviki, bedelsiz yatırım yeri tahsisi ve enerji desteği verilmektedir. Bu desteklere ek olarak 12/04/2000 tarihli 4562 sayılı ‘’Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu’’ da bir takım vergisel teşvikleri içermektedir:

Organize sanayi bölgesi tüzel kişiliği, 4562 sayılı ‘’Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu’’nun uygulanması ile ilgili işlemlerde her türlü vergi, resim ve harçtan muaftır.

• Atık su arıtma tesisi işleten bölgelerden belediyelerce atık su bedeli alınmaz.

• Organize sanayi bölgeleri kurulması amacıyla oluşturulan iktisadi işletmelerin arsa ve işyeri teslimleri katma değer vergisinden istisnadır.

• Organize sanayi bölgeleri ile küçük sanayi sitelerinin alt yapılarını hazırlamak ve buralarda faaliyette bulunanların arsa, elektrik, gaz, buhar vesu gibi ortak ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla, kamu kurumları ve kamukurumu niteliğindeki

117

meslek kuruluşları ile gerçek ve tüzel kişilerce birlikteoluşturulan ve kazancının tamamını bu yerlerin ortak ihtiyaçlarınınkarşılanmasında kullanan iktisadi işletmeler kurumlar vergisinden muaftır.

• Organize sanayi bölgelerindeki binalar, inşalarının sona erdiği tarihi takip eden bütçe yılından itibaren beş yıl süreyle emlak vergisi muafiyetindenfaydalanırlar.

• Organize sanayi, endüstri veya teknoloji geliştirme bölgelerinde yer alan gayrimenkullerin ifraz veya taksim veya birleştirme işlemleri harçtanmüstesnadır.

Yukarıda belirtildiği gibi organize sanayi bölgelerine bölgesel kalkınma politikalarındaki önemli araçsal mekanizmalardan birisi olması nedeniyle Türkiye’de hem 5084 sayılı kanun hem de 4562 sayılı kanun kapsamında pek çok muafiyet getirilmiştir.

Türkiye’de organize sanayi bölgeleri yerel düzeyde küçük ve orta ölçekli işletmelerin gelişmelerine elverişli bir ortam sağlayarak sanayinin yerelleşmesine ve böylece sanayinin bölgeler arasında daha dengeli dağılımına da önemli ölçüde katkıda bulunmaktadır (DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu,2008:25)http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/oik702.pdf). Tablo 8.de Türkiye’de Organize sanayi bölgelerinin coğrafi bölgelere göre dağılımına verilmiştir.

118

Tablo 8. Organize Sanayi Bölgelerinin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı

Kaynak:(DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu

Raporu,2008:26,http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/oik702.pdf). (*) Toplam bölge alanının Türkiye toplam alanına oranıdır.

(**) Etüd karakteristiği ile yer alan projeler adet olarak toplamlara dahil edilmiştir.

(***) Toplam adedin Türkiye toplam adedine oranıdır.

4.4.Türkiye’de Yeni Bir Model Olarak Bölgesel Kalkınma Ajansı Modeline Geçiş Süreci

Türkiye’de bölgesel kalkınma ajanslarına geçiş 1999 Helsinki süreci ile başlamış Katılım Ortaklığı Belgeleri, Ön Ulusal Kalkınma Planı ve İlerleme Raporları ile devam etmiş 2006 yılında yasal düzenleme yapılması ile tamamlanmıştır.

4.4.1.2001 Yılı Türkiye İçin Katılım Ortaklığı Belgesi

Türkiye’de bölgesel kalkınma ajanslarının kurulmasında en önemli neden hiç kuşkusuz AB’ye üyelik sürecidir. Birlik, küreselleşme ve yapısal uyum politikaları ile ilgili araç ve değişimler çerçevesinde, üye olacak ve aday olacak ülkelerde bölgesel planlamanın yeni bir anlayışla ele alınarak Kalkınma ajanslarının kurulmasını istemiştir. Bu

BÖLGE ADI

2004 Sonu İtibarıyla Bitenler

2005 Yılı Yatırım Programında Olanlar Adet Alan (Ha) Hektar % (*) Adet (**) Alan (Ha) Hektar % (*) Adet % (***) Marmara (11 il) 13 4.082 22,32 14 3.003 12,93 12,07 Ege (8 il) 11 3.012 16,47 21 3.769 16,22 18,1 Akdeniz (8 il) 10 2.453 13,41 7 1.213 5,18 6,03 İç Anadolu (13 il) 16 4.018 21,97 16 4.381 18,86 13,79 Karadeniz (18 il) 13 1.348 7,37 30 4.307 18,54 25,86

Doğu Anadolu (14 il) 7 1.248 6,82 16 2.408 10,36 13,79

G.Doğu Anadolu (9 il) 7 2.126 11,63 12 4.163 17,92 10,34

119

kapsamda Türkiye, Bölgesel kalkınma ajanslarını ciddi anlamda ilk kez 1999’da aday ülke sıfatını kazandığı 1999 Helsinki Zirvesi sonrasında ele almıştır. AB Komisyonu’nun hazırlamış olduğu Katılım Ortaklığı Belgesi’nde Kalkınma ajanslarının kurulması orta vadede yapılması gereken düzenlemeler arasında yer almıştır (Zibel, 2009:682).

Katılım Ortaklığı Belgesi, hukuki niteliği itibariyle tek taraflı bir irade beyanı olup, hukuken sadece söz konusu iradeyi beyan eden taraf olan AB'yi bağlamaktadır. Bununla birlikte, belgenin niteliği ve içeriği itibariyle muhatabı olan Türkiye'yi de hukuken olmasa dahi fiilen bağladığı konusunda şüphe bulunmamaktadır. En azından, adaylık sürecinin pürüzsüz ve kısa sürede ilerlemesi, belgede öngörülen koşulların, yine belgede öngörülen süreler içinde yerine getirilmesi gerekmektedir (Baykal, 2001:211).

Katılım Ortaklığı Belgesinin "Kısa Vadeli Öncelikler ve Orta Vadeli Hedefler"adını taşıyan bölümü ise, aday devletlerin üyeliğe giden yolda hangi alanlarda hazırlıkları başlatması, geliştirmesi ve devam ettirmesi gerektiği yönünde ikili bir ayrıma gitmektedir.

Bu çerçevede, 1 yıl içinde, yani 2001 yılı sonuna kadar gerçekleştirilmesi ya da önemli ölçüde aşama kaydedilmesi gereken çalışmalar, "Kısa Vadeli Öncelikler" başlığını taşımakta, "OrtaVadeli Öncelikler" başlığı altında ise nihai bir tarih verilmeksizin, tamamlanmasının bir yıldan fazla sürmesi mümkün olmakla birlikte, imkanlar ölçüsünde çalışmaları 2001 yılı içinde başlatılması gereken alanların listesi sunulmaktadır (Baykal, 2001:214).

Bu kapsamda, 2001 yılında Türkiye için hazırlanan Katılım Ortaklığı Belgesi’nin kısa vadeli öncelikleri arasında yer alan bölgesel politika ve yapısal araçların eşgüdümü başlığında; Türkiye’de topluluk kurallarına uygun bir NUTS(la Nomenclature des Unites Territoriales Statistique) sınıflandırmasının hazırlanması, etkili bir bölgesel politikanın geliştirilmesi için bir strateji benimsenmesi ve projelerin seçiminde bölgesel politika ölçütlerinin kullanılmaya başlanması gibi talepler getirilmiştir (2001 Katılım Ortaklığı Belgesi,2001:2,http://www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/2486/KOB%20_ABTercumes i_%202001.pdf).

120

Türkiye’de Katılım Ortaklığı Belgesi’ne uygun olarak İİBS yapılmıştır. İİBS’ ye çalışma ekinde yer verilmiştir.

4.4.2. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması

AB’ye detaylı bilgiler veriler sunmak üzere Eurostat(AB İstatistik Ofisi) tarafından 1970’li yılların ortalarında oluşturulan İBBS’nin temel amacı; bölgesel tabanlı istatistikleri toplamak, sosyo-ekonomik analizler yapmak ve topluma yönelik bölgesel politikaların çerçevesini oluşturmaktadır. İBBS, uluslar arası literatürde NUTS olarak geçmektedir (Demir, 2009:708). Kurucu tüzüğü 11 Temmuz 2003 tarihinden beri geçerli olan NUTS sistemi, AB ekonomik bölgesini en üstte 78, ikinci düzeyde 211, üçüncü düzeyde 1093 bölgeye ayırmaktadır. Bunlara sırasıyla NUTS-1, 2 ve 3 bölgeleri adı verilmiştir (Çamur ve Gümüş,2005:148).

Bu kapsamda Türkiye’de, bölgesel gelişme alanında AB’ye uyum sürecinin bir gereği olarak, yerleşme merkezlerinin kademelenmesini, iller arasındaki fonksiyonel ilişkileri, coğrafi koşulları, istatistik toplama ve plan yapma amacına uygunluğu da dikkate alınarak, AB istatistikî sınıflandırmasına (NUTS) paralel bir şekilde, üç düzey halinde

İBBS yapılmıştır. 28 Ağustos 2002 tarih ve 2002/4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan bu sınıflandırmanın, yine aynı Karar kapsamında bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesinde esas alınması kararlaştırılmıştır (5449 sayılı

kanun genel gerekçe, 2005:3,

http://www.dpt.gov.tr/bgyu/kalkinmaajans/Genel_Gerekce.pdf).

28 Ağustos 2002 tarih ve 2002/4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’nın dayanak oluşturduğu İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasında iller "Düzey 3" olarak tanımlanmış; ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden benzerlik gösteren komşu iller ise bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri ile dikkate alınarak "Düzey 1" ve "Düzey 2" olarak gruplandırılmak suretiyle hiyerarşik İBBS yapılmıştır."Düzey 3" kapsamındaki İstatistiki Bölge Birimleri 81 adet olup il düzeyindedir. Her il bir

İstatistiki Bölge Birimini tanımlamaktadır. "Düzey 2" İstatistiki Bölge Birimleri, "Düzey 3" kapsamındaki komşu illerin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup, 26 adettir."Düzey 1" İstatistiki Bölge Birimleri ise "Düzey 2" İstatistiki Bölge Birimlerinin gruplandırılması sonucu tanımlanmış olup, 12 adettir. Yukarıda belirtilen Bakanlar Kurulu Kararı’nın yayımı tarihinden sonra kurulacak illerin, yeni bir düzenleme

121

yapılıncaya kadar daha önce dahil olduğu İstatistiki Bölge Birimi içinde değerlendirilmesi kararlaştırılmıştır(28 Ağustos 2002 tarih ve 2002/4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı,22 Eylül 2002 tarih ve 24884 sayılı Resmi Gazete).

Söz konusu sınıflandırmaya göre Düzey 1 İstatistikî Bölge Birimleri; İstanbul, Batı Marmara, Ege, Doğu Marmara, Batı Anadolu, Akdeniz, Orta Anadolu, Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz, Kuzeydoğu Anadolu, Ortadoğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu olarak belirtilmiştir. Söz konusu Düzey 1 birimlerinin altında İstanbul, Tekirdağ, Balıkesir, İzmir, Aydın, Manisa, Bursa, Kocaeli, Ankara, Konya, Antalya, Adana, Hatay, Kırıkkale, Kayseri, Zonguldak, Kastamonu, Samsun, Trabzon, Erzurum, Ağrı, Malatya, Van, Gaziantep, Şanlıurfa ve Mardin’den oluşan 26 adet Düzey 2; bunun altında ise 81 adet Düzey 3 birimi bulunmaktadır. Türkiye’de yapılan İBBS’ye çalışma ekinde yer verilmiştir.

4.4.3. 2003 Yılı Türkiye İçin Katılım Ortaklığı Belgesi

2003 Yılı Türkiye İçinKatılım Ortaklığı Belgesinin amacı; 2002 Yılı AB İlerleme Raporunda belirtilen daha fazla ilerleme kaydedilmesi gereken öncelikli alanlara ilişkin atılacak adımlarda Türkiye’ye sağlanacak mali imkan ve yardımların tabi olacağı çerçeveyi ortaya koymaktır. Katılım Ortaklığı Belgesi, aday ülkelere, müktesebata uyum çerçevesinde atacağa adımlara yardımcı olacak bir dizi politika aracının temelini oluşturmaktadır.

Bu kapsamda, Türkiye’de İBBS yapıldıktan sonra yayımlanan 2003 Yılı Katılım Ortaklığı Belgesi’nde AB müktesebatına uyum çerçevesinde “Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu” başlığı altında kısa vadeli öncelikleri arasında;

- Ulusal Kalkınma Planı ve İBBS 2 düzeyinde bölgesel kalkınma planları hazırlanması suretiyle,bölgesel farklılıkları azaltmayı amaçlayan bir ulusal ekonomik ve sosyal uyum politikasının geliştirilmesi,

- Bölgesel Politika ve Yapısal Araçların Koordinasyonu başlığında müktesebatın uygulanmasını kolaylaştıracak yasal çerçevenin kabul edilmesi,

- Bölgelere yönelik kamu yatırımlarına ilişkin öncelik kriterlerini ortaya koyan çok yıllık bütçeleme usullerinin oluşturulması,

122

- Bölgesel kalkınmayı yürütecek idari yapıların güçlendirilmesini koşul olarak ortaya

koymuştur (2003 Katılım Ortaklığı Belgesi, 2003:15,

www.dpt.gov.tr/DocObjects/.../987/KatlmOrtaklıBelgeleri2003.pdf).

Yine aynı başlıkta orta vadede yerine getirilmesi gereken yükümlülükler arasında Bölgesel kalkınma planlarını uygulamak üzere, İBBS 2 düzeyinde bölge birimlerinin kurulması istenmektedir (2003 Katılım Ortaklığı Belgesi, 2003:20,

www.dpt.gov.tr/DocObjects/.../987/KatlmOrtaklıBelgeleri2003.pdf).