KAVRAM OLUġTURMA

Bilgileri kategoriler içinde gruplayarak kavramları oluĢturma yeteneği, kavram öğrenmenin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu süreç, bir öğrencinin bilgiler arasındaki benzerlikler ve farklılıkları ayırt etmesini ve bunlara göre bilgileri sınıflandırma ya da gruplamasını gerektiren yaratıcı bir eylemdir. Kavram oluĢturma modeli, bu yeteneği geliĢtirmek için yararlıdır. Kavram oluĢturma dört temel öğeyi içerir:

1. Bilgiler hakkında gözlemler yapmak

2. Benzerlikler ve farklılıkları tanımlamak için gözlemleri analiz etmek 3. Algılanan benzerlikleri temel alarak bilgileri kategorilere ayırıp gruplamak 4. OluĢturulan kategorilerin her birini etiketlemek (Naylor ve Diem,1987:218)

Armstrong ve Savage (2004:122) kavram oluĢturma yönteminin, öğrencilere kavramları öğretmek için tasarlanmıĢ olmasına rağmen, baĢlangıçta önceden tespit edilmiĢ kavramların kullanılmaması gerektiğini belirtmiĢlerdir. Çünkü bu teknik, öğrencilerin kendi kavramlarını oluĢturmaları için tasarlanmıĢtır. Kavram oluĢturulurken öğrenciler, bir kavramın adını ve tanımını oluĢturma amacına yönelik olarak tartıĢmaya yönlendirilmelidirler. Bu yöntemde, öğrenciler kendi öğrenim süreçlerinde aktif rol alırlar. Kavram oluĢturmaya yönelik öğrenci bilgisini ölçmek için geniĢ kapsamlı bir soru sorularak derse baĢlanabilir. AĢağıda verilen geniĢ kapsamlı soru örnekleri derse baĢlangıç için kullanılabilir:

Kavramın tanımı ve özellikleri verilir Kavramın örnekleri ve örnek

41 1. Ġnsanlar ne tür mesleklere sahiptir?

2. Bir süpermarketten ne tür Ģeyler satın alabilir siniz?

3. Demokrasi kelimesini duyduğunuzda neler düĢünürsünüz?

4. BaĢka bir insana devletimiz hakkında bilgi vermeniz gerekseydi neler söylerdiniz?

5. Batıya hareket eden bir öncü olsaydınız yanınıza neler alırdınız? 6. Okul gezimizde neler gördünüz?

2.5.1. Klausmeier’in Kavram OluĢturma Modeli

Klausmeir, kavram öğrenme konusunda uzun yıllar çalıĢma yapmıĢ bir bilim adamdır. Kavram öğrenme, kavram geliĢimi ve kavramların özellikleri konularında yaptığı çalıĢmalar ile literatüre önemli katkılar sağlayan Klausmeir kavramları, zihinsel yapılar olarak nitelendirmiĢtir. Zihinsel bir yapı veya sunum olarak kavram, bir konu veya konular sınıfı hakkındaki kiĢinin organize bilgilerinden oluĢmaktadır. Bir bireyin zihinsel yapısı, kazanılmıĢ olan kavram konusundaki algısının ardıĢık Ģekilde yükselmesi ile birlikte değiĢmektedir (Dündar,2007:24).

Klausmeier’e göre kavram oluĢumu dört farklı düzeyde gerçekleĢmektedir. Bunlar somut düzey, tanıma düzeyi, sınıflama düzeyi ve formal düzeydir. Bir kavramı somut düzeyde kazanma; onun farkında olduğumuzda, onu diğerlerinden ayırdığımızda, onu hatırladığımızda ve daha sonra onunla karĢılaĢtığımızda onun tekrar farkında olup, diğerlerinden ayırarak hatırladığımızda gerçekleĢir. Tanıma düzeyinde bir kavramı kazanma, onu farklı ortam ve bağlamda gördüğümüz zaman tanıdığımızda oluĢur. Sınıflama düzeyinde bir kavramı kazanma; onun en az iki farklı örneğini aynı kavram olarak algıladığımızda oluĢur. Son aĢamada formal düzede bir kavramın kazanımı ise; onun örneklerini doğru olarak tanıdığımızda, onun belirleyici özelliklerini ve adını söylediğimizde, onun toplumda kabul edilmiĢ tanımını verdiğimizde, örnek ve örnek olmayanları arasındaki farkları gösterdiğimizde oluĢur (Marzona ve ark.,1998) (Akt: Doğanay,2002:240).

42 Peter Martorella (1971), kavram oluĢturma modeli için değiĢik bir yöntem önermiĢtir. Öğretmenlerin, öğrencilerine kavramları oluĢtururken yeteneklerini geliĢtirmelerine yardım etmek için kullanabilecekleri bir oyun formatındaki bu yöntem Ģöyledir: Oyuna “………olmak ister misiniz?” sorusuyla baĢlanır. Oyun, öğrencilerin bir kavramı daha geniĢ bir kategoriyle iliĢkilendirmesiyle (bir üst kavram) ilerlemektedir. Oyun, öğrenci grupları veya sadece bir öğrenci ile oynanabilir. Kurallar nispeten basittir:

1. Sorular aĢağıdaki biçimde sorulmalıdır:

“ Bir…………..(kavram) olmak ister misin?” 2. Cevaplar aĢağıdaki biçimde olmalıdır:

“Evet, ………….(bir üst kavram) olmak istiyorum.” “Hayır, , ………….(bir üst kavram) olmak istemiyorum.” 3. Cevaplar, sorularda kullanılan kavramlarla tamamlanamaz.

Martorella, oyunu küçük çocuklarla oynarken basit kavramları (muz, çiçek, sandalye, hamburger, köpek, buzdolabı… gibi) kullanmayı önerdi. Daha karıĢık kavramlar (koloni, aile, fabrika, yasama meclisi… gibi) yaĢça daha büyük çocuklarla kullanılabilir. Böylece, “bir muz olmak ister misin?” sorusu sorulduğunda çocuk, “evet, bir meyve olmak istiyorum” Ģeklinde cevap verebilir. Diğer kavram etiketleri, (“ağaçlar üzerinde yetiĢen bir Ģey” ya da “yiyebileceğin bir Ģey” gibi) ayrıca kabul edilebilir (Naylor ve Diem,1987:217). Kavram oluĢturma, öğrencilere çeĢitli kavram örneklerini gösterip sonra bütün örneklerde ortak olan önemli özellikleri kavramalarını sağlayarak baĢlar (Parker,2001:257). Bu örnekte gösterildiği gibi kavram oluĢturma çok yönlü bir modeldir. Verileri sınıflandırabilmek için öğrenciler gözlem yapmalı, sonra ortak özellikleri temel alarak bilgileri uygun kategoriler içinde gruplamalıdır (Naylor ve Diem,1987:218)

2.5.2. Hilda Taba Kavram OluĢturma Stratejisi

Hilda Taba öğrencilerin biliĢsel süreçlerini geliĢtirme amacıyla üç aĢamadan oluĢan bir kavram oluĢturma stratejisi önermiĢtir. Tümevarımsal bir düĢünme yaklaĢımıyla oluĢturulan model Sosyal Bilgilerle ilgili kavramların öğretiminde Sosyal

43 Bilgiler eğitimcileri ve öğretmenler tarafından oldukça etkili bulunmuĢtur (Van Cleaf,1991; Parker, 2001; Michaelis ve Garcia,1996) (Akt: Doğanay,2002:242).

Taba, kavram oluĢturmak için stratejinin ünitenin baĢlangıcında kullanılması gerektiğini vurgulamıĢtır. Kavram oluĢturmak için stratejinin üç basamağı Ģu Ģekilde sıralanmıĢtır:

1) Numaralama ve Listeleme: Ġlk basamakta öğrencilere bir liste oluĢturmaları gerektiği söylenir. Örneğin, “Marketten satın alabileceğimiz Ģeyler nelerdir?”, “Bu hafta öğrendiğimiz mucitler kimlerdi?”, “Meksika hakkında öğrendiklerimiz nelerdi?”.

2) Gruplama: Ġkinci basamakta öğrencilere, “birbirleriyle iliĢkili olan Ģeyleri görüyor musunuz?” sorusu sorulur (Taba, 1967:93). Öğrenciler gruplamayı doğru ya da yanlıĢ yapabilirler, önemli olan listedeki maddelerin hangi özellikleri paylaĢtığı ve maddelerin farklı yönleri hakkında düĢünmelerini cesaretlendirmektir. Öğrencilerin, maddelerin birçok Ģekilde gruplanabileceğini görmelerine yardım edilmelidir. Örneğin öğrenciler Meksika hakkında öğrendikleri Ģeyleri aĢağıdaki gibi gruplayabilirler:

a) Meksikalı ünlü erkek ve kadınlar b) Meksika Ģehirleri

c) Meksika’da üretilen Ģeyler d) Meksika Ģarkıları ve dansları

e) Meksika halk hikâyeleri f) Meksika Ģehirlerinde hayat

3) Etiketleme ve Sınıflandırma (Ad Verme): Üçüncü ve son basamakta öğrencilerin oluĢturdukları grupları etiketlemelerine yardım edilir. Bu iĢlem yeni gruplar üretmek ya da listeleri yeniden düzenlemek için gerekli olabilir (Zarrillo, 2000:146-147).

44 Taba, bu öğretim yönteminin öğrencilere uygun bir geliĢimsel sıra ile uygulandığında, öğrencilerin daha üst düzeydeki biliĢsel seviyelere ulaĢmalarını sağlamanın mümkün olabileceği sonucuna ulaĢmıĢtır. Öğretmenin bu noktada en önemli görevi; süreç boyunca öğrencilere sorular sorarak ve diğer yöntemleri kullanarak rehber olmak ve öğrencilerin bir önceki basamağı yerine getirmeden bir üst seviyedeki beceriye geçmemeleri gerektiğini her zaman akılda tutmaktır (Taba,1967:74).

Taba stratejisi tam olarak bir düzen içinde takip edilmelidir. Öğretmenin öğrenci cevaplarını doğru ya da yanlıĢ olarak yargılamadan tüm cevapları kabul etmesi çok önemlidir. Öğrenciler emin olmak için yanlıĢ ifadeleri, mantıksız etiketleri ya da grupları önerebilir. Bu modelde, öğretmenin rolü cevapları doğru ya da yanlıĢ olarak nitelendirmeden tüm cevapları dinlemektir. Amacın kavramsal grupları geniĢletmek olduğu unutulmamalıdır. Bu bağlamda öğrenciler arkadaĢlarının gruplamalarıyla aynı fikirde olmadığında onlara her bireyin kavramsal düzenlemesinin eĢsiz olduğu ve insanların kendilerini özgür biçimde ifade edebilecekleri hatırlatılmak zorundadır (Martorella,1990:174).

ġekil 2: Listele-Grupla-Ad Ver Kavram Oluşturma Stratejisine Bir Örnek

Listele Gruplama Ad Verme

Erik

Elma Meyve Portakal

Lahana Pırasa

Taze fasulye Sebze

Bamya Kavun

Karpuz

Listele-Grupla-Ad Ver Kavram OluĢturma Stratejisine Bir Örnek (Doğanay,2002:243). Erik, Elma, Portakal, Kavun Lahana, Pırasa, Taze fasulye, Bamya

45 Ülgen (2001), kavram öğretiminde örneklerin önemli bir yere sahip olduğunu belirtmiĢ ve kullanılacak örneklerle ilgili olarak açıklamalarda bulunmuĢtur.

Kavram oluĢturmayla ilgili örnekler

1. Olumlu örnekler öğrenilecek kavramın bir ya da birden fazla özelliğini temsil edebilir. Gerektiğinde de bir özelliği temsil eden birden fazla örnek hazırlanabilir.

2. Olumlu örnekler, öğrenilmesi hedeflenen kavram özelliklerini kapsayacak sayıda olmalıdır.

3. Olumlu örneklerin sayısı, olumsuz örneklerden fazla olmalıdır.

4. Olumsuz örnekler, kavramın özelliklerinin benzerlerinden ayrılmasını sağlayacak nitelikte olmalıdır. Örneğin bir üçgen kavramını incelerken, olumsuz örnekler üçgenin dıĢındaki Ģekiller olabilir ama renkler olamaz.

5. Olumlu ya da olumsuz tüm örnekler, öğrencinin gerçek yaĢamından, tecrübelerine Olumlu örnekler, öğrencinin benzerlikleri yakalayarak kavramla ilgili genelleme yapmasını ve kavramı tanımlamasını sağlayacak nitelikte ve nicelikte olmalıdır (Ülgen,2001:129).