Cürcânî’nin Muhtasar’ı kaynaklarda ve tahkikli basımlarında birbirinden farklı adlarla anılmaktadır. Bu isimleri zikretmeden önce Muhtasar’ın baskılarından bahsetmeyi yerinde görüyoruz. Muhtasar’ın eski ve yeni birçok baskısı yapılmıştır. En eski baskıları Mısır’da ve Hindistan’da Tirmizî’nin el-Câmi‘’nin baş tarafında yapılmıştır. Yeni üç baskısı mevcuttur. İlki 1404/1983 senesinde İskenderiye’de Dr. Fuad Abdülmün‘im Ahmed tarafından Dâru’d-Da‘ve’den çıkmıştır. İkincisi 1407/1986 senesinde Riyad’da Dr. Ali Zevîn tarafından Kâfiyeci’nin “Muhtasar fi
İlmi’l-Eser’iyle beraber Risâletân fi İlmi Mustalahi’l-Hadis adıyla Mektebetü Dâri’l- Kuds’ten neşrolunmuştur. Üçüncüsü ise, Ukayl b. Muhammed b. Zeyd el-Makturî tarafından 1413/1992’te Dâru İbn Hazm’dan Beyrut’ta neşrolunan Risaletün fi İlmi Usuli’l-Hadis isimli baskısıdır. Bu saydığımız üç baskı Muhtasar’ın müstakil tahkikli
basımlarıdır.197 Biz çalışmamızda Dr. Fuad ve el-Makturî’nin baskılarından
faydalandık.
Eserin ismi konusuna dönersek bazı basımlarında Fennü Usûl-i Mustalahi’l- Hadis198, bazı basımlarında ed-Dibâcü’l-Müzehheb199 diğer bazı basımlarında ise el- Muhtasar fi Usûli’l-Hadîs,200 şeklinde anılan eser, bazı kaynaklarda Hâşiye alâ
Hulâsati’t-Tîbî201 şeklinde yer alırken bazı el yazması nüshalarda Muhtasarun Câmiun
fî Ma‘rifeti’l-Hadîs202 şeklinde kaydedilmektedir. İsimde ihtilaf edilmesinin sebebini
Cürcânî’nin esere herhangi bir isim vermemiş olmasına bağlamak daha yerinde bir görüş olur diye düşünüyoruz. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu muhtasar, müstakil bir eser değildi. Mişkât Şerhi’nin ihtisar edilmiş halinin baş tarafında yer alıyordu. Zamanla beğenilip fazla ilgi gördüğünden ana metinden ayrılmış ve ayrıca da okutulmuştur. Nihayetinde esere bir isim verme mecburiyeti hâsıl olduğunda farklı isimlendirmelerin yapılması doğal bir durum olarak gelişmiş olmalıdır. Eserin ismiyle ilgili bu açıklamayı yaptıktan sonra eserin Cürcânî’ye aidiyeti konusuna gelirsek şunlar söylenebilir.
Öncelikle modern öncesi dönemde birçok eserin hata ile büyük zatlara nisbet edildiği görülmemiş birşey değildir. Örneğin Aristo’ya nisbet edilen İlâhiyat
(Theologia) isimli kitabın ona ait olmadığı yüzyıllar sonrasında anlaşılabilmiştir.203
197 Leknevî, Zaferu’l-Emânî, s. 16
198 Tebrîzî, Fennü Usul-i Mustalahi’l-Hadis, s. 16
199 Tebrîzi, Şerhu’d-Dibâci’l-Müzehheb, Basım: Muhammed Emin İmrân, Mustafa el-Bâbi el-Halebî
Matbaası, Mısır, h.1350
200 Cürcânî, el-Muhtasar fi Usuli’l-Hadis, thk: Dr. Fuad Abdülmün‘im Ahmed, Dâru’d-Da‘ve,
İskenderiye, h:1403
201 Katip Çelebi, a.g.e., C. 1, s. 720; Bağdadlı İsmail Paşa, a.g.e., C. 1, s. 728; Sehâvî, ed-Dav’u’l-Lâmi‘,
5/329, Şevkânî, a.g.e., C. 1, s. 488
202 Cürcânî, Hâşiye alâ Mişkâti’l-Mesâbîh, Süleymâniye Kütüphanesi, Fatih, no. 668
Bunlar bilinen şeylerdendir. Fakat böyle bir durum hâsıl oldu diye geçmişteki tüm eserlere şüphe nazarıyla bakmak da ilimle, fenle bağdaştırılabilecek bir davranış değildir. Bir şahsa nisbet edilen eserin ona ait olup olmadığını tesbit etmenin birçok yolu mevcuttur. Öncelikle eserin tabakat kitaplarında ona nisbet edilip edilmediğine bakılır. Ardından el yazma nüshalarında eserin kime nisbet edildiğine bakılır. Bir diğer yöntem de müellifin eserleriyle karşılaştırmak suretiyle yapılır ki belki de en zor yöntem budur. Zira bu çok ince sezgi yeteneği gerektiren bir araştırmadır. Ayrıca yazarın eserlerine ve üslubuna ziyadesiyle aşinalığı gerektirir. Bu açıklamalar muvacehesinde Muhtasar’ın Cürcânî’ye ait olup olmadığını sorguladığımızda şunları görürüz:
Cürcânî, 816/1413 senesinde vefat etmiştir. Bu, Muhtasar’ın 900/1494’lü yıllarda bir eser olarak bilindiğini Muhammed Şemsüddin et-Tebrîzî’nin Muhtasar
üzerine bir şerh yazmış olmasından anlayabiliyoruz. 204 Şerhin yazım tarihi şerhin
sonunda 935/1528 olarak verilmektedir.205 Bu da eserin en azından 900/1494’ler
civarında meşhur ve mütedavel olduğuna dair bir kanıttır. Doğrusu söylemek gerekirse Tebrîzî şerhinde Seyyid Şerif’in ismini hiç zikretmez. Sadece musannif demekle yetinir, bu da ondan eserin Cürcânî’ye aidiyeti noktasında yararlanma şansımızı ortadan kaldırır. Fakat bir diğer açıdan eserin 900/1494 civarında mütedavel olduğu ortaya çıkarılmış olur ki bu da önemli bir tesbittir. İnceleme şansını yakalayabildiğimiz Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa’da kayıtlı Hâşiye alâ Mişkâti’l-Mesâbih
nüshasının istinsah tarihi de eserin sonunda h. 982/1574 olarak verilmektedir.206
204 Bağdadlı İsmail Paşa Hediyyetü’l-Ârifîn C. 2, s. 218’de Muhammed Şemsüddin et-Tebrîzî’nin hicri
900’de vefat ettiğini söyler. Ömer Rıza Kehhâle de muhtemelen Bağdadlı’dan alıntılayarak onun ölüm tarihini 900 olarak verir. Fakat Tebrîzî’nin Cürcânî Muhtasar’ı üzerine şerhini tahkik eden Ahmed Mustafa Kâsım et-Tahtâvî eserin sonunda 935 yılından telif edildiği ile ilgili kaydı dikkate alarak ölüm tarihinin tartışmalı olduğunu iddia etmektedir. Bkz. Fennü Usul-i Mustalahi’l-Hadis, s. 16
205 Tebrîzî, Fennü Usuli Mustalahi’l-Hadis, s. 16
Ayrıca eser el yazması nüshalarda Seyyid Şerif Cürcânî’ye nisbet edilmektedir ki bu
da Muhtasar’ın ona ait olduğunun en önemli delillerinden biri olarak gösterilebilir.207
Bu eseri Cürcânî’ye nisbet eden kaynakları kronolojik sırasıyla zikretmek gerekirse en erken kaynak Sehâvî’dir. Cürcânî’nin torununun oğluyla Mekke’de 886/1481 yılında görüşmüş ve ona ders vermiştir. Ondan büyük dedesi olan Cürcânî ve eserleri hakkında birçok malumat edinmiştir. Bu malumatı eserinde zikreden Sehâvî, Mişkât üzerine ve Tîbî’nin Hulâsa’sı üzerine hâşiyeleri olduğunu zikreder ki bu iki eser aslında daha önce zikretmiş olduğumuz gibi Tîbî’nin Mişkât Şerhi’nin ve Mişkât Şerhi Mukaddimesi’nin özetlenmiş halidir.208 Eskiden ihtisar işlemlerine hâşiye
adının verildiği görülmektedir. Ardından gelen Katip Çelebi de Keşfü’z-Zünûn’da Tîbî’nin hadis usulüyle ilgili Hulâsa adında bir eseri olduğunu zikrettikten sonra Cürcânî’nin bunun üzerine bir haşiyesi olduğunu zikreder ki bu da Muhtasar’ın
Cürcânî’ye ait olduğunun bir kanıtıdır.209 Şevkânî, Hâşiye ale’t-Tîbî ismindeki bir
eserden bahsederken Bağdadlı İsmail Paşa ise Hâşiye ala Hulâsati’t-Tîbî fi’l-Hadis
şeklinde bir eseri olduğundan bahseder.210
Molla Muhammed Şemsüddin et-Tebrîzî’nin şerhini tahkik eden Ahmed Mustafa Kasım et-Tahtavî eserin Cürcânî’ye ait olduğunu Sehâvî, Kâtip Çelebi, Şevkânî, Bağdadlı ve Leknevî gibi kimselerin tabakat kitaplarında eseri ona nisbet
etmelerini yeterli görerek bu konuda şüphe etmeye gerek olmadığını ifade eder.”211
Cürcânî’nin Muhtasar’ını el-Muhtasar fi Usûli’l-Hadis adıyla neşreden Dr. Fuad Abdülmün‘im tahkikine yazdığı giriş kısmında eserin Cürcânî’ye ait olduğunu, tabakat kitaplarında ve yazma nüshaların çoğunda eserin Cürcânî’ye nisbet edildiğini
ifade etmek suretiyle delillendirmeye çalışır.212
207 Bir örnek için bkz. Cürcânî, Hâşiye alâ Mişkâti’l-Mesâbîh, Süleymâniye Kütüphanesi, Şehid Ali
Paşa, n. 502, vr. 397 b
208 Sehâvî, Dav’u’l-Lâmi‘, 5/329 209 Kâtip Çelebi, a.g.e., C. 1, s. 720
210 Bağdadlı İsmail Paşa, a.g.e., C. 1, s. 728; Şevkânî, a.g.e., C. 1, s. 488 211 Tebrîzi, Fennü Usûli Mustalahi’l-Hadis, s. 13-14.
Son olarak Leknevî’nin konuyla ilgili yaklaşımına değinmek gerekirse şunları ifade edebiliriz. Leknevî kendi devrinde ve kendisinden önceki devirlerde bu muhtasarın Cürcânî’ye aidiyeti üzerinde tartışmalar vukua geldiğini kimilerinin eseri İbn Humâm’ın talebesi Kemâlüddin İbn Ebi Şerîf’e kimilerinin ise Seyyid Cemâlüdddin el-Muhaddis’e nisbet ettiklerini ifade eder. İbn Ebi Şerif’e nisbetiyle ilgili hiçbir delil olmadığı için bu iddianın batıl olduğu görüşünde olan Leknevî, Seyyid Cemâlüddin’e de ait olamayacağını çünkü bizzat Seyyid Cemâlüddin’in Tîbî Hâşiyesi’ni Seyyid Şerif Cürcânî’ye nisbet ettiğini ifade eder. Böyle bir nisbette bulunduğunu Ali el-Kâri’nin Mişkât Şerhi’ndeki ifadelerinden öğrenmekte olduğumuzu beyan eden Leknevî, bunu eserin Seyyid Cemâlüddin’e nisbet edilmesinin yanlışlığına en büyük kanıt sayar. Leknevî ayrıca eserin Cürcânî’ye aidiyetini tabakat kitaplarında eserin ona nibet edilmemiş olması ve eserin Cürcânî’nin ilmi büyüklüğüyle bağdaşmayacak basitlikte olması gerekçeleriyle redde çalışan Ali el-Kâri’ye karşı çıkar ve daha önce zikretmiş olduğumuz tabakat kitaplarında eserin Cürcânî’ye nisbet edildiğini hatırlattıktan sonra bir âlimin akli ilimlerde zirve olduğu için nakli ilimlerde de aynı seviyede olması gerekmeyeceğini ifade eder. Sırf bu gibi bir sebepten ötürü eserin Cürcânî’ye ait olmadığını düşünmenin tutarsızlığına işaret eder. Şerhi kaleme aldığı sıralarda kendisinin de eserin Cürcânî’ye aidiyeti noktasında şüpheler yaşadığını ifade etmekten çekinmeyen Leknevî, eserin tabakat kitaplarında ve yazma nüshaların çoğunda ona nisbet edilmesinden dolayı şüpheye gerek olmadığı
fikrine vardığını beyan eder.213
Sonuç olarak eserin basitliği Cürcânî’nin ilimdeki kudretiyle bağdaşmıyor diye eserin Cürcânî’ye nisbet edilmesini şüpheyle karşılamak doğru değildir. Zira eser,
213 Muhammed Abdülhayy Leknevî, Zaferu’l-Emânî bi Şerhi Muhtasari’s-Seyyidi’ş-Şerif el-Cürcânî,
thk. Abdülfettah Ebu Gudde, Mektebü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 4. Baskı, Beyrut, 1429, s. 559-561; Leknevî, Fevâidü’l-Behiyye, s. 131. Çalışmamız boyunca Zaferu’l-Emânî’nin üç ayrı nüshasını kullandık. Birincisi Abdülfettah Ebu Gudde’nin ikincisi Takıyyüddin en-Nedvî’nin tahkikleridir. Üçüncüsü ise Hindistan taş baskısı Çeşme-i Feyz matbaası nüshasıdır. Biz çoğunlukla Ebu Gudde’nin nüshasını kullandık. Üç baskıyı bir birinden ayırmak için Ebu Gudde nüshasını kullanırken tahkik edeni belirtmedik. Takıyyüddin Nedvî nüshasını kullandığımızda tahkik edeni belirttik. Çeşme-i Feyz matbaası taş baskısını her kullandığımız yerde Çeşme-i Feyz matbaasını belirtmeye özen gösterdik. Böylece karışıklığın önüne geçmeye çalıştık.
Cürcânî’nin gençlik çağlarında yazdığı bir eser olabileceği gibi yine farklı amaçlarla yazdığı bir eser de olabilir. Tabakat kitaplarının müelliflerinin eseri ona nisbet etmeleri ve el yazması nüshaların çoğunda onun adının geçmesi zannı galiple eserin ona ait
olduğunu kabul etmeyi gerektirmektedir.214 Bizce de doğruya en yakın görüş budur.