Neo Gramsciyan Teoriye Göre Küresel Sivil Toplum

Küresel sivil toplum kavramını kendi özgün teorisi içerisinde konumlandıran Robert W. Cox çalışmaları ile küresel sistemi anlamlandırmak amacıyla uluslararası ilişkiler disiplininde 1980’li yıllarda eleştirel dönüş251 _{olarak adlandırılan ve yeni bir}

teorik açılım sağlayan eleştirel teorinin en önemli kurucusu olarak disiplin tarihine adını yazdırmıştır. Uluslararası ilişkiler alanında bir guru252 _{olarak adlandırılan Cox’un eleştirel}

teorisi Gramsci’nin izleğini takip ederek sivil toplum, hegemonya kavramlarını uluslararası ilişkileri açıklamak için kullanması bu tez çalışma açısından en işlevsel teorik zemini sağladığı için önemlidir. Cox’un Uluslararası Çalışma Örgütü’nde 25 yıllık çalışma deneyimi ve gözlemlerinin eleştirel teorisini geliştirmesinde katkısı olduğunu yazılarında belirtmiştir. Cox’un, küresel sivil toplumu oluşturan etkenlerden biri olan emek alanında uluslararası normların belirlemesinde etkili olan bir örgütte çalışması; neoliberal politik ile kapitalist sistemin küreselleşmesinin gelişim aşamasını bizatihi kendi

250 _{Michael Hardt, Antonio Negri, Duyuru, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012.}

251 _{Anthony Leysens, The Critical Theory Of Robert W. Cox Fugitive or Guru, Palgrave Macmillan, New}

York 2008, s. 89. Ayrıca eleştirel teori için bkz.: Andrew Linklater, International Relations Theory for the

Twenty-First Century An introduction Edited by Martin Griffiths, Routledge, New York 2007, s. 47-59; Jill

Steans, Lloyd Pettiford, Thomas Diez, Imad El-Anis, a.g.e.

yaşantısında gözlemlemesi sonucu oluşturduğu teorisi253 _{küresel sivil toplumun}

olanaklarını sorgulayan bu araştırma için ayrıca önemlidir. Bu bağlamda Cox’un eleştirel teorisi açıklanarak küresel sistemde küresel sivil toplumu nasıl konumlandırdığına bakılacaktır.

Cox, eleştirel teorisini uluslararası ilişkiler akademiyasına tanıştırdığı 1980’li yılların disiplinde kuramsal bir boşluğun olduğu zamana denk gelmesi nedeniyle “… bu

boşluğun realizmin değişen dünyanın olaylarını kapsamadaki yetersizliğinden kaynaklandığını kavrayarak, yeni bir takım kavramsal referans çerçeveleri oluşturup eksikliği giderme girişimine cesaret edebilen ilk yazarlardandır.”254 _şeklinde

değerlendirilmiştir. Teorik zeminini realizmin indirgemeci pozitivist anlayışını eleştirerek kurmaya başlayan Cox “Teori her zaman bir kişi ya da bir amaç içindir.”255 saptamasıyla teorik açıklamalar ile sosyal olanın arasındaki ilişkiyi ortaya koymuştur. Bu ön kabulden hareketle Cox’a göre uluslararası ilişkiler devletlerarası ilişkilere indirgenemez256 _ve

uluslararası ilişkiler dünya çapında üretim ilişkileri ile sosyal ilişkilerden bağımsız değildir. Realistlerin etkisiyle güce dayanan zor kullanarak oluşturulan hakimiyet tanımını eleştirip Gramsci’nin hegemonya kavramını kullanarak yani sistemin rıza boyutunu merkeze alıp uluslararası alandaki hegemonik düzeni analiz etmeye çalışmıştır.

Cox’un küresel sivil toplum olgusunun ortaya çıkışını açıklayabilmek için öncelikle kendi eleştirel teorisinin temellerine bakmak gerekir. Ona göre uluslararası ilişkiler disiplinindeki temel teorik açıklamalar devletler arası ilişkileri dünya düzeninden

253 _{“ILO’daki resmi görevim ve genel anlamda işimin kısa bir zaman sonra hegemonya olarak}

adlandıracağım şeye bir suç ortağı haline gelmeye başladığını anlamıştım.” ifadeleri ile Cox’un teorisini oluşturmasındaki kişisel deneyim ve gözlemlerinin etkisini açıkladığı yazısı için bkz; Robert Cox, “Infulunces and Commitments”, Aproaches to World Order, R. W. Cox, Timoty J. Sinclair, Cambridge University Press, Cambridge 1996.

254 _{“Hatta, ilk yazarlar arasında da bu derece kapsayıcı bir sistematik ile alternatif yaratmaya kalkışan tek}

araştırmacıdır.” Burcu Bostanoğlu, “Uluslararası İlişkilerde Metodoloji Tartışmaları ve Robert W. Cox”,

Uluslararası İlişkilerde Eleştirel Kuram Hegemonya- Medeniyetler ve Robert W. Cox, Burcu Bostanoğlu,

Mehmet Akif Okur, İmge Kitapevi, Ankara 2009, s. 25.

255 _{Robert W. Cox, “Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Theory”}

Millennium, Vol. 10, No. 2, 1981, pp. 126–55, doi:10.1177/03058298810100020501, (04.03.2015).

256 _{Atila Eralp “Hegemonya”, Devlet ve Ötesi Uluslararası İlişkilerde Temel Kavramlar, Derleyen: Atila}

soyutlayıp, olmuş bitmiş birer parçalar olarak ele alıp toplumsal bütünden bağlarını kopartmaktadır. Cox, bu tür bakış açılarını problem çözücü teoriler olarak değerlendirir. Marx’ın belirttiği şeylerin doğasını anlamak için onların ortaya çıktığı tarihsel ve toplumsal, ekonomik koşullar altında değerlendirme yöntemini temel alan bir tarihsel materyalist görüşü257 _{çalışmalarında yöntemsel bir zemin olarak kullanıp eleştirel}

teorisinin praksis yönünü vurgular. Tarihsel materyalizmin diyalektik süreçte işlemesi devlet ve dünya düzeninin üretim ilişkileri ile bağını kurup devlet, toplum, dünya düzeni ilişkiselliği içerisinde değerlendirilmesini sağlar.258 _{Cox’a göre eleştirel teori problem}

çözücü teorinin aksine, kurumları ve sosyal güç ilişkilerini verili kabul etmez; kökenlerini ve nasıl değişim geçirdiklerini sorunsallaştırır. Bu bağlamda problem çözücü teoriler var olan düzeni sürdürmek için taktiksel seçenekler sunarken eleştirel teori olması gereken yani normatif bir seçenek olarak süregiden sosyal ve politik düzene alternatif bir düzen geliştirebilecek potansiyele sahiptir.259

Yöntemsel zemini kurduktan sonra Cox, “tarihsel yapılar” kavramsallaştırması ile uluslararası düzenin nasıl kurulduğunu açıklayan teorik kavram setini oluşturur. Tarihsel yapılar, belirli bir üretim biçimi ile ortaya çıkan karşılıklı etkileşim içerisinde olan “maddi yeterlilikler, düşünceler ve kurumlar” olarak belirlediği güç kategorilerinin bileşimidir.260 _{Bu anlamda kapitalizm ile dünya düzenin bağını kuran Cox, tarihsel}

yapıları oluşturan üç gücü açıklar. Maddi yeterlilikler, üretici ve yıkıcı potansiyelleri olan teknolojik ve örgütsel yapılabilirliği olan her şeydir. İki çeşit olan düşünceler, özneler arası ilişkileri düzenleyen davranışları ve beklentileri şekillendiren, paylaşılan ilkelerdir. Diplomatik kurallar, ulusal devlet söylemleri vb. bu gücün örneklerindendir. Düşüncelerin bir türü de farklı insanları bir arada tutan sosyal düzeni sağlayan kolektif simgeler ve imgelemler/tahayyüllerdir. Meşru güç ilişkileri, adalet, kamu yararı gibi konularda ortak paylaşılan tahayyüller tarihsel yapılar içinde yaptırım gücüne sahip olabilen bir güç

257 _{Marx’ın tarihsel materyalist görüşünü eserlerinde izini sürmek için bkz: Barış Parkan, Marx, Say}

Yayınları, İstanbul, 2011.

258 _{Robert W. Cox, “Social Forces, States and …., s. 91-97.}

259 _{A.g.m., s. 89.}

biçimidir. Son olarak tarihsel yapıları oluşturan üçüncü güç kurumların anlamı, var olan düzenin istikrar ve kalıcılığını sağlayan güç olmasıdır. Kurumlar güç ilişkilerini sürdüren kolektif tahayyülleri oluşturan unsurlar olarak somutlaşır. Kurumların Gramsci’nin hegemonya olarak adlandırdığı süreçle çok yakın ilişkisi vardır. Çünkü kurumlar maddi güç kullanmadan olabilecek çatışmaları engelleyerek düzenin devamını sağlayan güçlerdir.261 _{Kurumlar bir hegemonik strateji olarak politikaların evrenselleşmesini ve}

temsilini sağlayan var olan dünya düzeni hakkında rıza üretme araçlarıdır.

Bu bağlamda Cox, tarihsel yapıların “sosyal güçler, devlet biçimleri ve dünya

düzeni” olarak üç düzeye uygulanarak baskın ve hegemonik bir küresel yapının ortaya

çıkacağını vurgular. Üretim süreçlerinin tezahürü olan sosyal güçler, devlet ve toplum birlikteliğinden oluşan devlet biçimleri ile barışta ve savaşta devletlerin meşru olarak varlığını sürdürebilmesi sağlayan unsurlarla oluşan dünya düzeni olarak açıklanan ve birbirleriyle etkileşim halinde olan bu üç düzeyin262 Soğuk Savaş sonrası dönemde neoliberal politikaların ve küresel kapitalizmin hegemonyası olarak ortaya çıktığı anlaşılmaktadır.

Maddi güç ile normları içeren dünya düzeniyle ilgi kolektif tahayyül ve evrensel olarak düzenin yönetimini sağlayan kurumların uyumlu olarak birbirlerine bağlanmasıyla oluşan hegemonya dünya düzeninin istikrarını sağlar.263 _{Cox bu teorik açıklamalarını,}

tarihsel yapıları ortaya çıkartan sosyal güçler ile bu güçlerin uygulandığı üç düzey arasındaki ilişkileri açıklayarak tarih boyunca kurulan hegemonik dünya düzenlerini somut olarak dönemselleştirip örneklendirir. Tezin teorik çerçevesi açısından önemli olan sivil toplum ve küresel sivil toplum kavramlarını dünya düzeni bağlamında değerlendiren Cox’un, uluslarası ilişkiler disiplininde baskın güç, tahakküm anlamlarında kullanılan ve

261 _{A.g.m., s. 99.}

262 _{A.g.m., s. 100.}

genellikle maddi güce dayanan hegemonya264 _{anlayışını, dünya düzeninin meşruluğunu}

ve sürdürülebilmesini sağlayan bir rıza üretimi olarak kavramsallaştırmıştır.

Gramsci’nin teorik açıklamalarını uluslararası ilişkiler alanına taşımaya çalışan Cox, özellikle ilgilendiği uluslararası organizasyonların ne anlama geldiğini kavramak açısından Gramsci’nin düşünüş biçiminin yardımcı olduğunu belirttiği çalışmasında, tarihsel yapılar ile hegemonik bir dünya düzenin nasıl kurulduğunu açıklar.265 Gramsci’nin hegemonyanın üretildiği alan olarak betimlediği sivil toplum anlayışında belirttiği gibi kapitalist üretim ilişkilerinden bağımsız bir şekilde sivil toplumu açıklamak mümkün değildir. Sivil toplumun politik ve ekonomik iktidarın rıza üretiminin sağlandığı bir alan olarak belirleyen Gramsci’den etkilendiğini belirten Cox, benzer bir ilişkinin dünya düzeni içinde geçerli olduğunu savunur. Dünya sistemi, sadece devletlerin birbirleriyle ilişkileri üzerinden şekillenmez; dünya sistemi üretim ilişkileri ile şekillenen sosyal güçlerin diyalektik süreçte evrensel bir söylem oluşturularak hegemonik bir dünya düzeni kurulmaktadır. Tarihsel olarak sosyal ve ekonomik devrim aracılığıyla güçlenen devletlerin kurdukları politik yapının ülke sınırlarını aşması ile hakim sosyal sınıfın ulusal düzeyde kurduğu hegemonyasının dışarı doğru yayılarak bir dünya hegemonyasının oluştuğunu belirten Cox’a göre hegemonyanın sürdürülmesi için kurumlar aracılığıyla diğer devletler düzenin bir parçası haline getirilir ve böylece hegemonik yapı evrenselleştirir. Uluslararası düzeyde hegemonya sadece devletlerarası politik ilişkilere dayanan bir düzen değildir. Baskın üretim biçimine dayanan dünya ekonomisi bütün ülkelerin içine nüfus eder ve diğer alt üretim biçimlerini kendine bağlar. Aynı zamanda farklı ülkelerdeki sosyal sınıfları birbirine bağlayan uluslararası sosyal ilişki biçimleri geliştirir. Dünya hegemonyası, sosyal, ekonomik ve politik yapının üçünün bir arada olmasıyla devletlerin ve sivil toplumların davranışlarını belirleyen hakim üretim biçimin

264 _{Hegemonya kullanımlarıyla ilgili bkz.: Atilla Eralp, “Hegemonya”…, s. 155-181.}

265 _{Robert W. Cox, “Gramsci, Hegemony and International Relations: An Essay in Method.”, Millennium}

ortaya çıkardığı kurallara dayanan evrensel değerler, kurumlar ve mekanizmalar olarak açıklanmaktadır. 266

Cox uluslararası örgütleri hegemonik ideolojinin geliştirildiği mekanizmalar olarak belirleyip bu örgütlerin hegemonik rollerini şöyle maddeler;267

1. Hegemonik dünya düzenini yayılmasını sağlayan kuralları belirlemek, 2. Kendilerini dünya hegemonik düzenin ürünü olarak görmek,

3. Dünya düzeninin normlarını ideolojik olarak meşrulaştırmak, 4. Çevre ülkelerin elitlerini tayin etmek,

5. Karşı hegemonik düşünceleri sönümlemek.

Kapitalist üretim biçimine dayanan tarihsel yapıda Dünya Bankası, Dünya Ekonomik Formu, Uluslararası Para Fonu gibi kuruluşlar dünya, para ve ticaret ilişkilerini belirleyen temel kurumlardır. Hegemonik sınıfın kendi ideolojisini bu uluslararası örgütler aracılığıyla yayıp sağlamlaştırması küresel bir sivil toplumun başlangıcını oluşturur.268 _{Küresel sivil toplumda olduğu gibi küresel boyutta da sosyal ilişkilerde}

yaşanacak temel değişikliklerin yeni bir tarihsel yapının ortaya çıkartabileceğini belirten Cox, uzun süreçte karşı hegemonik bir yapının olma olasılıkları üzerinde yorumlamalar yapar. Milenyum girişinde sivil toplum içerisinde gelişecek alternatif bir dünya düzeni için öngörülerini belirttiği 1999 yılında yayımladığı makalesinde, Gramsci’nin sivil toplumda burjuva hegemonyasını sürdürürken aynı zamanda özgürleştirici bir karşı hegemonya inşa edilebileceği saptamasından başlayarak dünya düzenindeki alternatif olasılıkları değerlendirir. Adı geçen makalede 20. yüzyılın son on yılında yaşanan politik ve ekonomik değişimlerin genel bir çerçevesini çizip zengin ve fakir insanlar arasındaki kutuplaşmanın artmasıyla dünya düzeninde var olan politikalara yönelik insanların inancını yitirdiğini belirten Cox, bu koşullarda bir çok aktivistin ve teorisyenin çeşitli alternatifler ve daha yaşanabilir bir toplum oluşturabilmek için sivil topluma baktığını

266 _{A.g.m., s. 60-62.}

267 _{A.g.m., s. 62.}

belirterek sivil toplum ile küresel kapitalizm ilişkileriyle şekillenen hegemonik bir dünya düzeninde karşı hegemonik bir yapının ortaya çıkabilirliğini tartışır.269

Cox, Gramsci’nin 1920 ve 1930’larda tarihsel bir bağlamda ele aldığı teorisini 21. yüzyılın son yıllarında değişen dünya bağlamına yerleştirmeye çalıştığını belirtir. “Sivil toplum hem şekillendirir hem de şekillenir, istikrar ve yeniden üretimin bir faili

olabileceği gibi düzen dönüşümünü sağlayan bir fail de olabilir.”270 Bu saptamasından hareketle Avrupa ve Amerikan düşüncesinde sivil toplumun iki anlamda kullanıldığını belirten Cox, birincisini yukarıdan aşağıya doğru, geniş nüfus kitlesi arasında kapitalist düzeni sağlayan ve kapitalizmin hakim ekonomik güçleri olan entelektüel ve kültürel hegemonyadır. İkincisi ise aşağıdan yukarı doğru, kapitalist düzen altında dezavantajlı ve yoksun bırakılmış nüfus kesimleri tarafından inşa edilip eski hegemonik düzenin yerine geçecek kadar insanlar tarafından kabul edilecek bir karşı hegemonyadır.271

Avrupa ve Amerika literatüründeki önceki yüzyıllarda yapılan sivil toplum açıklamalarının günümüz sivil toplumu için kullanılmadığını belirten Cox, toplum üzerindeki hakim güçler olan şirketler ve devletler ile bunlardan ayrı bir tarafta değerlendirilen ve özerk bir yapıya sahip olduğu düşünülen sivil toplum anlayışının kabul gördüğünü belirtir. Ona göre Doğu Avrupa’da otoriter yönetime, Asya’da ve Latin Amerika’da ise kapitalist hakimiyete karşı yapılan hareketler sivil toplumu ortaya çıkartmıştır. Bu örnekleri Gramsci’nin belirttiği hegemonik yapının diyalektik olarak ortaya çıkan karşı hegemonik özgürleşmesini sağlayacak güçler olarak analiz eden Cox, dünya ekonomisinin küreselleşmesi ile dezavantajlı kesimlerin protestoları ve alternatif arayışlarını aşağıdan yukarı doğru sivil toplum alanı olarak değerlendirir. Yerel toplumsal grupların yaptığı bu karşı hegemonik hareketler kültürel çeşitliliğe ve dünya çapında gelişen sosyal pratiklere dönüşüp yerel alanda tabandan gelen halk hareketlerinin ötesinde

269 _{Robert W. Cox, “Civil Society at the Turn of the Millenium: Prospects for an Alternative World Order”,}

Review of International Studies, Vol. 25, No. 1, 1999, pp. 3-28, www.jstor.org/stable/20097573,

(04.03.2015).

270 _{A.g.m., s. 5.}

katılımcı demokrasiye dayanan yeni bir politik otorite formu olarak “sivil devlet” projesine dönüşebileceği gibi sosyal hareketlerin birlikte kurduğu bir alternatif dünya düzeni olabilecek küresel sivil toplum vizyonunu da oluşturabilir. Ancak bu bağlamda devlet ve şirket çıkarları gibi hakim hegemonik güçler popüler hareketleri etkilemekte, sistemin parçası haline getirebilmekte, STK’lar devlet yardımı alarak hegemonik düzene itaat edebilmektedir. Sendikalar ve sosyal hareketlerin olmadığı yerde gönüllü organizasyonlar aracığıyla zengin ve yoksul, güçlü ve güçsüz arasındaki temel çatışmalar yeniden üretilmektedir.272 _{Cinsiyet, etnisite, din, milliyetçilik gibi farklı kimliklerle ortaya}

çıkan öznellikler politik ve ekonomik hakim güçler tarafından manipüle edilmektedir. Bu kimlikler ise sınıf bilinci gibi bir bilince sahip olmadıkları için bütün bunları birbirine bağlayacak karşı hegemonik bir pratik geliştirmenin asıl çözülmesi gereken sorun olduğu saptamasında bulunur. Üretimin maddi koşullarının kolektif insan davranışlarını belirlemesinden hareketle aşağıdan yukarı karşı hegemonik bir yapı oluşturabilmek için çevrecilik, kadın hakları, yoksulluk karşıtı hareketler ve barış hareketleri gibi yeni sosyal hareketler ile sendikalar arasında bir bağdaşma oluşturulması gerektiğini belirtir.273 _Yeni

sosyal hareketler özellikle yerel boyutta neoliberal ekonomik propaganda yapan güçler ile işbirliği yapabilmekte, Batı politikaları ve demokrasi söylemi piyasa ekonomisi için bir enstrüman haline gelebilmektedir. Dolayısıyla özgürleştirecek bir sivil toplum için sınıf temelli örgütlenmeler ve sosyal hareketlilikler bir arada olmalıdır. Sosyal hareketlerin emek ekseni olmadığı sürece hegemonik küresel sivil toplum içerisinde ya sönümlenecek ya da hegemonik düzenin bir parçası haline getirilip araçsallaştırılacaktır.

Cox, 2004 yılında yayınlanan makalesinde Hardt ve Negri’nin küresel kapitalist neoliberal düzeni adlandırmak için kullandığı İmparatorluk kavramsallaştırmasından hareketle Amerikan devlet yapısının baskın bir yere sahip olmasına karşın onu aşan hegemonik sistemin dayattığı tek medeniyeti274 _{ve kurumsallaşmış yapı boyutunda sivil}

272 _{A.g.m., s. 10-11.} 273 _{A.g.m., s. 18-19.}

274 _{Mehmet Akif Okur, “Robert W. Cox, Sivil Toplum ve Medeniyetler: Posthegemonik Bir Dünya}

Düzeni İçin Ontolojik Arayışlar” Uluslararası İlişkilerde Eleştirel Kuram Hegemonya - Medeniyetler ve

toplumu 20. yüzyılın güç çeşitlerinden biri olarak konumlandırır.275 Sivil toplumu çoğunlukla sosyal hareketler boyutuyla açıkladığı yazısında; ona göre ulusaşırı şirket gücünün küreselleşmesine alternatif ve Anglo Amerikan Irak istilasına karşı harekete geçen İmparatorluğa karşı çıkış gibi son on yıllarda ortaya çıkan bir güç olarak sivil toplum somutlaşmaktadır. İmparatorluğa ve devletler sistemine karşı tepki olarak ortaya çıkan sosyal hareketler, “topraksal olmayan, hiyerarşik olmayan ve bürokratik olmayan;

oluşan, ayrışan ve yeniden oluşan akışkan bir ağdır.”276 _{Bu özelliklerin aynı zamanda}

zayıf noktası olmakla birlikte sosyal hareketler toplumların hükümet kontrolünden bağımsızlaşmasını sağlayıp hükümetlere ve devletler arası sistemin aktörlerine baskı yapabilmektedirler. Küresel sosyal hareketler İmparatorluk vizyonuna yönelik sivil toplum içerisinde muhalefeti artırabilmektedir. Biyosferin sağlığı,277 _{insan koşullarında}

eşitlik, uluslararası kuruluşların reforma ihtiyacı olması gibi konularda sosyal hareketlerin dünya düzeninde değişiklik sağlayabileceğini ileri sürmektedir. Çünkü hegemonya ya da meşruiyet krizlerinin beklenmedik sonuçları olabilmektedir. Küresel kapitalizm girdiği her kriz ile hegemonik yapının sarsılması, sivil toplum içerinde karşı hegemonik dönüşümü sağlayacak hareketlerin ve inisiyatiflerin ortaya çıkmasına zemin hazırlayacaktır.

Cox’un eleştirel teorisini hegemonik küresel sivil toplum bağlamında ele alarak oluşturulan yukarıdaki açıklama ve değerlendirmelerin araştırma konusu olan küresel sivil toplumun olanaklarını analiz edebilecek pratikle buluşan teorik bir çerçeve oluşturmaktadır. Örnek çalışma olarak seçilen Uluslarası Af Örgütü Cox’un ifade ettiği gibi hegemonik bir araç mıdır yoksa aşağıdan yukarı doğru sivil toplum süreci içerisinde değerlendirilebilecek bir hareket midir? Bu soru UAÖ üzerine yapılacak empirik çalışma

275 _{Robert W. Cox, “Beyond Empire And Terror: Critical Reflections On The Political Economy Of World}

Order”, New Political Economy, Vol. 9, No. 3, 2004, pp. 307-323, DOI: 10.1080/1356346042000257778, (09.03.2015).

276 _{A.g.m., s. 309-310.}

277 _{Çevre hareketleri yazınında Neo Gramsciyan ekolojik teori, çevre politikaları içerisinde karşıt bir tarihsel}

blok oluşturma örneği olarak sivil toplum örgütlerini göstermektedir. Bkz.: Yelda Erçandırlı, “Yeşil Kuram ve Marksizm” Marksizm ve Uluslararası İlişkiler Kuramları, Derleyen: Faruk Yalvaç, İmge Kitabevi, Ankara 2017, s. 298.

ile çözümlenmeye çalışılacaktır. Ancak öncesinde tezin araştırma sorularından olan küresel sivil toplumun ne olduğu sorusuna yanıt olarak bu bölümdeki bütün analizler ve teorik tartışmalar ışığında tez çalışmasının ulaştığı özgün küresel sivil toplum tanımı verilmelidir.