2.3 Stratonikeia Figür Tipleri
2.3.1 Erkek Figürleri
2.3.1.3 Büst Şeklindeki Erkek Figürleri
2.3.1.3.3 Olgun Erkekler (Andres)
Andres olarak betimlenen 8 adet mezar steli bulunmaktadır (Res. 27). Bunlardan Kat. 2.2 Dioskurides tipinde366 yapılmış olup, detaylı ve özenli işçiliği ile göz doldurmaktadır. Khiton ve hymation kıvrımlarında matkap kullanımının olmaması ve MS 2. yy heykeltıraşlığından farklı olarak ışık-gölge etkisinin matkapla sağlanmadığı göz önünde bulundurulduğunda, stelin tarihini MS 2. yy’dan önce aramamız gerektiği kanısı oluşmaktadır. Bir diğer etken Hellenistik Dönem’de görülen yumuşak ve kaygan kumaş hissinin burada kuru ve sert hatlı görünüme dönüşmesidir.
Portre özelliklerine bakıldığında, baş yuvarlak olarak betimlenmesine rağmen, yüz üçgen bir form almıştır. Saçlar öne doğru düz çizgiler şeklinde taranmış fakat kulakların üzerinde hafif dalgalı bir form almış ve yalnız kulak memesi görünecek şekilde kulakları kapatmıştır. Peruk misali alnın üzerinde ayırt edilen saçlar yüze de oval bir görünüm vermiştir. Yüzde hüzünlü bir ifade yaratılmak istenmiş ve kaşlar ile gözler alnın ortasında yukarı doğru çekilmiştir. Kaş kılları mimaride kullanılan burgu motifine benzetilerek oldukça özenli şekilde burun köküne doğru kıvrılmış, üst göz kapağı seviyesine kadar indirilmiş fakat ortada birleştirilmemiştir. Üst göz kapakları şişkin ve kalın yapılmış kenarları ise keskin hatlı bırakılmıştır. Orbital plastik işlenmiş herhangi bir detay verilmemiştir. Ağız ve burun arasındaki mesafe dar olup, dudaklar etli ve sımsıkı kapatılmıştır.
Tüm bu özellikleri dikkate alınarak yapılan analojilerde Trajan Dönemi’ne ait birçok benzerlik olduğu görülebilir. Öncelikle saçların düz olarak öne doğru taranması İmparator Trajan portrelerinde görülen dönem özelliklerindendir367. Portrede sakalın ve gözbebeklerinin işlenmemiş olması, İmparator Hadrian Dönemi’nden önceki bir zaman diliminde yapıldığına işaret etmektedir368. Ayrıca dudakların sımsıkı kapatılması ve kaş kıllarının detaylı şekilde işlenmesi İmparator Trajan portrelerine bir gönderme olarak algılanabilir369. İmparator Trajan portreleriyle Stratonikeia figürünün arasındaki tek fark imparator portrelerinde saçların kulakları kapatmıyor olmasıdır. Bu durum yerel heykeltıraşlar tarafından yapılan bir yorum olarak değerlendirilmelidir.
Kat. 2.3’te betimlenen erkek büstü göğsün alt kısmından kesilmiştir. Figürün yüzü yuvarlak, saçları kısa ve düz olarak öne doğru taranmış sivri uçlarıyla sağa sola
366 Bu tipin kökeni ile ilgili “Ayakta Duran Erkek Figürleri” bölümüne bakınız. 367 Smith-Lenaghan 2008, 234, Kat. 3; Doltrop 1958, 7-22, Abb. 9-10.
368 MS 3. yy’da da saçların öne doğru tarandığı düz yapılan saçlar görülmektedir. Fakat buradaki figürlerde genel olarak sakal kullanıldığı ve gözbebeklerinin mutlaka işlendiği görülmüştür. Bu sebeple Stratonikeia figürünün daha erken bir tarihte yapılmış olduğu anlaşılmaktadır.
döndürülmüştür. Sakal, kıvırcık ve dolgun, yuvarlak helezonlar şeklinde yüzden boyna doğru iki kademeli yapılmıştır. Alın yuvarlak ve açık yapılmıştır. Kaşlar keskin ve ince bir çizgiyle, gözlerde ise özellikle göz kapakları şişkin olduğu için göz akları belirsizdir. Burnun ucu kırık fakat yüzle orantılı, ağız küçük olup bıyıklar da gösterilmiştir. Elmacık kemikleri çıkıntılıdır. Boyun dar ve kısa, göğüsler çıkıntılı ve şişkindir.
R. Özgan, bu portre için stilistik olarak bağlayıcı olan etkenin sakal olduğunu ve bu sebeple Orta Antoninler Dönemi’ne ait olduğunu ileri sürmektedir370. Fakat yerel bir atölyede üretilmiş bu steldeki figürün göz bebeklerinin yapılmamış olması ve saçların kısa, uçları sivri ve dalgalı bir formda alnı yuvarlak şekilde çevirmesi Hadrian Dönemi’nden hemen önce Trajan Dönemi’nde371 görülen özelliklerdendir. İmparator Hadrian’ın erken dönem portrelerinde sakalların ve saçların daha kısa372 geç dönemde ise daha uzun ve kabarık olması373 ile birlikte gözbebeklerinin de işlenmesi önemli değişikliklerdendir. Fakat Hadrian Dönemi’nden sonra daha da uzayan sakallar ve kullanılmaya başlayan matkap, işlenme stillerinde büyük değişiklikler yaratmıştır. Eğer Kat. 2.3’i Orta Antoninler Dönemi’ne374 götürürsek sakalların sıradan vatandaşlar tarafından kullanılan dönem yüzüne de tam olarak uygun olmadığı görülecektir. Özellikle Antoninus Pius375, Marcus Aurelius376 ve Lucius Verus377gibi imparatorların portreleri incelendiğinde sakalların çenenin alt kısmında uzadığı, yanlarda ise kısa bırakıldığı görülmektedir. Bu durum da yüzü kabarık, aynı boyutta ve helezonik şekilde ovalleşerek kaplayan Stratonikeia örneğindeki sakallara uygun olmamaktadır. Bizim düşüncemiz analojik karşılaştırmalarda sadece sakalların değil saç ve gözlerin de etken olduğu ve portrenin Erken Hadrian Dönemi’nde yapılmış olabileceğidir. Çünkü gözbebeklerinin işlenmemiş olması, saçların Trajan Dönemi’nde moda olan kısa ve yalın şekilde öne doğru taranması stelin Geç Hadrian Dönemi’nden önce yapıldığını göstermektedir. Figürün kabarık sakalının ise Hadrian Dönemi ile birlikte görülmeye başlayan sakal modasının yerel heykeltıraşlar tarafından farklı yorumlanmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Dolayısıyla Trajan Dönemi saç modası ve Hadrian Dönemi sakal modasının birleştirilerek eklektik olarak özgün bir eser yaratılmış olmalıdır.
370 Özgan 1999, 165-165, Taf. 54c.
371 Trajan Dönemi portreleri için bkz. Doltrop 1958, Abb. 5, 6, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15. 372 Wegner 1956, Taf. 1, 2, 3, 4, 5. 373 Wegner 1956, Taf. 23, 24. 374 Özgan 1999, Taf. 33 c-d. 375 Wegner 1939, Taf. 9. 376 Wegner 1939, Taf. 19, 20, 21. 377 Wegner 1939, Taf. 41, 42.
Kat. 4.4’de bir erkek büstü şeklinde yapılan mezar stelidir. Vücudun üst kısmı çıplak, göğüs hatları ve uçları çizgiler halindedir. Boyun ince, baş biraz büyükçe ve oval işlenmiştir. Kulaklar cepheden gösterilmek amacıyla hafif açık olarak yapılmıştır. Burun ve ağız kırık olmakla birlikte, yüze göre orantılıdır. Ağzın yüzdeki ciddiyetini vurgulamak amacıyla sımsıkı kapatıldığı anlaşılmaktadır. Gözler badem şeklinde yapılmış, iris orbitalden ayırt edilecek şekilde kabartma olarak, gözbebekleri ise matkap nokta vuruşu ile yapılmıştır. Saç bukleleri keskiyle hafif dalgalı ve kısa olarak, sakal ise
a penna tekniği ile hafif kabarık olarak işlenmiştir. Saç ve sakal şeklinin stilinden ve
Stratonikeia’da bu tarz stellerin bulunmuş olmasından dolayı, stelin MS 222-253 yılları arasındaki bir dönemde, yani Asker İmparatorlar Dönemi’nde yapılmış olduğu düşünülmektedir. Yüzdeki ciddi ifade bu iddiayı desteklemektedir.
Asker İmparatorlar Dönemi’nde yapılan Kat. 2.8, 4.5 ve 4.6 numaralı steller birbirlerine oldukça benzemektedir. Kat. 2.8 göğsün biraz altından kesilen ve vücudu başa göre daha küçük yapılan erkek büstüdür. Omuzlar dar, boyun ise çok kısa olup, omuz ile baş birleşmiş gibidir. Yüz üçgen şekilde çeneye doğru sivrilmekle ve oldukça aşınmış olmakla birlikte, saç yapım stilinden ait olduğu dönem tespit edilebilmektedir. Saçlar ve sakallar a penna tekniğinde yapılmış ve bu tekniğin görüldüğü Asker İmparatorlar Dönemi’nin (MS 222-253) genel özelliklerini yansıtmaktadır.
Kat. 4.5 de bu stele oldukça benzer şekilde yapılmıştır. Göğsün altından kesilen vücutta, göğüs kasları ve uçları kazıma çizgilerle yapılmış fakat oldukça yukarıda kalmış ve küçüktür. Boyun ince ve oldukça kısa olup, yüz üçgen şekilde çeneye doğru sivrilmektedir. Kulaklar yüze göre oldukça büyük acemice yapılmıştır. Saç ve sakal kısa biçimde a penna tekniğiyle Kat. 2.8 ile aynı tarihlerde yapılmıştır.
Bu döneme tarihleyebileceğimiz son eser Kat. 4.6’dır. Bir erkek büstü şeklinde yapılan ve oldukça özensiz olan bu figürde omuzlar oldukça geniş, oval olan baş ise omuzlara göre küçük yapılmıştır. Kabartma aşındığından dolayı kol ya da göğüs detayları görülememektedir. Boyun, baş ve vücuda göre çok ince ve orantısız, kulaklar başa göre küçüktür. Yüz ve baş büyük oranda aşındığı halde saçların kısa olarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu sebeple Kat. 2.8 ve Kat. 4.5 ile aynı tarihlerde yapıldığı düşünülmektedir.
Kat. 2.7 numaralı bugün nerede olduğu bilinmeyen stel üzerinde büst şeklindeki bir erkek figürü betimlenmiştir378. Stel hakkında yalnızca fotoğraf üzerinden yorum
yapılabildiği ve bunun da oldukça kalitesiz olmasından dolayı bilgilerimiz sınırlıdır. Fakat stelin üst kısmında niş yapılması ve henüz bitirilememiş olan kabartmanın kalitesiz işçiliği Kat. 2.8, Kat. 4.5 ve Kat. 4.6 ile oldukça büyük benzerlikler taşımaktadır. Bu sebeple stelin Asker İmparatorlar Dönemi’nde yerel bir usta tarafından yapılmış olduğu tahmin edilmektedir.
Kat. 4.7’te betimlenen erkek büstü göğsün alt kısmından kesilmiş, profil yapan ve alttaki küçük kaide üzerine oturan bölüm dışa taşkın yapılmıştır. Geniş omuzlara, oval bir başa ve kalın bir boyna sahip kilolu bir kişi betimlenmiştir. Gözler oldukça büyük, badem şeklinde, aşağı doğru çekilmiş ve birbirine oldukça yakın yapılmıştır. Kulakları cepheden gösterilmek amacıyla hafifçe yanlara açıktır. Saçlar şematik ve dalgalı uzunca kıvrımlardan oluşmaktadır. Gözkapakları, kaş ve sakallar oldukça şematik işlenmiş ve kaba bırakılmıştır. Gözbebekleri işlenmemiş fakat boya ile yapıldığı düşünülmektedir.
Kat. 4.7’deki figürde a penna tekniğinin kullanılmadığı ve saçların cansız çizikler şeklinde öne doğru tarandığı görülmüştür. Bu sebeple Asker İmparatorlar Dönemi’nden sonraki portreler incelenmiştir. Klasisizmin yeniden canlandığı Gallienus Dönemi’nde, imparatorun portreleri Asker İmparatorlar Dönemi’ne göre abartılı yapılmış ve yoğun realist portre izleri, yerini sükunet ve sakin bir ifadeye bırakmıştır. Durgunluk ve ölçülü yüz ifadesine ilaveten saçlar da doğal verilmeye başlanmış ve a
penna tekniği tamamen terkedilmiştir379. Gallienus portrelerinde görülen boynun altına
doğru kabartılarak ve yumuşatılarak hareketli ve gerçekçi yapılmaya başlanan sakallar, Aurelian portrelerinde canlılığını kaybetse de sakalların boynun altına kadar uzanması hala devam etmektedir380. Ancak İmparator Probus portrelerine (MS 276-282) bakıldığında saç stili açısından büyük benzerlikler olduğu görülmektedir381. Bu portrelerdeki alın üstü saç buklelerinin şekli ve görünüşleri doğal saç görünümünü kaybetmiş, katı kuru ve hareketsiz cansız çizikler halini almıştır. Bu dönemle birlikte kısa saç-sakal tekrar moda olmuş yüzyıl sonuna kadar küçük değişikliklerle devam etmiştir. Diokletian’ın portresi ile yönetim ortakları döneminin portresinde tekrar bir başka dönüşüm olmuş, Severuslar Dönemi’ne öykünme olarak adlandırılabilecek değişim başlamıştır382. Tüm bu gelişmeler dikkate alındığında Kat. 4.7’nin imparator Probus’la tekrar kendini gösteren kısa saç-sakal modası ile MS 276 yılından yüzyılın
379 Özgan 2015, 229-231, Res. 237 a-b, 239 a-b, 240 a-b. 380 Özgan 2015, 248-249, Res. 261 a-b.
381 Özgan 2015, 249, 254, Res. 262 a-b, Res. 267 a-b-c. 382 Özgan 2015, 267.
sonuna kadarki bir süreç içerisinde, bir diğer deyişle MS 3. yy’ın son çeyreğinde yapılmış olabileceği düşünülmektedir.
Resim 28: Olgun Erkekler (Andres)