2.3 Stratonikeia Figür Tipleri
2.3.1 Erkek Figürleri
2.3.1.3 Büst Şeklindeki Erkek Figürleri
2.3.1.3.1 Delikanlılar (Epheboi)
Kat. 2.1’de göğsün altından kesilmiş, kaliteli bir işçiliğe sahip olan erkek büstü bulunmaktadır (Res. 25). Göğüs hatları dolgun yapılmış, boynunda bir kolye ve ucunda yuvarlak bir nesne bulunmaktadır. Portre özellikleri gösteren yüz uzun, oval ve dolgun yapılmış olup, çene hattı belli edilmiş ve kilolu olduğunu gösteren çene altındaki yağlı kısım gösterilmiştir. Geniş yanakları, etrafı doğal hafif kabartı şeklinde ve etli hatlarla çevrilmiş badem şeklinde gözleri bulunmaktadır. Göz bebeklerinin işlenmemesi stelin tarihini Geç Hadrian Dönemi öncesinde aramamız gerektiğini göstermektedir. Saçlar, keski ile hafif hareketli ve uzun tutamlar şeklinde yapılmış, uçları inceltilerek ve sağa- sola döndürülmüştür. Saçların alın üzerinde oluşturdukları çatal-kıskaç motifi Iulius- Cladiuslar Dönemi saç modasını yansıtmaktadır341. R. Özgan bu portrenin MS 1. yy ya da en geç Trajan Dönemi tarihleri arasında yapıldığını belirtmektedir342. Fakat figürün göz yapısına bakıldığında alt ve üst göz kapaklarının kabartı olarak doğal biçimde yapılması özellikle Cladiuslar Dönemi’ndeki portrelerde görülmektedir. Bu sav Stratonikeia’da ele geçen bir kadın portresi343 ve İmparator Caligula’nın prenslik dönemine ait bir portresine344 bakıldığında anlaşılmaktadır. Bunların yanı sıra özellikle uzun yıllar imparatorluk yapmış ve dönem yüzü olarak eyaletleri oldukça etkilemiş İmparator Trajan345ve çağdaşı privat portreler346 incelendiğinde saçların tel tel ayrılmış gibi öne doğru tarandığı fakat Kat. 2.1’e göre daha keskin detaylarla işlendiği görülmüştür. Ayrıca Trajan portrelerindeki göz yapısı incelendiğinde üst göz kapağının şişkin olduğu fakat alt kapağın çok az bir kabartıyla düz ve sığ olarak betimlendiği anlaşılmıştır. Kat. 2.1’de hem saçların uçlarının sağa sola doğru çevrilerek yarattığı doğal görünüm hem de göz yapısının, Kat. 2.1’de yer alan portrenin MS 1. yy’ın ilk yarısı içerisinde yapılmış olabileceğini, Trajan Dönemi’ne kadar uzanmayacağını düşündürmektedir.
Kat. 4.3 göğsün hemen altından kesilen erkek büstüdür (Res. 21). Baş vücuda göre daha büyük yapılmıştır. Omuzlarının narin görüntüsünden dolayı ergenlik dönemindeki bir erkek çocuğa ait olduğu anlaşılmıştır. Yüzü uzun ve köşeli bir hatta sahip olup, burun ve gözler yüze göre büyüktür. Saçlar hafif kabarık şekilde, uçları kıvrılarak dalgalı forma kavuşturulmuştur. Başının üst kısmında başlayan ve sol
341 Örnekler için bkz. Özgan 2013, 218, 228, 234, Res. 141, 149 a-b, 150 a-b, Res. 156 a-b; Erkoç 2013. 342 Özgan 1999, 101-102.
343 Özgan 1999, 101-102, Taf. 30 c-d. 344 Blümel 1933, 9, R 19.
345 Bu döneme ait portre örnekleri için bkz. Hekler 1912, Taf. 232, 233, 234. 346 Doltrop 1958, Abb. 5, 6, 13, 14.
kulağının hizasına kadar indirilen gençlik buklesi de genç bir delikanlıya ait olma ihtimalini kuvvetlendiren unsurlardandır. Analoji yapılacak olursa saçlarının Philadelphia’da ele geçen bir Caracalla başı347 ile oldukça benzediği dikkati çekmektedir. Burada da helezonik işlenen saç bukleleri kısa yapılmıştır. Bilindiği üzere imparator portreleri Hadrian Dönemi’nden Caracalla Dönemi’ne kadar kabarık saç sakal modasını benimsemiş ancak İmparator Caracalla ile birlikte daha kısa yapılmaya başlanmıştır. Bu sebeple steldeki figürün de Caracalla Dönemi’nden, Asker İmparator Dönemi ile yine değişikliğe uğrayan saç-sakal modasına kadarki bir süreçte yapıldığı düşünülmektedir. Ayrıca helezonik yapılan dalgalı saç formu halkın benimsediği dönem
yüzü olarak da değerlendirilebilir ve stelin bu tarihlerde yapıldığı düşünülebilir.
Tarihleme açısından kriter olabilecek bir başka unsur olan ince uçlu keski ile şekillendirilen göz bebekleri, iristen rahatça ayırt edilebilmektedir. Bilindiği üzere Geç Hadrian Dönemi sonlarında ortaya çıkan gözbebeklerinin işlenmesi stelin bu dönemden sonra yapıldığını, Caracalla portrelerine yakın olan saç stili de MS 2. yy’ın sonu-3. yy başında veya daha da daraltılacak olursa MS 3. yy’ın ilk çeyreği içindeki bir zaman diliminde yapıldığını düşündürmektedir.
Figür üzerindeki ikonografik olarak dikkat çeken diğer bir nokta gençlik/delikanlılık buklesidir. Bu açıdan incelendiğinde F. Rumscheid’in yayınladığı Mylasa’da bulunan stelin figürümüzle büyük benzerlikler gösterdiği görülmektedir. Buradaki figürde de başın arkasında bir gençlik buklesi bulunmaktadır. Yazar bu buklenin Tanrıça Isis’e adanmış olduğunu ve bu kültle ilgili olabileceğini söylemektedir. Ayrıca genç çocukların dışında sporcuların da Isis ile ilişkilendirebildiğini fakat burada iyi beslenmiş zengin bir çocuk olabileceğini ileri sürmektedir348.
Ancak Anadolu’ya Isis kültünün gelmesinden çok daha önce Stratonikeia’da saç adaklarının yapıldığı ve kutsal alanlarından biri olan Zeus Panamaros Kutsal Alanı’nda
347İnan-Rosenbaum 1979, Taf. 63, No: 1-2-3.
348 Rumscheid 2004a, 43-47. F. Rumscheid düşüncesini, V. Gonzenbach’ın bu konudaki çalışmasına dayandırmaktadır (Gonzenbach 1957). V. Gonzenbach Roma Dönemi’nde görülen bu tür saç modellerinin hepsini Isis kültü ile ilişkilendirmiştir. Yazarın kitabında verdiği bütün örneklerin Roma Dönemi’nden olması (MS 2. yy), Hellenistik Dönem ya da öncesinde Hellen dünyasında bu tür saç modellerinin görülmemesi eleştirilerin oluşmasına neden olmuştur (Castiglione 1959, 539-543; Nock 1960, 196-197). Komyrion inancının sadece Panamara da değil, Bargilya ve Halikarnassos gibi şehirlerde de görülmesi, bu gizem ayinlerinin Roma Dönemi öncesinde Karia Bölgesi’nde yaygın olduğunu göstermektedir. Bu nedenle gerek bu stel gerekse Mylasa’da bulunan stelin Karia’nın bu gizemli inancının da göz önüne alınarak tekrar incelenmesi yararlı olacaktır.
gerçekleşen Komyria (Komyrion) şenliklerinde saç adakları bırakıldığı bilinmektedir349. Özellikle Marcus Aurelius Dönemi’nde yoğunlaşan adaklar Severuslar Dönemi’nde devam etmiş olmalıdır. Araştırmacıların bu konuda dinsel bir törene başlamadan önce yapılan arınma ya da ergenliğe atılan adım gibi değişik görüşleri bulunmaktadır. Fakat Panamara’da bulunan yazıtlarda bir erginlenme törenine ait izlere rastlanmamıştır. Bunun Komyrion, gizem dinsel ayinlerinin bir parçası olabileceği düşünülmektedir350. Panamara’da Komyrion gizem ayinlerine katılan her Romalı, Karyalı, ya da diğer halklardan birisi, köleler de dâhil, saç adağında bulunabilirdi. Kural olarak bu dinsel ayinlere sadece özgür ya da köle erkekler katılabilirdi. Saç adağında bulunmanın genel anlamı; kendinden bir parçayı tanrının kutsal alanında bırakarak, her daim tanrının yanında olduğunu göstermek ve kendini ona adamaktır.
Aphrodisias’ta da bulunan gençlik bukleli kabartma ya da heykeller stil açısından Stratonikeia’dan farklı olsa da -boynun yanına düşürülmüştür bukleler- yaşı küçük erkeklerde görülen bu buklelerin bizim stelimizde de aynı amaçla yapılmış olabileceğini düşündürtmektedir. R. Özgan’ın da belirttiği gibi figürdeki genç, saç adağını tanrıya sunmadan yani ergenliğini bitirmeden önce ölmüştür351. Bunu da Aphrodisias’taki bir mezar steli ile örneklendirebiliriz. MS 2-3. yy’a tarihlenen ve 18 yaşında ölen Eutykhos’un sol kulağının altında boynuna doğru sarkmakta olan gençlik buklesi yer almakta ve bu da henüz saç adağını sunmadan öldüğünü göstermektedir352. Delikanlılık buklesi ile ilgili bir diğer örnek yine Aphrodisias’ta 5-10 yaşları arasında bir çocuğu tasvir eden ve uzun günlük elbise giyen bir heykele aittir. Buradaki “delikanlı buklesi”, sol omuza düzgünce dökülen üç uzun saç demetinden ibarettir. Bir tanesi de sağ omzuna inmiştir. Bu perçemler başı gövdeye bağlamaktadır. Oğlanınkine benzer “bukleler” tanrıça Isis’in hizmetine giren Mısırlı erkek çocukların ve genç Horus’un (Harpokrates) tasvirlerinde de karşımıza çıkmaktadır. Bunlar aynı zamanda MS 1. yy’dan itibaren bütün Batı Anadolu’daki genç erkeklerde görülür. MS 2. yy’da bu saç stili imparatorluğa yayılır. Bazı örneklerde Dionysos ve Eleusis gizem dini gibi mistik kültlerle ilişkili nesneler de yer alır. Buradaki oğlan ise muhtemelen
349Saç adağında bulunanlar, saçlarını içlerinde nişler bulunan küçük stellere veya altarlara koyup stelin üzerine adlarını yazarlardı. Kendine bir stel alamayacak durumda olanlar ise, Zeus Tapınağı’nın duvarına bir delik açıp oraya koyar ve yanlarına adlarını yazarlardı. Bazen de adadığı saçını gizlice başkasının steline koyar ve kendi adını da stel sahibinin adının yanına eklerdi (Sina 2003, 129). Ayrıca bkz. Mutlu 2015, 79-94.
350 Sina 2003, 130. 351 Özgan 1999, Taf. 54 d. 352 Smith-Lenaghan 2008, 298.
Aphrodite’nin hizmetinde olduğunu göstermek amacıyla böyle bir bukle uzatmıştır353. Kat. 4.3’te Zeus Panamaros Kutsal Alanı’nda tapınım gören Komyrion gizem inancının bir parçası olan saç adama geleneği Isis kültündeki gelenek354 ile birleştirilmiş ve vaktinden önce ölen Threptos, saçını adamadan öldüğü için stelinde gençlik buklesi işlenmiş olabilir355.
Kat. 5.2’de gövde üzerine işlenen erkek büstü oldukça tahrip olmuş, detayları aşınmıştır (Res. 21). Büst dikdörtgen postament şeklinde işlenen bir kaide üzerine oturmaktadır. Yalnızca yüzün dış hatları belirli olup detaylar kaybolmuştur. Saçlar omuzlara kadar indirilmiş ve dalgalı şekildedir. Göğüs altından kesilen büst kollarla birlikte oval bir görünüm oluşturmaktadır. Göğüs hatları oldukça sığ çizgilerle kabaca belirlenmiştir. Tarihleme ölçütleri oldukça kısıtlı ve saçların da aşınmış olmasına rağmen Stratonikeia’da ele geçen başka eserlerle karşılaştırma yaparak bir tarih belirlenebilir. Öncelikle saç stilinin omuza kadar indirilmesi Stratonikeia’da ele geçen ve Cladiuslar Dönemi’ne tarihlendirilen bir mezar steli ile oldukça benzerdir356. Fakat Kat. 5.2 kesinlikle daha sonraki bir tarihte yapılmıştır. Çünkü saçlar daha kabarık ve küçük yuvarlak dalgalar şeklindedir. Bu konuda British Museum’da bulunan bir Hadrian başı ile karşılaştırma yapılabilir357. Hadrian’ın sakalları kısadır fakat saçların özellikle ön kısımlarının yuvarlak-dalgalı şekilde olması figürümüzün saçları ile benzerlik göstermektedir. Ayrıca bu saç stili Stratonikeia’da ele geçen Antoninler Dönemi’ne ait bir portrede de görülmektedir358. Portrede saçlar oldukça aşınmış olmasına rağmen arka tarafında sağlam kalabilen kısımlardan figürümüzle olan benzerliği dikkati çekmektedir. Tüm bunlar birlikte değerlendirildiğinde Kat. 5.2’nin Stratonikeia’da bulunan Cladiuslar Dönemi mezar steli de örnek alınarak Hadrian ya da Antoninler Dönemi’nde yapılmış olabileceği öngörülmektedir.
353 Smith-Lenaghan 2008, 274.
354Erkeklerdeki bu saç buklesinin Isis’i kutsamak için bir işaret olduğu bilinmektedir. Yakınını kaybetmiş yas tutan ailelerin oğlunun kendilerinden önce öldüğünü göstermektedir. Bu üzücü durum mezar stellerine her zaman konu olmuştur. Aileler Tanrıça Isis’ten oğullarını koruyup kollaması için dilekte bulunmuşlardır (Rumscheid 2004a, 45).
355 Zeus Panamaros kutsal alanındaki Isis kültü ile ilgili yazıt için bkz. Şahin 1981, No: 207. Ayrıca yapılan törenler için bkz. (Mutlu 2015, 79-94).
356 Kat. 2.2.
357 Wegner 1956, 57, Taf. 30 c.
Resim 25: Delikanlılar (Epheboi)