1982 Anayasası’nın ilk halinde mevcut olan olağanüstü hal yönetimi 2017 anayasa değiĢikliği ile bazı değiĢiklikler yapılarak korunmuĢtur. Anayasadan sıkıyönetim çıkarılmıĢ, 119, 120, 121 ve 122. maddelerinde düzenlenen olağanüstü hal rejimine iliĢkin düzenlemeler tek maddede toplanmıĢtır.402 Anayasanın
“Olağanüstü Hal Yönetimi”403 baĢlıklı 119. maddesinde; “Cumhurbaşkanı; savaş, savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi, seferberlik, ayaklanma, vatan veya Cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışma, ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıştan tehlikeye düşüren şiddet hareketlerinin
396 ÖZBUDUN (2018), s.327; GÖZLER (2018), s.935.
397 DAVER (1961), s.7; KUZU (1985), s.67; FENDOĞLU, Hasan Tahsin. (1992). Türk Anayasa
Hukukunda Olağanüstü Hal Kavramı ve Bu Konuda Ġleri Sürülen Teoriler. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı 5, s.179.
398 ÖZBUDUN (2018), s.327; DAVER (1961), s.8; ALĠEFENDĠOĞLU, Yılmaz. (1993). Anayasa
Yargısı Açısından Olağanüstü Yönetim Usulleri. Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt 9, s.411.
399 MONTESQUIEU,s.258; DAVER (1961), s.9.
400 DAVER (1961), s.17. 401 DAVER (1961), s.17.
402 ÖZBUDUN (2018), s.331.
403 DeğiĢiklikten önce maddenin baĢlığı “III. Olağanüstü yönetim usulleri A. Olağanüstü haller 1.
yaygınlaşması, anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın şiddet hareketlerinin ortaya çıkması, şiddet olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddî şekilde bozulması, tabiî afet veya tehlikeli salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalımın ortaya çıkması hallerinde yurdun tamamında veya bir bölgesinde, süresi altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilan edebilir. Olağanüstü hal ilanı kararı, verildiği gün Resmî Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur. Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde ise derhal toplantıya çağırılır; Meclis gerekli gördüğü takdirde olağanüstü halin süresini kısaltabilir, uzatabilir veya olağanüstü hali kaldırabilir. Cumhurbaşkanının talebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi her defasında dört ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilir. Savaş hallerinde bu dört aylık süre aranmaz. Olağanüstü hallerde vatandaşlar için getirilecek para, mal ve çalışma yükümlülükleri ile 15 inci maddedeki ilkeler doğrultusunda temel hak ve hürriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya geçici olarak durdurulacağı, hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği kanunla düzenlenir. Olağanüstü hallerde Cumhurbaşkanı, olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda, 104 üncü maddenin onyedinci fıkrasının ikinci cümlesinde belirtilen sınırlamalara tabi olmaksızın Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir. Kanun hükmündeki bu kararnameler Resmî Gazetede yayımlanır, aynı gün Meclis onayına sunulur. Savaş ve mücbir sebeplerle Türkiye Büyük Millet Meclisinin toplanamaması hâli hariç olmak üzere; olağanüstü hal sırasında çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri üç ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülür ve karara bağlanır. Aksi halde olağanüstü hallerde çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamesi kendiliğinden yürürlükten kalkar.” düzenlemesine
yer verilmiĢtir.
Anayasa olağanüstü hal ilanı için; savaĢ, savaĢı gerektirecek bir durumun baĢgöstermesi, seferberlik, ayaklanma, vatan veya Cumhuriyete karĢı kuvvetli ve eylemli bir kalkıĢma, ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dıĢtan tehlikeye düĢüren Ģiddet hareketlerinin yaygınlaĢması, anayasal düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın Ģiddet hareketlerinin ortaya çıkması, Ģiddet olayları nedeniyle kamu düzeninin ciddî Ģekilde bozulması, tabiî afet veya tehlikeli salgın hastalık ya da ağır ekonomik bunalım sebeplerinden birinin ya da birkaçının gerçekleĢmesi sebebini aramaktadır. Bu hususta anılan sebebin
gerçekleĢtiği hususunda takdir hakkı sahibi olan CumhurbaĢkanı’dır.404 Ancak
CumhurbaĢkanı’nın bu takdir hakkının siyasi denetimini TBMM yapmaktadır. Örneğin ağır ekonomik bunalım nedeniyle CumhurbaĢkanı tarafından olağanüstü hal ilanına karar verildiğinde, TBMM tarafından ekonomide var olan sıkıntının ağır ekonomik bunalım haline gelmediği kanaatine varılırsa, olağanüstü hal ilanı kararı kaldırılabilmektedir. Anayasaya göre CumhurbaĢkanı tarafından olağanüstü hal ilanına karar verildiğinde bu karar aynı gün Resmi Gazete’de yayımlanmakta ve TBMM’nin onayına sunulmaktadır. TBMM tatilde ise derhal toplantıya çağrılmaktadır. CumhurbaĢkanı tarafından ilan edilen olağanüstü halin Resmi Gazete’de yayımlandığı an, ilan kararı tekemmül etmiĢ olur. TBMM’nin onayına aynı gün sunulmakta ancak onay iĢleminin gecikmesi olağanüstü hal ilanı iĢleminin geçerliliğine etki etmemektedir. Örneğin, 1 ġubat 2019 tarihinde CumhurbaĢkanı tarafından ilan olunan olağanüstü hal aynı gün Resmi Gazete’de yayımlanıp meclisin onayına sunulmaktadır. Meclis olağanüstü hal ilan kararını 3 ġubat 2019 tarihinde kaldırırsa arada geçen iki gün süresince olağanüstü hal yönetimine dair alınan kararlar anayasaya uygundur. Meclisin onay iĢlemi ilan edilen olağanüstü halin devamı içindir.405
Olağanüstü hal yurdun tamamında ya da bir bölgesinde ilan edilebilmektedir. Örneğin aĢırı yağıĢ nedeniyle ortaya çıkan selin doğal afet haline gelip Mersin ve Adana Ġli’ni vurması halinde yurdun sadece bu bölgesinde olağanüstü hal ilan edilebilir. Olağanüstü halde anayasa süre sınırı da getirmiĢtir. CumhurbaĢkanı altı ayı geçmemek üzere olağanüstü hal ilan edebilir. Bu sürenin sonunda CumhurbaĢkanı sürenin uzatılması talebinde bulunduğunda, TBMM her defasında dört ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilmektedir. CumhurbaĢkanı’nın talebi olmadan TBMM’nin kendiliğinden süre uzatmaya yetkisi yoktur.406 Anayasa açıkça
CumhurbaĢkanı’nın talebini aramaktadır. Olağanüstü halin azami süresi bulunmamaktadır. Olağanüstü halin varlığını gerektiren sebep devam ettikçe olağanüstü hal devam edebilmektedir.
Anayasa değiĢikliğinden önce olağanüstü halin bazı halleri için(Ģiddet olayının
404 GÖZLER (2018), s.937. DeğiĢiklikten önce bu yetki CumhurbaĢkanı baĢkanlığındaki Bakanlar
Kurulu’na aitti.
405 GÖZLER (2018), s.939. 406 GÖZLER (2018), s.940-941.
yaygınlaĢması ve kamu düzeninin ciddi Ģekilde bozulması) Milli Güvenlik Kurulu’nun görüĢünün alınması gerekmekteydi. DeğiĢiklik sonrası, Milli Güvenlik Kurulu’nu anlatırken ifade ettiğimiz gibi olağanüstü hal ilan kararı alabilmek için Milli Güvenlik Kurulu’ndan görüĢ alma Ģartı anayasadan çıkartılmıĢtır. Ancak anayasadan çıkarılmasına rağmen 2935 sayılı Olağanüstü Hal Ġlanı Kanunu’nun 3. maddesinin 1. fıkrasının b bendi gereğince, Anayasa ile kurulan hür demokrasi düzenini veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelik yaygın Ģiddet hareketlerine ait ciddi belirtilerin ortaya çıkması veya Ģiddet olayları sebebiyle kamu düzeninin ciddi Ģekilde bozulması hallerinde, Milli Güvenlik Kurulunun görüĢünü de aldıktan sonra olağanüstü hal ilanı kararı alınabilmektedir.407 Bu durumda
CumhurbaĢkanın, kanun gereği Milli Güvenlik Kurulu’nun görüĢünü almadan kanunda belirtilen sebeplerle (yaygın Ģiddet olayları, Ģiddet olayları neticesinde kamu düzeninin bozulması) olağanüstü hal ilanına karar veremez.
Anayasa olağanüstü hal haricinde baĢka bir olağanüstü hal yönetimine, sıkıyönetim, seferberlik, savaĢ haline yer vermemiĢtir. Anayasa değiĢikliği ile sıkıyönetim halinin kaldırılmasından sonra 7145 sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanunun 3. maddesi ile 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu yürürlükten kaldırılmıĢtır.408 Seferberlik ve savaĢ
hali ise 2941 sayılı Seferberlik ve SavaĢ Hali Kanunu ile düzenlenmiĢtir. Ancak CumhurbaĢkanı, seferberlik ve savaĢ haline dayanarak olağanüstü hal ilan edebilir. Çünkü anayasa açıkça bu halleri de olağanüstü hal ilan sebebi saymıĢtır. Olağanüstü hal ilan etmeden seferberlik ya da savaĢ hali ilanı kararı alınırsa, bu durumda alınan karar, 2941 sayılı Kanun hükümlerine tâbidir, anayasada belirlenen olağanüstü hal rejimine tâbi değildir. Örneğin, CumhurbaĢkanı sadece seferberlik ilanı kararı verirse bu karara dayanarak olağanüstü halde çıkarılabilecek ve kanun hükmünde olan CumhurbaĢkanlığı kararnamesi çıkaramaz.409