Feminist Hukuk Çal›flmalar›

Feminist Hukuk yaklafl›m›n› aç›klamak.

Feminist hukuk kuram›, do¤ald›r ki kad›n hareketlerinin ve feminist kuramsal ça-l›flmalar›n sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Hukuk kuram› olarak “feminizm”, elefltirel hukuk çal›flmalar›n›n bünyesinde mayalanm›flt›r. Nitekim, belli bir tarihe kadar elefltirel hukuk çal›flmalar› kapsam›nda faaliyet gösteren feminist hukukçular, elefl-tirel hukuk çal›flmalar› konferanslar›ndan birinin, münhas›ran feminizm konusun-da düzenlenmesi ile birlikte bafll› bafl›na bir grup olarak belirginleflmifllerdir. Bilin-di¤i üzere, feminist kuram, genel olarak dört hat üzerinden ilerlemektedir: 1) Libe-ral feminizm 2) Kültürel feminizm 3) Radikal feminizm 4) Postmodern feminizm.

Liberal feminist yaklafl›m, liberal siyasal yaklafl›m›n gerekleri ve kazan›mlar›n-dan kad›nlar›n da yararlanmas›n› esas alan bir hatt› ifade eder. Geleneksel olarak erkeklere tan›nan seçme-seçilme hakk› vb. liberal kuram›n özünü oluflturan pek çok hak ve özgürlü¤ün kad›nlara da tan›nmas› gerekti¤ine iliflkin bir yaklafl›md›r.

Kültürel feminizmi liberal feminizmden ay›ran en önemli yan, eflitlik vurgusu-nun yerine özellikle kültürel anlamda kad›nlar›n üstün olan yönlerine dikkat çekil-mifl olmas›d›r. Bu da özellikle anaerkil bir yaklafl›m›n sonucudur. Bar›flç›ll›k, iliflki-lerde di¤erkâml›k gibi kad›na yak›flt›r›lan nitelikler, kültürel feminizmin üzerinde durdu¤u hususlard›r.

Radikal feminizm, 1960’lar dünyas›n›n özellikle toplumsal hareketler ba¤lam›n-daki radikalli¤inin sonucunda ortaya ç›kar. Bu anlamda radikal feminizm, bir dan kapitalist sisteme muhalefet anlam›nda sol söylemden beslenirken, öte yan-dan sol söylemin içerisinde de var olan erkek egemenli¤e karfl› ç›karak ba¤›ms›z bir hat kurmaya çal›fl›r. Radikal feministlere göre, söz konusu erkek egemen yap› öylesine güçlü ve yerlefliktir ki siyasal ve hukuksal olman›n ötesinde toplumsal ve kültüreldir. Dolay›s›yla siyaset ya da hukuk kurumlar›ndaki de¤iflikliklerle de¤il, daha köklü ve her alana yay›lan bir mücadelenin sonucunda tamamen silinip at›l-mad›¤› sürece bundan kurtulmak da mümkün de¤ildir. fiu da ifade edilmelidir ki her ne kadar hukukun cinsiyetler aras› eflitsizli¤i yaratan etmenlerden biri oldu¤u fikri, farkl› feminizmler taraf›ndan benimsenmiflse de hukuk sisteminin ataerkil ol-du¤u konusunu gündeme getirenler radikal feministlerdir.

Nihayet postmodern feminizm olarak adland›r›lan yaklafl›m, özellikle ayd›nlan-ma ve modernite ile iliflkilendirilen evrensel do¤rular iddias›na karfl› ç›k›fl› ve yine ayd›nlanman›n dayatt›¤› do¤rular›n “beyaz bat›l› heteroseksüel erke¤in de¤er yar-g›lar›” olarak niteleniflini ifade etmektedir. Postmodern feministler, radikal

feminiz-185

8. Ünite - Hukuk Sosyolojisinin Düflünsel Geliflimi ve Ça¤dafl Perspektifler

S O R U D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE DÜfiÜNEL‹M SIRA S‹ZDE S O R U DÜfiÜNEL‹M D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

3

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

N N

5

N

yaklafl›k olarak 17. yüzy›l civar›nda ortaya ç›kan, zamanla tüm dünyaya yay›lan toplumsal de¤erler sistemine ve

organizasyonuna verilen isimdir.

min özellikle siyasal yap›ya yönelik elefltirilerini, genel olarak ayd›nlanma düflün-cesine ve moderniteye yönelterek yinelemifllerdir. Dolay›s›yla postmodern femi-nizm, erkek egemen modernitenin reddiyesidir.

Liberal Feminizmin Hukuk Yaklafl›m›

Liberal feministler, hukukun cinsiyet bak›m›ndan ayr›mc› ve tarafl› bir nitelikte ol-du¤unu ileri sürerler ve çözüm olarak hukuk alan›nda reform yap›lmas› gerekti¤i-ni savunurlar. Bunlar, yasalar›n eflit bir flekilde uygulanabilmesi ve hukukun hem erkeklerin hem de kad›nlar›n deneyimlerini yans›tabilmesi için kad›nlar› hukuk mesle¤inden d›fllama ve evli kad›nlar›n mülkiyet sahibi olmas›n› engelleme gibi hukuki pratiklerin de¤ifltirilmesi gerekti¤ini düflünürler.

Liberal feministler, kad›nlar›n kamusal yaflama aktif olarak kat›l›mlar›n›n kad›-n›n statüsüne avantaj sa¤layaca¤›n› varsaymaktad›rlar. Liberal feminizm, toplumun temelinde bireyler oldu¤u kabulüne dayan›r. Dolay›s›yla liberal femiznimin hak meselesine yaklafl›m›, liberal birey haklar›n›n ötesinde de¤ildir. Yaln›zca gelenek-sel olarak erkeklere verilmifl bireygelenek-sel haklar›n ayn› zamanda kad›nlara da verilme-sini savunur. Liberal feministler, kad›nlar›n kamu yaflam›na eflit kat›l›m›n› ve mev-cut hak ve f›rsatlardan yararlanmay› talep ederler.

Tam da bu nedenle kanun önünde eflitlik, kad›nlara oy hakk› tan›nmas›, e¤itim ve ifl yaflam›nda f›rsat eflitli¤i vb. konular liberal feministlerin çal›flmalar›nda öne ç›-kan temalard›r. Liberal feministler, hukukun kad›n›n ev ve aileyle yani özel yaflam-la s›n›ryaflam-land›r›lmas›n›n arac› oldu¤unu, ancak aksine yine hukuk arac›l›¤›yyaflam-la yap›yaflam-la- yap›la-cak düzenlemeler sayesinde toplumsal bir reformun gerçeklefltirilebilece¤ini öne sürmektedirler. Nitekim 1970’lerle birlikte kad›n›n kamusal yaflama kat›l›m›n›n önündeki engellerin giderilebilmesi için farkl› ülkelerde etki alan› bulan bu yakla-fl›m, kad›na yönelik en az›ndan resmî ayr›mc›l›¤›n kald›r›labilmesi yolunda önem-li ad›mlar at›lmas›n› da sa¤lam›flt›r.

Liberal feministlere göre, hukukun, resmî ayr›mc›l›¤›n arac› olmas›n›n nedeni özellikle hukuk yap›c› ve yorumlay›c› mekanizmalarda erkek egemen yap›n›n sür-mesidir. Dolay›s›yla kad›nlar›n kamusal yaflamla birlikte, özellikle hukuk prati¤inin içerisinde de daha fazla yer almalar›, kad›n-erkek eflitli¤inin sa¤lanmas› çabalar›na daha büyük katk› sa¤layacakt›r.

Kültürel Feminizmin Hukuk Yaklafl›m›

Kültürel feminist kuram›n temelinde anaerkil bak›fl aç›s› yer al›r. Bir baflka deyifl-le, toplumsal yaflam›n özellikle kad›nlara özgü de¤erler arac›l›¤›yla sürdürülmesi gerekti¤i anlay›fl›, kültürel feminizmin ç›k›fl noktas›n› oluflturmufltur.

Kültürel feminist yaklafl›mlar, kad›nlar›n erkeklerden daha farkl› bir ahlaki du-yarl›l›¤a sahip olduklar› görüflünü dile getirirler. Buna göre, Bat› hukuk sistemi, ge-nel olarak erkeklerin de¤erlerini ve ahlaki kavray›fllar›n› yans›t›r. Bu dengesizli¤in giderilmesi gerekir.

Erkeklerin de¤erleri, otonomiyi, bireycili¤i, soyut haklar› ve ödevleri vurgular-ken; kad›nlar›n de¤erleri, sorumluluk, içtenlik, ilgi, bak›m ve yetifltirme eti¤ini öne ç›kar›r. Yine erkekler, bireysel baflar›y›, ba¤›ms›zl›¤›, ayr›m yapmay› ve rekabeti üstün de¤erler olarak görürken; kad›nlar baflkalar›na karfl› ahlaki sorumlulu¤a ve ilgi göstermeye yönelik de¤erleri esas al›rlar. Baz› feministler, erkek egemen veya erkek yarat›m› de¤erler olarak zafer, tahmin edilebilirlik, objektiflik, tümdengelim-sel ak›l yürütme ve evrentümdengelim-selcili¤i; kad›n de¤erleri olarak ise empati, bak›m ve ye-tifltirme, ›l›ml›l›k ve toplumsal iliflkileri sürdürme iste¤ini s›ralarlar. Bu s›ralamadan

hareketle erkeklere göre farkl› niteliklere ve de¤erlere sahip olan kad›nlar›n hukuk mesle¤ine giderek artan ölçülerde kat›lmas›n›n, hukukun örgütlenme tarz›n› ve prati¤ini dönüfltürece¤ini ve bu alanda iki tarafl› düflünme yetene¤ini güçlendire-ce¤ini ileri sürerler. Bu anlamda kültürel feministler, kad›nlar›n hukuk mesle¤ine girmesinin ve tecrübelerinin hukuka kazand›r›lmas›n›n, hukuku tüm nüfusa karfl› daha ilgili, duyarl› ve adil k›laca¤›n› öne sürerler. Bir baflka deyiflle, “kad›n eli de¤-mifl” hukukun daha adil olaca¤›n› iddia ederler.

Dikkat edilecek olursa, her ne kadar liberal feminst kuramdan türetilmifl olsa da kültürel feminizm ile liberal feminizm aras›nda önemli bir farl›l›k söz konusudur. Liberal feminist kuram, kad›n ile erke¤in eflitli¤inden hareketle, hukuksal bir eflit-lik talebini öne ç›kar›rken, kültürel feminist kuram, kad›n olman›n getirdi¤i üstün özelliklere dikkat çekerek, toplumun kad›n›n niteliklerine uygun olarak örgütlen-mesi durumunda, daha yaflanabilir bir toplumsal yaflam kurulabilece¤inden hare-ket etmektedir.

Radikal Feminizmin Hukuk Yaklafl›m›

Radikal feminist yaklafl›m› benimseyen hukuk teorisyenleri, hukukun erkek ege-men dünyas›n›n, giderek artan kad›n kat›l›m›yla veya kad›nlara atfedilen nitelikle-re daha fazla yer verilmesiyle de¤ifltirilebilece¤ini kabul etmezler. Bu teorisyenle-re göteorisyenle-re hukuk, erkek egemenli¤inin sürdürücüsü, erkek egemen ideolojinin yeni-den üretilmesinin ve aktar›lmas›n›n güçlü bir mekanizmas›d›r. K›sacas› hukuk, bir erkeklik paradigmas›d›r. Kad›n›n statüsünü de¤ifltirmek için dava yoluna baflvur-mak veya yasama sürecini etkilemek, uygun bir kanal de¤ildir. Hukuk, bir toplum-sal de¤iflme kayna¤› de¤ildir ve böyle bir kaynak da olamaz. Çünkü hukuk, patri-arkal güç iliflkilerini zay›flatmak yerine güçlendirme e¤ilimindedir. Parlamentolar taraf›ndan yürürlü¤e konulan yasalar ve mahkemelerden ç›kan yarg›sal kararlar, kad›nlar›n kamusal alana girifllerini ve yüksek ücretli mesleki u¤rafl›lara kat›lmala-r›n› s›n›rland›r›r. Örne¤in, 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda mahkemeler, “kifliler” (persons) sözcü¤ünü s›k s›k erkekler anlam›nda yorumlam›fllard›r.

Radikal feministler, farkl› seslerin veya fikirlerin hukuk dünyas›na dâhil edilme-sini savunan liberal feministleri elefltirirler. Onlara göre, kad›nlar ve erkekler ara-s›ndaki farkl›l›klar üzerinde odaklaflma, cinsiyetler araara-s›ndaki güç eflitsizliklerini nötralize ve rasyonalize eden bir ideoloji olarak ifllev görür. Cinsiyet, bir iktidar so-runu, yani erkek üstünlü¤ü ve kad›n ba¤›ml›l›¤› sorunudur. Kad›n de¤erleri olarak empatiyi, bak›m ve yetifltirmeyi, ›l›ml›l›¤›, toplumsal iliflkilere dönük ilgiyi ve bafl-kalar›na karfl› yönelimi öne ç›karmak, kaç›n›lmaz olarak cinsiyetler aras›ndaki eflit-sizli¤i yeniden üreterek erkek egemenli¤ini güçlendirir. Ayn› flekilde erkek pers-pektifinin temel de¤erleri olarak rasyonellik, objektiflik, evrensellik gibi de¤erlerin hukuk taraf›ndan benimsenmesi de cinsiyet eflitsizliklerini yeniden üretir.

Erkek egemen de¤erlerle yüklü olan hukuk, erkeklerin kad›nlar üzerinde ege-menlik kurduklar› bir toplumsal yap›y› sadece yans›tmakla kalmaz; ayn› zamanda devlet, böyle bir hukukun sayesinde erkeklerin iktidar›n› daha da kurumsallaflt›r›r. Bu ise hukuksal reformlar yoluyla kad›nlar›n statüsünü de¤ifltirmenin niçin müm-kün olamayaca¤›n› aç›klar.

Postmodern Feminizmin Hukuk Yaklafl›m›

Postmodern feminist yaklafl›mlar, hem liberal hem de radikal feminist yaklafl›mla-r›n kad›nlar› ve erkekleri, erkekler ve kad›nlar olarak birbirlerini d›fllay›c› ve her bi-rini kendi içinde homojenize eden kategoriler olarak kavramlaflt›rmas›n›

elefltirir-Paradigma: Belirli bir

alanda paylafl›lan genel ortak de¤erler ve anlay›fllar dizisidir.

Patriarkal: Türkçe’de

ataerkil kavram› ile karfl›lanmaktad›r. Erkek egemen toplum yap›s›n›n geçerli olmas› anlam›na gelmektedir.

ler. Böyle bir bak›fl›n, karmafl›k s›n›fsal, kültürel, etnik, ulusal, bölgesel ve benzeri ayr›mlar› gizledi¤ini öne sürerler. Di¤er feminist yaklafl›mlar›n kullanmakta olduk-lar› toplumsal ve hukuksal kategorilerin homojenli¤ini ve de¤iflmezli¤ini sorgular-lar. Özellikle de bu yaklafl›mlar›n kad›n kategorisini elefltirerek; bunun, orta s›n›fa mensup, iyi e¤itim görmüfl kad›nlar›n deneyimini yans›tt›¤›n› belirtirler. Onlara gö-re, kad›nlar›n ayn› kategoriye mensup homojen bir bütün olarak görülmesi, kad›n-lar aras›ndaki ›rk, s›n›f ve cinsiyet ayr›mkad›n-lar›n› ihmal etmeye ve farkl› konumkad›n-larda- konumlarda-ki kad›nlar›n seslerini ya da fikonumlarda-kirlerini görmezlikten gelmeye yol açar.

Postmodern feminist teorisyenler, bir toplumsal düzenleme alan› olarak insan bedeni üzerinde çal›flmaya, yayg›n bir ilgi gösterirler. Hukukun, erkek bedenleri-ne ayr›cal›k tan›rken; kad›n bedenlerini marjinalize etme ve patolojik k›lma yönün-de normlar tesis etti¤ini ileri sürerler. Onlara göre hukuk, diyet yapmay› ve egzer-siz yapmay› vurgulayan, güzelli¤e dönük bask›larda bulunan, kad›n bedenini uy-sallaflt›rarak onun kültürel gereklere itaatini sa¤lamaya çal›flan ve kad›na bu yön-de e¤itim veren egemen kültürel prati¤in yeniyön-den üretilmesine katk›da bulunur. Buna örnek olarak; evlenme, cinsellik, annelik ve istihdam gibi, kad›n bedenleriy-le iliflkili hukuksal düzenbedenleriy-lemebedenleriy-lerin ceza yasalar›nda ve medenî kanunlarda merkezi bir yere sahip oldu¤unu belirtirler. Bu nedenle kürtaj, üreme, cinsel taciz, pornog-rafi, tecavüz ve aile içi fliddet gibi konular üzerinde yo¤unlafl›rlar.

Türkiye’nin toplumsal ve kültürel atmosferi içerisinde kad›na yönelik fliddetin engellene-bilmesi için akla gelen çareleri düflünüp, de¤erlendiriniz.

Fatma ‹rem Ça¤lar, “Feminist Hukuk Teorisine K›sa Bir Girifl”, Hukuk Felsefesi ve Sosyo-lojisi Arkivi 4: 82-104. Murat Yüksel, Feminist Hukuk Kuram› ve Feminist Düflünce Teori-leri, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›, 2001.