ileri kanunlara karfl› koymas› ve direnmesi karfl›m›za ç›kmaktad›r. En önemlisi ise, kanun koyucular›n top-lumsal gerçeklik hakk›ndaki bilgisizlikleri nedeni ile, ç›kard›klar› kanunlar›n isabetsiz olmalar›d›r. Kanun ko-yuculu¤un çok incelik isteyen bir ifl oldu¤u herkesçe kabul edildi¤i halde, bu alanda eski sakat anlay›fllar hâ-lâ egemenli¤ini sürdürmektedir. Ac› ve karfl›t deneyim-lere karfl›n, hukuk hâlâ ço¤unlu¤un nazar›nda, iktidar sahibinin ya da kanun koyucunun diledi¤i gibi yapt›¤›, de¤ifltirdi¤i bir fleydir. Toplumu yönlendirme ve sorun-lar›n› çözmede rahatl›kla kullan›lan etkin birer araç olan kanunlar›n bunal›mlar›, yoksulluk, ayr›mc›l›k, cehalet, vergi adaletsizli¤i, çocuk suçlulu¤u vb. gibi toplumsal sorunlar› bir ç›rp›da çözebilece¤ine olan yayg›n bir inanç vard›r. Oysa bu ifl hiç de san›ld›¤› gibi kolay de-¤ildir. fiöyle ki: Çocuk suçlulu¤unu önelemek üzere bir kanun tasla¤› haz›rlanmak istense, ortaya önce suçlu çocuklar›n mensup oldu¤u “s›n›f” ya da “tabaka”lar›n farkl›l›¤›, bunlar›n neden oldu¤u “f›rsat eflitsizli¤i”, “dav-ran›fl sapmas›, yönü, derecesi, etkileri” ve bunlar›n da ard›ndan çocuklar›n “psikolojik durumlar›” karfl›m›za ç›kacakt›r. Bunlar öyle çetin sorunlar› ifade eden kav-ramlard›r ki, sosyolojik ve psikolojik aç›klamalar olma-d›kça bir anlam ifade etmezler. Tüm iyi niyetli giriflim-lere ra¤men, çocuk suçlulu¤unun temelinde yatan sos-yolojik ve psikolojik olgular bilinmeden, sonra da bu alandaki sorunlar›n hangi yollarla (ekonomik, e¤itsel, t›bbî vb.) giderilece¤i araflt›r›l›p saptanmadan, kanunî düzenlemede baflar›ya ulafl›lamaz. Kimi zaman büyük umutlarla haz›rlan›p yürürlü¤e konan bir kanun isteni-len sonucu sa¤layamay›nca, hemen bu kanunun “top-lumsal yap›ya”, “top“top-lumsal koflullara”, “yerel örflere” ayk›r› oldu¤u söylenir. Büyük bir rahatl›kla kullan›lan bu kavramlar›n sosyolojik içeri¤inin saptanmas›n›n ne denli zor, kurulan iliflkilerin do¤rulu¤unun araflt›r›lma-s›n›n ne çetin fley oldu¤u düflünülmez. Bir kanunun “yürürlü¤ü” ve “etkinli¤i” aras›ndaki fark›n saptanmas› ya da “s›n›f”, “tabaka”, “toplumsal yap›”, “örf” gibi kav-ramlar›n aç›klanmas› modern sosyolojik yöntemlerle yap›lan araflt›rmalar›n sonuçlar›na dayanmad›kça, sa¤-lam ve güvenilir de¤ildir. (Ülker Gürkan, Hukuk Sosyo-lojisine Girifl, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2005)
1. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Hukuk Sosyolojisi Aç›s›ndan Hukukun Etkinli¤i” konusunu gözden geçiriniz. 2. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Toplumsal Olgu” konusunu
gözden geçiriniz.
3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Toplumsal Olgu” konusunu gözden geçiriniz.
4. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Hukuk Sosyolojisi Aç›s›ndan Hukukun Etkinli¤i” konusunu gözden geçiriniz. 5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Do¤al Hukuk Yaklafl›m›”
ko-nusunu gözden geçiriniz.
6. b Yan›t›n›z yanl›flsa “‹radeci Hukuksal Pozitivizm” konusunu gözden geçiriniz.
7. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Normativist Hukuksal Poziti-vizm” konusunu gözden geçiriniz.
8. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet, Toplum ve Hukuk” konusunu gözden geçiriniz.
9. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Yaflayan Hukuk” konusunu gözden geçiriniz.
10. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Normun ‹hlali ve Sonucu: Yapt›r›m” konusunu gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Gündelik yaflamda “hukuk” sözcü¤ünü farkl› anlamlar-da kullan›r›z. Yine de hukuk denildi¤inde ilk akl›m›za gelen devletin koydu¤u kurallard›r. Hatta ço¤u kez ka-nun ya da yasa ile hukuk kavramlar›n› birbiriyle iç içe geçmifl bir flekilde kullan›r›z. Hukuk denildi¤inden ak-l›m›za gelen bir di¤er husus ise düzendir. ‹çinde yafla-d›¤›m›z toplumsal düzeni ayn› zamanda hukuksal bir düzen olarak da ifade etmeye çal›fl›r›z. Zaman zamansa hukuk kavram› ile baz› de¤erleri kastederiz. Örne¤in, herhangi bir davran›fla iliflkin “hukuka uygun de¤il” derken asl›nda ayn› zamanda “hiç de âdil de¤il” de de-mek isteriz. Yani hukuku zaman zaman adalet yerine de kullan›r›z. Buradaki örneklerden farkl› olarak hukuk kavram›n› -asl›nda hukuk sosyolojisi yaklafl›m›na çok uygun ve yak›n olarak- insanlar aras›ndaki iliflkiyi tarif etmek için de kullan›r›z. Söz gelimi “komfluluk huku-ku” dedi¤imizde ya da “aram›zda bir hukukumuz var” dedi¤imizde, hiç devletin ç›kard›¤› yasal düzenlemele-re göndermede bulunmadan, insanlar aras›nda, bir dü-zene ve asl›nda ayn› zamanda bar›fla dayal› bir iliflkiden de söz etmifl oluruz.
S›ra Sizde 2
Normativist pozitivizm kuram›n› oluflturan Hans Kel-sen, normlar hiyerarflisi ad›n› verdi¤i düzen içerisinde temel normu her türlü hukuksal düzenlemenin kayna¤› olarak hiyerarflinin en tepesine yerlefltirir. Bu hiyerarfli içerisinde her bir kademede yer alan düzenleme, ge-çerlili¤ini ve kayna¤›n› bir üstteki kademeden al›r. Bu-na göre yasalar›n geçerlili¤ini sa¤layan aBu-nayasalard›r. Bir baflka ifade ile biz bir yasan›n hukuka uygun olup olmad›¤›n› anlamak için anayasaya bakar›z. E¤er yasa anayasaya uygun ise, hukuka da uygundur. Benzer ilifl-ki tüzük ile yasa aras›nda da söz konusudur. Bu kez tü-zü¤ün geçerlili¤ini s›namak üzere yasaya müracat ede-riz ve silsile bu flekilde devam eder. Peki, bir anayasa-n›n hukuksal geçerlili¤i nas›l s›nan›r? Hans Kelsen te-mel normu tam da bunun için ortaya koyar. Tete-mel norm, öyle bir normdur ki, anayasadaki düzenlemelere geçerlilik kazand›r›r. Elbette problem temel Normun geçerlili¤ini neye dayand›rabilece¤imiz sorusuyla orta-ya ç›kmaktad›r. Kelsen bunu sorun etmemifltir. Zira ona göre temel normun geçerlilik gibi bir problemi olamaz. Bu da akla temel normun hukuk düzeninin tepe nokta-s›nda m› yer ald›¤› yoksa asl›nda hukuk düzeni d›fl›nda m› kald›¤› sorusunu getirir. E¤er temel norm geçerlili¤i-ni bir baflka üst normdan alm›yorsa normlar hiyerarflisi-ne de uymuyor demektir. Dolay›s›yla temel norm dedi-¤imizde pekâlâ bir hukuk düzeninin tamam›na meflrui-yet kazand›ran do¤al hukuk ilkeleri gibi müphem bir kavramdan da söz ediyor olabiliriz. Öte yandan öyle anlafl›lmaktad›r ki, temel norma egemenin iradesi ile müdahale edilememektedir. Ancak bir yandan da temel normun bizatihi kendisi egemenin iradesi fleklinde de tan›mlanabilir. Böylece anayasa geçerlili¤ini egemenin iradesinden al›r denilebilir. Bu köklü tart›flma, Kelsen kuram›n› ortaya koydu¤u günden beri sürmektedir.
S›ra Sizde 3
Devlet hukuku taraf›ndan düzenlendi¤i halde kendile-rine uymad›¤›m›z kurallar oldu¤u kadar, hiçbir pozitif hukuk düzenlemesine konu olmad›¤› halde kendilerine mutlak olarak uydu¤umuz kurallar da elbette vard›r. Trafik lambalar›n›n yayalar için k›rm›z›y› gösterdi¤i an-cak yoldan hiçbir araç geçmedi¤ini, görünür uzakl›kta da geçecek gibi olmad›¤›n› düflünün. Yayalar için ya-nan k›rm›z› ›fl›¤a ra¤men hemen hemen herkes bu du-rumda k›rm›z› ›fl›kta geçmeme kural›n› ihlal edecektir. Oysa söz konusu kural, trafikle ilgili yasa ve yönetme-liklerde yayalar›n da uymas› gereken kurallar aras›nda yer almaktad›r. Öte yandan, hiçbir pozitif hukuk dü-zenlemesine konu olmad›¤› halde, kendilerine uydu¤u-muz kurallar da vard›r. Örne¤in selamlaflmak gibi ya da aile içerisinde çocuklar›n ebeveynlerine karfl› davran›fl-lar›n› belirleyen hukuk kural› olmasa da, hepimizin an-ne babalar›m›za karfl› uydu¤umuz asgari içerikte kural-lar bulunur. Bu durum bize, toplumsal yaflam› sürdü-rürken asl›nda çok say›da normatif düzene ayn› anda uydu¤umuzu göstermektedir.
Yararlan›lan Kaynaklar
Deflem, Mathieu (2009). Sociology of Law, UK: Cam-bridge University Press.
Durkheim, Emile (1994). Sosyolojik Metodun
Kural-lar›, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.
Giddens, Anthony (2000). Sosyoloji, Ankara: Ayraç Ya-y›nevi.
Gürkan, Ülker (2005). Hukuk Sosyolojisine Girifl, An-kara: Siyasal Kitabevi.
Ifl›ktaç, Yasemin (2004). Hukuk Yaz›lar›, ‹stanbul: Yet-kin Yay›nlar›.
Ifl›ktaç, Yasemin (2008). Hukuk Sosyolojisi, ‹stanbul: Filiz Yay›nlar›.
Özcan, Mehmet Tevfik (1998). ‹lkel Toplumlarda
Top-lumsal Kontrol,‹stanbul: Özne Yay›nlar›. Özcan, Mehmet Tevfik (2011). Hukuk Sosyolojisine
Girifl,‹stanbul: On ‹ki Levha Yay›nc›l›k,
Topçuo¤lu, Hamide (1984). Hukuk Sosyolojisi
Yaz›-lar›, Ankara: Ifl›n Yay›nc›l›k.
Ünsal, Artun (1995). Kan Davas›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.
Yücel, Mustafa Tören (2008). Hukuk Sosyolojisi, An-kara: Afflar Matbaac›l›k.
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Öncü çal›flmalar›n sosyolojiye ve hukuk sosyolojisine nas›l bir entelektüel zemin oluflturdu¤unu aç›klayabilecek,
Öncü düflünürlerden ‹bni Haldun, Montesquieu, Beccaria ve Maine’n›n hu-kuk hakk›ndaki görüfllerini ana hatlar›yla özetleyebilecek,
Klasik sosyolojik yaklafl›mlar›n üzerinde yükseldi¤i, toplumsal ekonomik ve siyasal temelleri de¤erlendirebilecek,
Klasik sosyolojik teori çerçevesinde Marx, Durkheim ve Weber’in hukuk ol-gusuna yaklafl›m›n› karfl›laflt›rmal› olarak tart›flabileceksiniz.
‹çindekiler
• Umran • Asabiyet • Mülk • Do¤a hali • Toplumsal sözleflme• Klasik sosyolojik teori • Pozitivizm • Hermenötik • Rasyonalizm • Yap›sal ifllevselcilik
Anahtar Kavramlar
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
Hukuk Sosyolojisi • G‹R‹fi • ÖNCÜ ÇALIfiMALAR • KLAS‹K SOSYOLOJ‹K YAKLAfiIMLAR4
Hukuk Sosyolojisinde Öncü Çal›flmalar ve Klasik Sosyolojik Yaklafl›mlarG‹R‹fi
Öncü çal›flmalar›n sosyolojiye ve hukuk sosyolojisine nas›l bir en-telektüel zemin oluflturdu¤unu aç›klamak.
Hukuk sosyolojisinin ayr› bir disiplin olarak geliflmesinin entelektüel zeminini ve-ya arka plan›n› kavrave-yabilmek bak›m›ndan öncü çal›flmalara bakmak kaç›n›lmaz-d›r. Sosyolojinin ve bir alt dal› olarak hukuk sosyolojisinin oluflumuna temel olufl-turabilen birçok düflünürden söz edilebilir. Ancak, konumuzun kapsam›n› s›n›rlan-d›rmak bak›m›ndan, bunlardan temsil edici niteliklere haiz düflünürler olarak; bü-yük ‹slam düflünürü ‹bn-i Haldun, Frans›z siyaset felsefecisi ve teorisyeni Charles Louis de Seconndat de Montesquieu, ünlü ‹talyan ceza bilimcisi ve felsefecisi Ce-sare Beccaria ve ‹ngiliz düflünür Sir Henry James Sumner Maine’n›n çal›flmalar› ve düflünceleri üzerinde durulacakt›r.
Sosyolojinin ayr› bilim dal› haline gelmesine büyük katk›larda bulunarak, sos-yolojinin “Kurucu Babalar›” s›fat›n› hak eden Marx, Durkheim ve Weber’in yakla-fl›mlar›, görüflleri ve düflünceleri üzerinde durmayan bir inceleme çok eksik kal›r-d›. Burada, “klasik sosyolojik teori”ye hayat veren düflünürlerden Marx, Durkheim ve Weber’in, özellikle hukuk olgusuna yaklafl›mlar› ve bu konudaki görüflleri ve düflünceleri incelenecektir.