Anayasanın 104. maddesine göre, CumhurbaĢkanı yasama yılının ilk gününde TBMM’de açılıĢ konuĢması yapabilmektedir. Ayrıca CumhurbaĢkanına, baĢkanlık sisteminde baĢkana ait olan mesaj yetkisi de tanınmıĢtır. Ülkenin iç ve dıĢ siyaseti hakkında CumhurbaĢkanı meclise mesaj verebilmektedir. Mesajın usulüne iliĢkin anayasada herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır.321
Anayasanın 89. maddesine göre, CumhurbaĢkanı, TBMM tarafından kabul edilen kanunları on beĢ gün içinde yayımlar. Yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı kanunları, bir daha görüĢülmek üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte aynı süre içinde, meclise geri gönderir. Meclis, geri gönderilen kanunu üye tamsayısının salt çoğunluğuyla aynen kabul ederse, kanun CumhurbaĢkanınca yayımlanır. CumhurbaĢkanının kanunları geri gönderme yetkisi322
baĢkanlık sistemi içinde bulunan ve baĢkanın sahip olduğu en önemli yetkilerden birini oluĢturmaktadır. ABD’de baĢkanın bu yetkisinin güçlü olmasının sebebi, baĢkanın veto ettiği kanunun yasama organı tarafından geçersiz kılınmasının çok güç olmasıdır. BaĢkan tarafından veto edilen bir kanun ancak üçte iki çoğunluk ile tekrar kabul edilirse kanun haline gelebilmekte, baĢkanın vetosu geçersiz kılınabilmektedir. Bizim hükümet sistemimize göre ise, CumhurbaĢkanının geri gönderme yetkisini, TBMM’nin geçersiz kılması daha kolaydır. CumhurbaĢkanı tarafından geri
320 En az üç yıl profesör olarak çalıĢma Ģartı ilk olarak 703 sayılı KHK’nın 135. maddesiyle
kaldırılmıĢtır. Daha sonra bu konuda Bakanlıklara Bağlı, Ġlgili, ĠliĢkili Kurum ve KuruluĢlar ile Diğer Kurum ve KuruluĢların Tekilatı Hakkında 4 Sayılı CumhurbaĢkanlığı Kararnamesi’nin 800. maddesiyle, Üst Kademe Kamu Yöneticileri ile Kamu Kurum ve KuruluĢlarında Atama Usûllerine Dair 3 Sayılı CumhurbaĢkanlığı Kararnamesi’ne eklenen maddeler ile rektör olmak için en az üç yıllık profesörlük Ģartı getirilmiĢtir. Ancak 13/09/2018 tarih ve 30534 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 17 sayılı CumhurbaĢkanlığı Kararnamesi ile rektör olabilmek için “en az üç yıl” profesörlük yapma Ģartı kaldırılmıĢtır. Son haliyle rektörler sadece profesörlük yapanlar arasından seçilebilmektedir.
321 GÖZLER (2018), s.786.
322 Meclis tarafından kabul edilen teklif CumhurbaĢkanının önüne kanun olarak gitmektedir.
CumhurbaĢkanı’nın iradesi onay iĢlemi niteliğinde değildir. Çünkü kanun metni mecliste kabul edildiği an kanunlaĢmıĢtır.(TEZĠÇ, Erdoğan. (1986). CumhurbaĢkanının Geri Gönderme Yetkisi. Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt 3, s.83-94.)
gönderilen bir kanun TBMM’nin salt çoğunluğu ile aynen kabul edilip kanun halinde gelmekte, CumhurbaĢkanının bu kararı geçersiz kılınmaktadır. CumhurbaĢkanı bu Ģekilde kabul edilen kanunu yayımlamak zorundadır. Ancak bu kanun aleyhine Anayasa Mahkemesi’nde iptal davası açabilir. CumhurbaĢkanının kanunları geri gönderme yetkisinin, zorlaĢtırıcı, güçleĢtirici veto yetkisi olduğunu söyleyebiliriz.323
Anayasa, CumhurbaĢkanının geri gönderme yetkisine bir istisna getirmiĢtir: Bütçe kanunları. Anayasanın 89. maddesinin 2. fıkrasının son cümlesinde açıkça CumhurbaĢkanına bütçe kanunlarının geri gönderme yetkisi tanınmamıĢtır. Bu hüküm bütçe kanunlarının yıllık ve süreli olması niteliğinden kaynaklanmaktadır.324
Anayasanın 104. ve 150. maddeleri ile CumhurbaĢkanı’na, kanunların, CumhurbaĢkanlığı kararnamelerinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi Ġçtüzüğünün veya bunların belirli madde ve hükümlerinin Ģekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’nde iptal davası açma hakkı tanınmıĢtır.
CumhurbaĢkanının, anayasa değiĢikliğine iliĢkin kanunları halkoyuna sunma yetkisi bulunmaktadır. Anayasanın 175. maddesi gereği anayasa değiĢikliği teklifi, meclis üye tamsayısının beĢte üçü ile veya üçte ikisinden az bir oyla kabul edilmiĢse, CumhurbaĢkanı eğer anayasa değiĢikliği kanunu meclise geri göndermezse halkoyuna sunmak zorundadır. Bir baĢka anlatımla meclisin üçte ikisinde az oyla kabul edilmiĢ anayasa değiĢikliği kanununu CumhurbaĢkanı onaylayamaz. Meclis üye tamsayısının üçte iki çoğunluğuyla kabul edilen anayasa değiĢikliği kanununda CumhurbaĢkanının onaylama, geri gönderme ve halkoyuna sunma konusunda tercih hakkı vardır.325CumhurbaĢkanının takdirine göre bu durumda ihtiyari halkoylamasına
gidilmesi mümkündür.326
CumhurbaĢkanlığı hükümet sistemi içinde CumhurbaĢkanına verilen yetkilerden eleĢtiri alanlardan birisi, CumhurbaĢkanının seçimleri yenileme yetkisidir.327 Anayasanın 116. maddesinde; “Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla seçimlerin yenilenmesine karar verebilir. Bu halde Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte
323 GÖZLER (2018), s.659; ÖZBUDUN (2018), s.290; BĠLĠR,YANIK (2016), s.29; TUNÇ (2018),
s.249.
324 GÖZLER (2018), s.660; ÖZBUDUN (2018), s.290
325 GÖZLER (2018), s.1181. 326 GÖZLER (2018), s.1181. 327 GÖZLER (2017), s.17.
yapılır. Cumhurbaşkanının seçimlerin yenilenmesine karar vermesi halinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi genel seçimi ile Cumhurbaşkanlığı seçimi birlikte yapılır.”
düzenlemesine yer verilmiĢtir. BaĢkanlık hükümeti sisteminde yasama ve yürütme birbirinden organik olarak ayrıdır ve biri diğerinin hukuki varlığına etki edememektedir. Özünde baĢkanlık sisteminin temel unsurlarını barındıran hükümet sistemimizde, baĢkanlık sisteminden sapma olarak nitelendirebileceğimiz bu yetkiye yer verilmesinin sebebi, değiĢikliğin gerekçesinde Ģöyle ifade edilmektedir:
“…sistem tıkanıklarının milli iradeye müracaatla çözümüne imkan tanınmaktadır. Seçimlerin yenilenmesi durumunda, hem Cumhurbaşkanı hem de Meclisin birlikte seçilecek olması, denge kontrol mekanizması açısından önem arz etmektedir. Yasama ve yürütme kuvvetlerinin birbirini kontrol etmesini sağlayacak bu düzenleme, aynı zamanda iki kuvvet arasında kriz oluşması halinde halkın hakemliğine başvurma
imkânı getirmektedir.”328 Sistemin kurucu babası olduğunu329 ifade eden Burhan
Kuzu anayasa değiĢikliği teklifinin meclis genel kurulunda yapılan görüĢmelerinde330 “Amerika’daki model ideal olan bir sistemdir. Bizim getirdiğimiz karşılıklı fesih meselesini Amerika bugün tartışıyor.” ifadeleriyle anayasa değiĢikliğinde yer alan bu
yetkiyi savunmuĢtur. Ayrıca Burhan Kuzu’nun bir eserinde fesih yetkisinin baĢkana tanınmasının ardından sistemin diktatörlüğe gideceğine iliĢkin ifadelerini sosyal medya hesabından paylaĢan bir milletvekiline, sosyal medya hesabından verdiği cevapta “O eleştiri tek taraflı fesih için yazılmıştır.331 Bizim getirdiğimiz sistemde hem Başkanın fesih yetkisi hem de Meclis'in Başkanı seçime götürme yetkisi var. Yani
bir denge var.”332 Ģeklinde cevap vermiĢtir. Ayrıca Burhan Kuzu, “Her Yönü Ġle
BaĢkanlık Sistemi Yeni Sistem CumhurbaĢkanlığı Modelimiz” isimli eserinde “Röportajlar ve Basında BaĢkanlık Sistemi TartıĢmaları” bölümünde baĢkanlık sisteminde yer almayan meclisin feshi yetkisine iliĢkin Ģu açıklamaları yapmaktadır:
“Amerikan modelinde bir tıkanma olduğunda açacak bir şey yok. Sistem kilitleniyor, kanun çıkmıyor, bütçe geçmiyor. Biz bir çıkış yolu aradık. Eğer meclis kanun
328 https://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem26/yil01/ss447.pdf(e.t:03/02/2018) 329 https://www.cnnturk.com/turkiye/burhan-kuzu-baskanlik-modelinin-kurucu-babasi- benim(e.t:10/02/2019) 330 https://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem26/yil2/ham/b05601h.htm(e.t:10/02/2019) 331 https://twitter.com/BurhanKuzu/status/813823826891046912(e.t:10/02/2019) 332 https://twitter.com/burhankuzu/status/813825958729961473(e.t:10/02/2019)
çıkarmazsa ve işleri tıkarsa, başkanın seçim kararı alma hakkı var.”333 Gerekçeden
ve teklifte yer alan bu yetkiyi savunan Burhan Kuzu’nun açıklamalarından gördüğümüz üzere, sistemde doğabilecek muhtemel krizlerin önüne geçmek için bu yetkiye yer verildiğini anlıyoruz
CumhurbaĢkanının seçimleri yenileme yetkisine öğretide “fesih yetkisi” adı da verilmektedir.334 Anayasanın fesih kavramını tercih etmemesinin sebebi, 1876 Kanuni
Esasi döneminde açılan Meclisi Mebusan’ın II. Abdülhamit Han tarafından faaliyetlerine son verilmesidir.335 Aynı yetkinin meclise de tanınmıĢ olması nedeniyle
anayasa değiĢikliği ile getirilen bu yetkinin “karĢılıklı seçimleri yenileme yetkisi” olduğunu söyleyebiliriz.336
CumhurbaĢkanın seçimlerin yenilenmesi kararı alabilmesi için herhangi bir Ģartın gerçekleĢmesine gerek yoktur.337 Tamamen CumhurbaĢkanının takdirine bağlı
olarak seçimlerin yenilenmesi kararı alınabilmektedir.338 Her ne kadar aynı yetkinin
TBMM’ye verildiği görülmekte ise de TBMM’nin sağlayacağı nitelikli çoğunluğun (üye tamsayısının beĢte üç çoğunluğu) zorluğu nedeniyle uygulamada bu yetkinin sadece CumhurbaĢkanı tarafından kullanılacağını düĢünüyoruz.
Seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde Anayasanın 116. maddesinin 4. fıkrasına göre, yenilenmesine karar verilen meclisin ve CumhurbaĢkanı’nın görev süresi yeni meclisin ve CumhurbaĢkanının göreve baĢlamasına kadar devam etmektedir.
Parlamenter sistemin ortaya çıkıĢında parlamentonun sahip olduğu ilk yetkinin bütçe yetkisi olduğunu parlamenter hükümet sistemini anlatırken belirtmiĢtik. Kralın halktan sık sık vergi toplaması nedeniyle doğan tepki sonucunda Ġngiltere’de 1215’de krala kabul ettirilen Magna Carta (Büyük Ferman) ile vergi toplamak
333 KUZU (2017), s.172.. 334 GÖZLER (2018), s.477.
335 ĠNALCIK (2017), s.209. Kemal Gözler, burada kullanılan yetkinin fesih yetkisi değil, anayasa
gereği tatile giren meclisin padiĢah tarafından tekrar toplantıya çağrılamaması yetkisi olduğunu belirtmektedir.(GÖZLER (2018), s.54.)
336 BĠLĠR (2017), s.528. 337 GÖZLER (2018), s.757.
338 CumhurbaĢkanının sorumluluğu baĢlığı altında göreceğimiz üzere Anayasanın 105. maddesine
göre meclis tarafından CumhurbaĢkanı hakkında soruĢturma açılmasına karar verilirse, CumhurbaĢkanı seçim kararı alamamaktadır.
parlamentonun rızasına bağlanmıĢtır.339 Temsilsiz vergi olmaz ilkesinden sonra
toplanan vergilerin harcamasının da kanunla olması gerektiği benimsenmiĢtir.340
Devletin varlığının gereği olan kamu hizmetini sunmak üzere geleceğe iliĢkin toplayacağı gelirler ile yapacağı giderlerin gösterildiği ve bunun uygulanmasına izin ve yetki veren kanun, bütçe kanunudur.341 Halkın temsilcilerinden oluĢan parlamento
devletin gelir ve giderleri üzerindeki hakimiyetini bütçe ile denetlemektedir.342
Bütçenin kanunla yapılması nedeniyle hem hukuki yönü hem de parlamentonun hükümet üzerindeki denetimi nedeniyle siyasi yönü bulunmaktadır. Bütçenin reddedilmesi halinde devletin faaliyetleri durmaktadır.343 Bu sakıncayı bertaraf etmek
için geçici bütçe kanunları yürürlüğe konulur. Ancak bütçe kanununu geçiremeyen, bütçesi reddedilen hükümet ayakta kalamaz. Yasama yürütme iliĢkileri açısından da bütçe yetkisi yasamanın yürütmeye karĢı en etkili silahıdır.
BaĢkanlık sisteminde BaĢkanın veto yetkisinin karĢısında meclisin bütçe yetkisi bulunmaktadır. Bir hükümetin bütçe kanunu çıkaramaması, vergi toplayamaması ve harcama yapamaması anlamına gelmektedir.344 Anayasa değiĢikliği
ile 161. maddede bütçeye iliĢkin Ģu düzenlemeye yer verilmiĢtir: “Kamu idarelerinin
ve kamu iktisadî teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları yıllık bütçelerle yapılır. Malî yıl başlangıcı ile merkezi yönetim bütçesinin hazırlanması, uygulanması ve kontrolü ile yatırımlar veya bir yıldan fazla sürecek iş ve hizmetler için özel süre ve usuller kanunla düzenlenir. Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz. Cumhurbaşkanı bütçe kanun teklifini, malî yılbaşından en az yetmişbeş gün önce, Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar. Bütçe teklifi Bütçe Komisyonunda görüşülür. Komisyonun ellibeş gün içinde kabul edeceği metin Genel Kurulda görüşülür ve malî yılbaşına kadar karara bağlanır. Bütçe kanununun süresinde yürürlüğe konulamaması halinde, geçici bütçe kanunu çıkarılır. Geçici bütçe kanununun da çıkarılamaması durumunda, yeni bütçe kanunu kabul edilinceye kadar bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre
339 ERGĠNAY, Akif. (2003). Kamu Maliyesi. Ankara:SavaĢ Yayınları, s.158-159;
ÖNCEL,KUMRULU,ÇAĞAN (2009), s.7. 340 GÖZLER (2018), s.683. 341 ERGĠNAY (2003), s.156-157. 342 ERGĠNAY (2003), s.158. 343 ERGĠNAY (2003), s.198. 344 GÖZLER (2018), s.684-685.
artırılarak uygulanır.”
Bu düzenlemeye göre bütçe kanunu teklifi ancak CumhurbaĢkanı tarafından verilebilmektedir. Bütçe kanunun süresinde yürürlüğe konulamaması halinde geçici bütçe kanunu çıkarılmakta, Ģayet geçici bütçe kanunu da çıkarılamazsa bir önceki yılın bütçesi yeniden değerleme oranına göre artırılarak uygulanmaktadır. Bu değiĢikliğin gerekçesi Ģöyle ifade edilmiĢtir:345 “kuvvetler ayrılığı ilkesinin korunması ve yürütmede istikrarın devamı için, bütçe kanununun yürürlüğe konulamaması halinde bir önceki yılın bütçesinin yeniden değerleme oranında artırılarak yürürlüğe konması hükme bağlanmaktadır. Bu düzenleme, bütçenin süresinde yasalaşamaması nedeniyle yaşanabilecek sistem tıkanıklarını önleyecek olması bakımından dengeleyici bir işlev görecektir.” DeğiĢikliğin gerekçesinin
seçimlerin yenilenmesine iliĢkin düzenleme ile aynı olduğunu görüyoruz. Bütçenin kabul edilmemesi nedeniyle oluĢabilecek muhtemel sistem tıkanıklığının giderilmesi amacıyla bu düzenleme getirilmiĢtir.346
Öğretide, Türkiye’nin siyasi, sosyal, kültürel Ģartları dikkate alındığı, sert kuvvetler ayrılığını kutsallaĢtırarak sistemi tıkamak yerine tıkanıklıkları giderici formüller geliĢtirildiği, seçimlerin yenilenmesi ile bütçeye iliĢkin düzenlemelerin baĢkanlık sisteminin rasyonelleĢtirilmesini sağlayıcı yönde iĢlevler görebileceği ifade edilmektedir.347
Anayasanın 87. maddesi gereği genel ve özel af ilanına TBMM yetkilidir. Meclis üye tamsayısının beĢte üç çoğunluğu ile kabul edilecek kanunla genel veya özel af ilanı kararı alınabilmektedir. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 65. maddesi gereği, genel af halinde kamu davası düĢmekte, hükmolunan cezalar bütün sonuçları ile ortadan kalkmakta; özel af halinde ise, hapis cezasının infaz kurumunda çektirilmesine son verilmekte, süresi kısaltılmakta ya da hapis cezası adli para cezasına çevrilmektedir. Genel af, hem cezayı hem suçu ortadan kaldırdığı halde özel
345 https://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem26/yil01/ss447.pdf(e.t:03/02/2018)
346 Bu düzenleme ile ABD’deki BaĢkanlık sistemindeki sapmanın sebebini Burhan Kuzu Ģöyle ifade
etmektedir: “ABD’de bütçenin kongre tarafından reddinin ülke geneline etkisi %8 civarındadır. Zira her eyaletin ayrı bir bütçesi vardır. Oysa bizde bütçenin meclis tarafından kabul edilmemesi ülkeyi felç eder.” (KUZU (2017), s.211.)
347 KÜÇÜK, Adnan. (2017). Yeni Anayasa DeğiĢikliği ile Getirilmek Ġstenen Türkiye’ye Özgü
BaĢkanlık Sistemi: Korkular, Algılar, Beklentiler, Liberal DüĢünce Dergisi, Cilt 22, Sayı 85, s.185-187. http://www.libertedownload.com/LD/arsiv/85/adnan-kucuk.pdf(e.t: 10/02/2019)
af sadece cezaya etki etmektedir.348 Anayasanın 104. maddesinde CumhurbaĢkanı’na
da af yetkisi tanımıĢtır. CumhurbaĢkanı sürekli hastalık, sakatlık ve kocama sebebiyle kiĢilerin cezalarını hafifletme ya da kaldırabilmektedir. CumhurbaĢkanının af yetkisinin, özel af yetkisi niteliğinde olduğunu söyleyebiliriz.349 Öğretide,
CumhurbaĢkanının cezayı tamamen kaldırma yetkisine sahip olması nedeniyle anılan cezanın baĢka cezaya da çevirme yetkisi olduğu, bu durumun “evleviyet ilkesi”nin bir sonucu olduğu savunulmaktadır.350