Bölgesel Kalkınma Politikasının Araçları

Endüstri devriminin ortaya çıkışına müteakip hemen hemen her ülkenin yapısında az ya da çok şiddette bölgesel gelişmişlik farkları bulunmaktadır. Ancak her ülkenin göreceli olarak geri kalmış bölgelerinin olanak ve problemleri de farklılıklar arz etmektedir. Dolayısıyla, Amerika Birleşik Devletlerinin yapısındaki göreceli olarak geri kalmış bölge ile Türkiye’nin yapısındaki göreceli olarak geri kalmış bölgeye uygulanacak bölge kalkınma politikasının aynı olması beklenemez. Bu nedenledir ki bölgelerarasındaki gelişmişlik farklarını azaltıcı politikanın araçları, gelişmiş ve az gelişmiş ülkelerde farklı olacaktır (Dinler, 1994:282-283).

Bu farklılıkları göz önünde tutarak bölgeleri ya da ülkeleri sınıflandırarak, her bölge türü için hangi araçların kullanılabileceği yerine, genel olarak tüm bölgeler için ortak olabilecek araçlar üzerinde durulacaktır. Bu bağlamda, bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmaya yönelik dört araçtan söz edilebilir (Dinler,1994:283). Bunlar;

-Ekonomik faaliyetlerin bir takım teşvik tedbirleriyle (mali ve vergisel avantajlar) belirli yönlere yönelmesini sağlamak;

-Bölgesel kalkınma için gerekli devlet yardımlarının gerçekleştirilmesi;

- Yönetimsel örgütün bölgesel kalkınma sorunlarına adaptasyonunun sağlanması;

- Metropoliten bölgelerin gelişmelerinin sınırlandırılması.

Bölgesel kalkınma politikasının araçlarından birincisini oluşturan teşvik tedbirleri, özel sektörü geri kalmış bölgelere çekebilme ya da geri kalmış bölgelerdeki mevcut endüstrilerin gelişmesini sağlama amacından öte, gelişmekte olan ülkelerde ekonomik gelişmeyi sağlamak için kullanılan bir araçtır. Geri kalmış ülkelerde, ülkenin gelişmesi için lokomotif görevi görecek bazı sektörlere ya da bazı faaliyetleri teşvik edici tedbirler uygulanırken, bölgesel gelişmişlik farklarının çok şiddetli olduğu ülkelerde ise

58

geri kalmış bölgelere işletmeleri kaydırabilmek amaçlı olarak kullanılmaktadır (Dinler,1994:284).

Teşvik tedbirleri ile mali ve vergisel avantajlar olarak; gelişme ve teşvik fonları, faizsiz ya da düşük faizli krediler, devlet garanti ve iştirakleri, gümrük muafiyetleri, Katma Değer Vergisi(KDV) desteği gibi desteklerden söz edilmektedir.

1973’de patlayan petrol krizi sonrasında egemen olan piyasa mekanizmasının normal işleyişinin teşvik uygulamalarıylaengellendiği yorumları yapılmaktadır (Aşıkoğlu, 1988:6) Ancak, piyasa mekanizmasının işleyebileceği bir ekonomik seviyeye ulaşamayan ülkelerin başka bir yolu da yok gibidir. Teşvik uygulamaları piyasanın normal işleyişini engelliyorsa, o zaman vergilerin, fonların ve transfer ödemelerinin de söz konusu mekanizmayı aksatacağı kabul edilmelidir. O halde vergi varsa teşvik de olabilir. Sonuç olarak vergi ve teşvik uygulamaları günümüzün kalkınan ekonomilerinde kaçınılmaz bir niteliğe sahiptir (Aşıkoğlu, 1988:6).

Bölgesel kalkınma politikalarında kullanılan ikinci araç, gerekli kamu yatırımlarının gerçekleştirilmesidir. Devlet, görece geri kalmış bölgeye, o bölgeden elde ettiği kamu gelirinden daha çok kamu harcaması yaparak söz konusu bölgeye ekstra bir satın alma gücü enjekte edebilir. Bu kapsamda, üretken kamu yatırımları ve altyapı yatırımlarından söz edilebilir (Dinler,1994: 290).

Bölgesel kalkınma politikalarında kullanılan üçüncü araç, yönetimsel örgütün bölgesel kalkınma sorunlarına adaptasyonudur. Bir ülkede bölgesel kalkınma politikası hayata geçirilirken, yönetimsel örgütün adaptasyonu konusunda, mevcut yönetimsel yapı, yetki devri, yetki genişliği ve yerinden yönetim ilkelerine uygun olarak, bölgesel yönetimin mali imkanlarını artırarak ve yeterli personele sahip olunması ve en önemlisi halkın katılımı sağlanması gibi adımların atılması olmazsa olmazdır. Bahsedilen ilkeler ışığında bölgesel kalkınma politikalarının hazırlanması ve uygulanması için, yeni bir bölgesel örgütlenmeye gitmek gereklidir (Dinler,1994:297).

Bölgesel kalkınma politika araçlarından dördüncüsü, metropoliten bölgelerin gelişmesinin sınırlandırılmasıdır. Metropoliten bölgelerin gelişmesinin sınırlandırılması ile bu tür büyük yerleşim birimlerinin bulunduğu yerlerdeki kalabalığın önüne geçilmesinin gerekliliği vurgulanmaktadır.

59

Bu tür bölgelerin sorunlarının çözümü için geri kalmış bölgeleri kalkınma politikasının olumlu sonuçlarını beklemek yerine şu önlemler alınmaktadır: nüfusun kırda tutulması, büyük, metropoliten bölgedeki faaliyetlerin bir kısmının geri bölgelere transferi ve büyük kentlerin nüfusunun, uydu kent ve yeni kentler yaratılarak dağıtılmasıdır (Dinler, 1994:306).

Yukarıda belirtilen araçların yanı sıra gözden kaçırılmaması gereken ve bölgesel kalkınma politikalarında önemli bir yer tutan iki araçsal mekanizmaya daha yer verilecektir. Bunlardan birincisi bölge planlama diğeri ise bölgesel kalkınmada dengesizliği giderici diğer metotlar olarak belirtilmektedir.

Bölge Planlaması; çeşitli kaynakların(doğal kaynak, iş gücü, teknoloji, bilgi üretimi/kullanımı, sosyal-fiziksel-ekonomik altyapı vs.) ülke coğrafyası üzerinde dengesiz dağılımı, toplumun tarihsel, fiziksel, yapısal ve örgütsel özelliklerindeki farklılıklar nedeniyle ortaya çıkan mekansal problem ve potansiyel alanların fiziksel ve sosyo-ekonomik bütünleşmesi için yapılan çalışmalar bütünü olarak tanımlanabilir. Bölge planlaması yaklaşımları ülkeler arasında farklılıklar arz etmekle beraber genel olarak ortak amaç; kıt kaynakların en uygun şekilde dağılımı, ekonomik yararın maksimizayonu ve bu yararın bölgeler arasında dengeli dağılımı olagelmiştir (Poroy, 2004:3).

Planlama içerik ve kapsamı açısından; ülke, bölge, alt bölge/metropoliten alan, il, kent ve kent kesimleri ölçeğinde ele alınmaktadır. Gelişmiş ülkelerdeplanlama bütünlüğü hem hiyerarşik bir yaklaşımla, ancak esneklik sağlanarak, hem deplan kademeleri için gerekli kurumsallaşma ve uygulama araçları öngörülerekgerçekleştirildiği gözlemlenmektedir (DPT, Sekizinci Beş Yıllık Plan, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000:10, http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/oik523.pdf).

Genel yaklaşım olarak ulusal hükümetlerin bölgesel kalkınmanın planlanmasında hep önemli rol oynaya geldiği söylenebilir (Blakely ve Leigh, 2010:40). Bu kapsamda bölge kalkınması ile ülke kalkınması konusunda izlenecek politikalar birbirleriyle uyumlu olmalıdır. Dikkatealınması gereken asıl hedef, ekonominin genel büyüme hızını belli bir oranın altına düşürmemektir. Bölge kalkınmasına ayrılacak kaynakların, kalkınma hızının önünde set olmaması gereklidir.

60

Ayrıca, küreselleşme, dünya çapında iletişim ve enformasyon ağları, vb. nedenlerle ekonomilerin giderek karmaşıklaştığı ve rekabetin arttığı günümüzde, ulusal/yerel çıkarların korunması, farklılıkların fırsata dönüştürülmesi, planlamanın tüm kademelerinin bütünleşik bir yaklaşımla ele alınmasını gerektirmektedir (DPT, Sekizinci Beş Yıllık Plan, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000:10-11, http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/oik523.pdf). Günümüz bölge planlama yaklaşımında küresel düzeyde bölgeler arası rekabetin etkili olduğu bir dönem yaşanmaktadır. Bu yüzden bölge planlama yapılırken, ulusal hatta küresel düzeyde mekanların nispi olarak üstün ve zayıf yönleri mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.

Bölgesel kalkınma politikalarında önemli yer tutan diğer metotlar olarak ise; Bölge İçi Sektörel Sanayi Ağı,Teknoparklar-Bilim Parkları,Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Siteleri sıralanabilir.

- Bölge İçi Sektörel Sanayi Ağı: Belirli bir bölgede ve belirli bir alanda uzmanlaşmış sanayi kümelerinin, özellikle rekabet güçlerini artırmak amacıyla, ileri teknolojileri kullanarak, bölge içi, ulusal ve uluslar arası ölçekte ilişki içinde oldukları firma ve organizasyonlar ile iletişimde bulunmalarını sağlayan yapı (Ildırar, 2004:44).

- Teknoparklar-Bilim Parkları: Ekonomik kalkınmayı teşvik eden, bulundukları kentlerin ya da araştırma merkezi ile resmi ya da faaliyet bazında ilişkili, bünyesinde bilgiye ve ileri teknolojiye dayalı sanayi firmaların kurulup, gelişmesini teşvik etmek üzere tasarlanmış içinde yer alan kiracı firmalara, teknoloji transferi ve iş idaresi konularında destek sağlayacak bir yönetim fonksiyonuna sahip, teşvik ve mülkiyete dayalı bir teşebbüstür.

- Organize Sanayi Bölgeleri: Sanayinin uygun olan yerlerde yapılanmasını sağlayarak kentleşmeyi yönlendirmek, çevre sorunlarını önlemek, bilgi ve bilişim teknolojilerinden yararlanmak ve imalat sanayinin belli plan dahilinde yerleştirilmelerini teminen oluşturulan mal ve hizmet üretim bölgeleridir.

- Küçük Sanayi Siteleri: Kent içinde dağınık durumda bulunan küçük sanayicileri, işyerlerine yeni teknoloji taşımak suretiyle ve ana sanayi-yan sanayi ilişkisini geliştirmeye yönelik olarak benzer iş kollarında çalışan küçük siteleri aynı yerde toplayan sitelerdir.

61