Gladyatör Stellerinin Genel Değerlendirmesi

Stratonikeia’da farklı armaturalara (sınıflara) ait toplam 14 gladyatör mezar steline rastlanmıştır. Kendi aralarında veya değişik sınıflardan gladyatörler ile müsabakalar gerçekleştiren bu tiplerin armaturalarına bakıldığında, kentte birçok dövüş yapıldığı anlaşılmaktadır. Aynı armaturaya ait gladyatörler bile kendi içinde farklı liglerde dövüşmekte, bu durum da gladyatör sayısının çokluğu açısından bir veri oluşturmaktadır. Stratonikeia’da belirlenebilen gladyatör tipleri Murmillo, Thraex, Provocator, Secutor ve Retiarius’dur.

Değerlendirilen bu stellerden 8 tanesi310 aynı atölyenin ürünüdür. Dövüşlerde uygulanan hamle pozisyonundaki farklı gladyatörler tipleri, tam teçhizatlı ya da teçhizatsız şekilde aynı şema kullanılarak yapılmıştır. Kat. 5.4 benzer bir şema kullanmasına rağmen biçemi ile diğerlerinden ayrılmaktadır. Bunların haricinde Kat. 3.4, Kat. 6.21 ve Kat. 6.22 diğer 8 stel ile aynı şema uygulanmasına rağmen işçilik açısından daha özensizdir. Kat. 6.23’teki retiarius tipinin yaptığı hamle pozisyonu diğer gladyatörlerin stilinden ayrıldığı için farklı bir usta tarafından yapıldığı söylenebilir. Son olarak Kat. 6.24 kazıma-kabartma yapılan stili ve vücut uzuvlarının önemsenmediği, yalnızca silah ve zırh ile gladyatör olduğunun belirtilmek istendiği özellikleriyle atölye, zaman ve usta olarak diğerlerinden ayrılmaktadır. Bu durum MS 2. yy sonlarından itibaren gladyatör stellerinin yapıldığını ve MS 3. yy’da da farklı atölye ve ustalarca bu geleneğin devam ettiğini göstermektedir.

Böylesine yoğun tarihi kalıntılar ve kültürel zenginliğe sahip olan Stratonikeia’da gladyatörlerin eğitim gördüğünü, barındığını ve dövüştürüldüğünü kanıtlayan yazıtlar ve mezar stelleri de bulunmuştur. Bunların dışında, bu düşünceleri destekleyen terrakotta ve kandil üzerindeki betimlemeler gibi birçok veri de ele geçmiştir. Gladyatör oyunları Anadolu’ya Roma İmparatorluğu ile birlikte gelmiş ve Pax Romana sürecinde refah seviyesinin yükselmesi ve barış içindeki bir ortamın olması bunun popülaritesini arttırmıştır. Bunların ortaya çıkışı ile ilgili farklı görüşler olsa da Roma İmparatorluk Dönemi’nde bir propaganda aracı olarak kullanıldığı bilinen bir gerçektir. Bir propaganda aracı olan gladyatör gösterileri, Augustus-İmparatorlar Tapınağı rahipleri tarafından Stratonikeia’da da uygulanmıştır. Bu tapınağın kentte bulunması, İmparatorun bir propogandası olarak İmparator kültüyle beraber yayılım gösteren dövüşlerin düzenlendiğinin bir işaretidir. Erken İmparatorluk Dönemi’ne tarihlenen bu tapınaktaki kült rahiplerinin gladyatör oyunları düzenlediğini yazıtlardan öğrenmekteyiz311. Ayrıca yine yazıtlardan beş yılda bir yapılan yarışmalarla birlikte, bir gladyatör dövüşü de düzenlendiği ve yöneticilerin kentin iki büyük tanrısına, Zeus ve Hekate'ye, bir yaz kutlaması ithaf ettiği anlaşılmaktadır312_. Bir yazıtta Stratonikeia’da,

Titus Flavius Aeneas, arkhiereus’luk görevini yaparken, gladyatör dövüşü313 ve

310 _{Kat. 1.10, 1.11, 1.12, 3.2, 3.3, 3.5, 3.6, 6.20.}

311 Stratonikeia’da yapılan Zeus Panamaros Bayramı’nı anlatan yazıtlarda, spor karşılaşmaları kapsamında gladyatör oyunlarından da bahsedilmektedir (Sina 2002, 89).

312 _{Cousin 1891, 424, No. 5; Laumonier 1934,} 301; Robert 1971, 172, No. 167; Öğüt 2006, 3-4.

313Robert 1971, 171, No. 164; Şahin 1982, No. 1025; Carter 2004, 46; Öğüt 2006, 28. İmparator kültü başrahiplerinin en önemli görevi, imparator kültüne ilişkin yapılması gereken ritüeller ve diğer formaliteleri, yerel seçkinlerin katkısını da alarak yerine getirmekti. Kült şenlikleri kapsamında imparator

köpeklerle sürek avı düzenlediği314 yazmaktadır. Ayrıca yazıttan bu gösterilerin çok

masraflı olduğu ve imparator iznini gerektirecek olağan dışı bir gösteri yapılmadığı anlaşılmaktadır315_.

Stratonikeia’da hayvan dövüşlerinin yapılıp yapılmadığı tam olarak kanıtlanamamıştır. Fakat gladyatör dövüşlerinin öğleden sonra yapıldığı ve sabah hayvan dövüşleriyle seyircilerin eğlendirildiği bilinmektedir. Bu dövüşlerin esas düzeni bu olduğu için Stratonikeia’da da yapıldığını düşünmek gerçek dışı olmayacaktır. Tüm bunların haricinde Hierapolis316 _{ve Aphrodisias gibi kentlerde bulunan kabartmalarda} hayvan dövüşleri betimlenmiştir317. Ayrıca bu rölyefler üzerinde görülen hörgüçlü boğalar bos taurus zebu olarak tanınan Hint kökenli bir türdür ve Karia Bölgesi’ndeki çiftliklerde özel olarak üretilmektedir. Stratonikeia’da, Karia Bölgesi’nin en önemli yerleşmelerinden biri olduğu için boğaların burada da dövüştürüldüğü düşünülmektedir.

İmparatorluk Dönemi’nde, İmparatorluk Luduslar’ı ve yerel Luduslar olmak üzere iki tip gladyatör okulu bulunmaktadır318. Bazı zengin Romalılar ise köle ve gönüllülerden oluşan Familia gladiatoriae319 adı verilen gladyatör grupları kurup ya da

satın alıp, onlara villalarındaki özel yerlerde eğitim veriyorlardı320. Bunlar dövüşlere çıktığı gibi sahiplerini koruma görevi de üstleniyordu. İmparatorluk Ludusları ise askeri bir düzen içerisinde olup çok daha profesyoneldi. İmparatorluk ya da yerel olsun, bütün okullar imparatorluğun denetimi altındaydı.

tapınakları çiçeklerle bezenir, çok sayıda hayvan kurban edilir, resmi geçit töreni yapılır ve bu törenlerde imparatorun ve ailesinin büstleri taşınırdı. Bunun dışında atletizm yarışmaları, vahşi hayvan dövüşleri ve gladyatör oyunları gibi sıradan halkın seyir zevkine de hitap eden organizasyonlar gerçekleştirilirdi. Tüm bunlar, kentlerin Roma’ya karşı duydukları sadakate de bir atıftı (Price 2004, 112).

314 Yazıt içerisinde geçen av ile ilgili kısım, S. P. Öğüt tarafından “… hayvan avı…” şeklinde belirtilmiştir. Ancak aynı ifadenin M. Aydaş tarafından “… köpeklerle sürek avı düzenlediği…” şeklinde çevrilmesi gerektiği belirtildiğinden, bu değerlendirme dikkate alınmıştır. Buradaki katkıları için M. Aydaş’a teşekkür ederiz.

315Öğüt 2006, 12. 316 _Ritti-Yılmaz 1998.

317 _{Uzunaslan 2010, 53, 77, Res. 4, 9.}

318 _{Ludi gladiatorius} denilen İmparatorluk Luduslar’ı, meydana gelecek savaşlarda gladyatörleri asker olarak kullanmak ve daha iyi gladyatör yetiştirmek amacıyla açılmış okullardır (Akat 2001, 30). Anadolu’da Bithynia, Galatia, Kappadokia, Lykia, Pamphylia, Kilikia Bölgeleri’nde İmparatorluk

Luduslar’ı bulunmaktadır (Daremberg-Saglio, 1887, 1580). Yerel Luduslar’ın ise tüm masrafları, yerel

yönetime aittir ve halk tarafından yapılan bağışlarla desteklenmektedir. Bu okullardaki eğitim imparatorluk okulları kadar kaliteli değildir. Bunların dışında gladyatörlüğü iş haline getirmek isteyen bazı yüksek dereceli memurlar ve zengin kişiler gladyatör okulları açmaya başlamışlardır (Akat 2001, 30).

319 _{André 1994, 220.}

320Bunlar dövüşlere çıktığı gibi sahiplerini koruma görevi de üstleniyordu. İmparatorluk ya da yerel olsun bütün okullar imparatorluğun denetimi altındaydı (Akat 2001, 32, 34).

Stratonikeia’da bir yazıtta “İmparator Kültü Rahibi ve Çelenk Taşıyıcısı, Metrodoros oğlu Hiera Komeli Uliades tarafından getirilen gladyatörlerin mezarı321_”

yazmakta ve kente dışarıdan da dövüşler için gladyatörlerin getirildiği ve ölenlerin kente gömüldüğü anlaşılmaktadır322_. Bir diğer yazıtta, “Tiberius, İmparator Kültü

rahibi iken; Gladyatörlerin Ailesi [ ]323” ifadesi yer alır ve bu da Stratonikeia’da

gladyatörlerin eğitildiğini kanıtlar niteliktedir. İmparatorluk Ludusları çapında büyük bir okul olmasa da varlıklı bir ailenin yerel Familia gladiatoriae grubu kurduğu ya da satın alarak burada eğittiği anlaşılmaktadır.

Ludus’un olması için barınma ve dövüşler için uygun bir alanın bulunması

gerekmekteydi324. Stratonikeia’da bu tür bir yapı henüz açığa çıkarılmamıştır. Açığa çıkarılan yapılar ve kentin topoğrafyası dikkate alındığında, bu tür gösteriler için yeni bir yapının kentin doğusunda aranması doğru olacaktır. Stratonikeia’da bu tür bir yapı henüz açığa çıkarılmamakla birlikte, Hellenistik Dönem’de inşa edilen gymnasion bu gerekliliklere cevap verecek ölçüde geniş bir yapıdır (105x267 m). Gymnasion’un yalnızca kuzey kenarı ve güneydoğu dış kenarı kazıldığı için yapı bütünü hakkındaki bilgiler sınırlıdır. Fakat bu kadar büyük boyutlu bir alanda Ludus’un ihtiyaçlarına cevap verebilecek bölümün olabileceğini düşünmek yanlış olmayacaktır. Gymnasion’un doğu kısmına kentin en geniş doğu-batı caddesinin bağlanmış olması, caddeden gösterişli propylonla girilmesi, propylondaki basamaklarının çok kullanıma bağlı fazla aşınması ve buradaki diğer düzenlemelerin izleri bu düşünceleri desteklemektedir.

Dövüşlerin gerçekleştiği bir başka alan olan stadion Stratonikeia’da var mıdır? Droseros’un yazıtında325 geçen stadion kelimesi, Stratonikeia için mi söylenmiştir? Kentte kazısı henüz yapılmayan pek çok alan bulunduğu için bu soruları cevaplamak güç olabilir. Stratonikeia yazıtlarında kentte stadionun varlığına dair kelimenin

321 Şahin 1982, 131-132, No. 1015. Yazıtın Türkçe tercümesi Yrd. Doç. Dr. M. Aydaş tarafından yapılmıştır.

322 Bilinen bir başka gladyatör okulu Phrygia Bölgesi’ndeki Keretapa’dandır. Buradaki bir yazıtta Tatianus Glykon’un ve karısının gladyatör familiası’ndan bahsedilmektedir Yazıtın tamamı şöyledir:

Panegyriarkhes ve Kairetapeis kenti ilk büyük rahibi Aur(elius) Tatianus Glykon’un ve karısı büyük rahibe Aurelia Flavia Artemonis’in gladyatör familia’sını ve avlarını anma anıtı (Ritti 2008, 154-155).

323Şahin 2010, 68, No. 1533. Yazıtın Türkçe tercümesi Yrd. Doç. Dr. M. Aydaş tarafından yapılmıştır. 324 _Ludus, gladyatörlerin barınma merkezi olup, oldukça farklı ihtiyaçlara cevap verebilecek şekilde düzenlenirdi. Okullarda, yöneticilerin ve görevlilerin kaldıkları odalar, silah odaları, yemek odaları, erzak depoları ve yatakhaneler bulunmaktaydı. Okul için en önemli mekân, gladyatörlerin antrenman yaptıkları eğitim alanıydı. Bu tip alanlar, günümüzün askeri eğitim alanlarının benzeri olup, genellikle dikdörtgen yapıda ve yeterli büyüklüktedir (Uzunaslan 2010, 121).

325 _{Üçüncü kategoriden Droseros.} Beni, Droseros’u, Kader Tanrıçası’nın oyunlarıyla Akhilleus öldürdü.

geçmemesi326 Akhilleus’un kiralık bir dövüşçü olduğunu ve stadionu olan başka kentlerde de dövüştüğünü düşündürmektedir. Ayrıca stadion kelimesinin burada sahne anlamında da kullanılmış olma ihtimali vardır. Bu sebeplerle dövüşlerin stadionda gerçekleşmediğini söylemek mümkündür.

Anadolu’da gladyatör gösterileri için inşa edilen amfi tiyatrolar oldukça azdır327_. Bunun dışında dövüşler için stadion ve tiyatrolarda değişiklik yapıp kullanan kentlerde mevcuttur328. Bu düzenlemede caveadaki ilk dört ya da beş sıra kaldırılarak, yaklaşık 1,5 m yükseklikte podyum yapılmış orkestranın etrafına bir duvar örerek orkestra büyütülmüş ve böylece seyircilerin zarar görmesi engellenmiştir. Bu bilgilere göre Stratonikeia tiyatrosu incelendiğinde, Roma Dönemi’nde tekrar düzenlemeler yapılsa da329, Hellenistik geleneğin devam ettiği ve dövüşler için uygun bir alan olmadığı açıktır. Ayrıca orkestranın boyutu da bu gösteriler için yeterli büyüklükte değildir.

Bu bilgiler ve mevcut kalıntılara göre gladyatör dövüşleri için en uygun alanın, gymnasion olabileceğini söylemek mümkündür. Yerel bir Ludus’un varlığının yazıtlarla da kanıtlandığı üzere gladyatörlerin varlıklı bir kişinin evinde de ikamet etmiş olabileceği ve yalnızca dövüşler ile antrenman için gymnasionu kullandığı da düşünülebilir. Gelecekte kent içinde ve gymnasionda yapılacak kazılar ile bu durum kesinlik kazanacaktır.

Kentin Kuzey Şehir Kapısı’ndan itibaren başlayıp, Stratonikeia ile Lagina Hekate Kutsal Alanı arasındaki kutsal yol kenarında bulunan nekropol alanı yaklaşık 2,5 km devam etmektedir. Kentin nekropolünün bitiminden sonra, Börükçü (Koliorga) yerleşimine varmadan önceki, kutsal yol kenarına yakın bir alanda yapılan kazılarda, bir kısmı bu çalışmada ele alınan mezar stelleri bulunmuştur. Alanda 2000 yılında Muğla Müze Müdürlüğü tarafından yapılan bu kazıda mezar stellerinin dışında, 10’dan fazla mezar grup halinde tespit edilmiştir. Mezarlar sıralı olarak yerleştirilmiş ve plaka tekne tipinde mermer örnekleridir. Bunların yanında başka mezarın yer almaması, MS 2. yüzyıl sonu ve MS 3. yüzyıl başlarında buraya gladyatörlerin gömülmüş olduğunu ve böylelikle gladyatörlere ait küçük bir nekropolün bulunduğunu göstermektedir.

326Varinlioğlu 1991, 222.

327Bunlar Kyzikos, Pergamon ve Anazarbos kentlerinde bulunmaktadır (Akat 2001, 73).

328 _{Akat 2}001, 73. Ephesos, Aspendos, Hierapolis ve Sagalassos tiyatrolarında orkestra dövüşler için yükseltilmiş ya da alçaltılmıştır (Ferrero 1988, 160).