Model-1 Analiz Sonuçları

Sanayileşme ve ekonomik kalkınma sürecinin tamamlayamayan gelişmekte olan ülkelerde makroekonomik istikrarın sağlanması büyük önem taşımaktadır. Sermaye hareketlerine açık olan gelişmekte olan ülkelerde makroekonomik istikrarı etkileyen temel faktörlerin başında döviz kuru yer alırken; gerek ülkelerarası ekonomik ilişkileri, gerekse ulusal piyasaları doğrudan etkilemesi açısından iktisat literatüründe sıklıkla tartışılan konular arasında yer almaktadır.

Çalışmada bu bölümde, tarım ürün fiyatı ile döviz kuru arasındaki uzun dönemli ilişkinin olup olmadığı, uzun dönemli ilişki olması durumunda sektörün döviz kuru dalgalanmalarından nasıl etkilediğinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışmada, uzun dönemde

modelleri;

Model 1: log 𝑝 = 𝛼₀ + 𝛼₁log 𝑅𝐸𝑋𝑅 +𝜀_𝑖𝑡 (3.12) şeklinde tanımlanmıştır. Bu bölümde her bir alt sektör için fiyat ile döviz kuru ilişkisi ayrı başlık altında ele alınmıştır.

Tarım ürün fiyatlar ile döviz kuru arasındaki panel eşbütünleşme testsonuçları Tablo- 32’de verilmektedir

Tablo-32: Model-1 için Panel Eşbütünleşme Test Sonuçları H U B U B A T

B Sabit Sabit ve trend

A Statistic Prob Statistic Prob

K Panel v-stat 0.990855 0.1609 6.158490 0.0000

L Panel rho-stat -0.468459 0.3197 -0.149832 0.4404

A Panel pp-stat -0.838098 0.2010 -1.822159 0.0342

G Panel adf-stat -0.653613 0.2567 -4.176878 0.0000

İ Statistic Prob. Statistic Prob.

L Group rho-stat 1.220571 0.8889 1.473455 0.9297

Group pp-stat 0.225000 0.5890 -1.440639 0.0748

Group adf-stat 0.432784 0.6674 -4.901701 0.0000

Sabit Sabit ve trend

Statistic Prob Statistic Prob.

M Panel v-stat 1.299724 0.0968 0.569624 0.2845

E Panel rho-stat -4.663548 0.0000 -3.654718 0.0001

Y Panel pp-stat -5.588885 0.0000 -12.78886 0.0000

V Panel adf-stat -5.749092 0.0000 -10.67148 0.0000

E Statistic Statistic Prob. Prob.

Group rho-stat -0.845276 0.1990 -0.377329 0.3530

Group pp-stat -2.678771 0.0037 -10.89844 0.0000

Group adf-stat -3.345296 0.0004 -9.588882 0.0000

Sabit Sabit ve trend

Statistic Prob Statistic Prob.

S Panel v-stat 0.295858 0.3837 4.690785 0.0000

E Panel rho-stat -0.824662 0.2048 -1.640837 0.0504

B Panel pp-stat -1.199623 0.1151 -4.817596 0.0000

Z Panel adf-stat -1.198071 0.1154 -4.895393 0.0000

E Statistic Statistic Prob.

Group rho-stat 1.014059 0.8447 -0.207688 0.4177

Group pp-stat 0.054053 0.5216 -4.403104 0.0000

Group adf-stat 0.066046 0.5263 -4.312552 0.0000

Tablo-32’de yer alan Model-1 panel eşbütünleşme test incelendiğinde, değişkenler arasında sabit durumda uzun dönem ilişkinin olmadığı, ancak sabit ve trend durumunda uzun dönem ilişkisinin olduğu görülmektedir. Bu noktada sabit ve trend durumu dikkate alınarak, uzun dönem eşbütünleşme parametre tahmini yapılmıştır.

eşbütünleşme test sonuçları incelendiğinde, değişkenler arasında hem sabitte, hem de sabit ve trend durumunda uzun dönemli ilişkinin olduğu belirlenmiştir. Bütün alt sektörler için uzun dönemli ilişkinin olduğu belirlendiğinden eş bütünleşme tahmin sonuçları yapılmıştır.

Eş bütünleşme parametreleri tahmininde yatay kesit bağımlılığının dikkate alınmadığı DOLS, FMOLS tahmincileri kullanılmış ve sonuçlar Tablo-33’de verilmektedir. Tablo-33’de yer alan Model-1’e ait panel eşbütünleşme ilişkisi tahmin sonuçları incelendiğinde, döviz kurunun hububat-baklagil fiyatları üzerindeki etkisinin hem DOLS, hem de FMOLS tahmincisinde istatistikî olarak anlamlı ve pozitif olduğu görülmektedir. Panel DOLS ve FMOLS test sonuçları panel bazında değerlendirildiğinde; hububat-baklagil fiyatlarının işaretinin beklenildiği gibi pozitif ve istatistiksel olarak %1 düzeyinde anlamlı olduğu görülmektedir. Yani uzun dönemde döviz kurundaki artış, hububat-baklagil fiyatların da artışa neden olmaktadır.

Tablo-33’de yer alan hububat- baklagil alt sektörleri için grup panel DOLS test sonuçlarına göre, döviz kuru katsayısı 0.147, FMOLS test sonucuna göre de döviz kuru katsayısı ise 0.149 olarak hesaplanmıştır. Hububat-baklagil grubunda yer alan toplam 12 ürün için, döviz kurundaki bir birimlik artışın DOLS sonuçlarına göre 0.147, FMOLS sonuçlarına göre 0.149 fiyat artışına neden olduğu belirlenmiştir. Panel DOLS ve FMOLS test sonuçlarına ürün bazında bakıldığında; en yüksek katsayısı olan ürünler kırmızı mercimek, nohut, kuru fasulye ve yulaf olmuştur. Tablo-33’de yer alan hem DOLS, hem de FMOLS tahmin sonuçları incelendiğinde; döviz kurunun meyve fiyatlarına etkisinin işaretinin pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Yani uzun dönemde döviz kurundaki bir birimlik artışın, meyve fiyatlarını artırdığı belirlenmiştir. Meyve alt sektöründe yer alan toplam 12 ürün için, döviz kurundaki bir birimlik artışın, DOLS sonuçlarına göre 0.126, FMOLS sonuçlarına göre de 0.121 fiyat artışına neden olduğu belirlenmiştir. Tablo-34’de yer alan hem DOLS hem de FMOLS tahmin sonuçları incelendiğinde, döviz kurunun sebze fiyatlarına etkisinin işaretinin diğer iki alt sektörde olduğu gibi sebze sektörü içinde pozitif ve istatistiksel olarak anlamlı çıkmıştır. Panel eş bütünleşme tahminci sonuçlarına göre, döviz kurundaki bir birimlik artışın, sebze fiyatlarını artırdığı belirlenmiştir. Sebze alt sektörü için grup panelgenelinde döviz kuru katsayısının DOLS test sonuçlarına göre 0.137, FMOLS test sonuçlarına göre de 0,141 olduğu belirlenmiştir. Sebze sektöründe yer alan toplam 12 ürün genelinde döviz kurundaki bir birimlik artışın, sebze fiyatlarını DOLS test sonuçlarına göre 0.137 artırırken, FMOLS test sonuçlarına göre de 0.141 arttırdığı sonucu elde edilmiştir.

ÜRÜN

DOLS FMOLS

Coefficient t-Statistic Coefficient t-Statistic

H B Buğday 0.122410 2.454791 0.135250 1.59765 U A Arpa 0.137300 2.810622 0.147540 1.62799 B K Mısır 0.108080 3.266701 0.131220 1.91843 U L Pirinç 0.112710 2.124311 0.102110 1.41150 B A Çavdar 0.121970 2.514288 0.146680 1.65436 A G Yulaf 0.155330 2.978150 0.185530 1.99148 T İ Nohut 0.203450 3.980645 0.221580 2.38367 L Kuru fasulye 0.203360 4.782866 0.118640 1.73003 Kırmızı mercimek 0.219620 4.122438 0.177480 2.27507 Tütün 0.105200 2.009271 0.134110 2.04518 Şeker pancarı 0.150050 8.415876 0.181750 4.08965 Patates 0.124500 2.436851 0.111520 1.38729 Grup istatistik 0.146997 12.094567 0.149450 6.96062 Muz 0,117299 3,382737 0,047392 0,578434 İncir 0,110109 1,829812 0,126264 1,500925 Üzüm 0,184501 4,794397 0,182098 2,317900 M Portakal 0,084262 2,068656 0,080579 0,869540 E Mandalina 0,096174 2,254697 0,096300 1,163591 Y Limon 0,075742 2,255749 0,051941 0,789636 V Greyfurt -0,00531 -0,15403 -0,02445 -0,42218 E Fındık 0,115789 2,398337 0,142686 1,547641 Ceviz 0,260527 6,085236 0,263557 3,130782 Badem 0,200545 4,086626 0,198997 2,108888 Antep fıstığı 0,155319 3,725315 0,149470 2,034637 Kayısı 0,120796 3,678829 0,134647 1,811695 Grup İstatistik _{0,126312 10,50961 0,120790 5,032037} Domates 0.068280 0.768762 0.068280 0.768762 Hıyar 0.175008 1.733060 0.175008 1.733060 Biber 0.091157 1.103074 0.091157 1.103074 S Bamya 0.161716 1.669553 0.161716 1.669553 E Patlıcan 0.117647 1.339528 0.117647 1.339528 B Kavun 0.151231 2.019823 0.151231 2.019823 Z Karpuz 0.116101 1.660954 0.116101 1.660954 E Fasulye 0.153169 1.669850 0.153169 1.669850 Soğan 0.122254 1.630713 0.122254 1.630713 Sarımsak 0.212877 2.323579 0.212877 2.323579 Pırasa 0.224106 2.540893 0.224106 2.540893 Havuç 0.097944 1.552916 0.097944 1.552916 Grup İstatistik _{0.136659 9.055258 0.140957 5.777170}

Türkiye Ekonomisi’nde özellikle planlı dönemin başladığı 1960’lı yıllarndan itibaren ekonominin dışa açılmasını engelleyen ithal ikameye dayalı dışa kapalı ekonomi politikası olan sabit döviz kuru sisteminin benimsediği görülmektedir. Ancak 1970’li yıllar, son dönemlerinde korumacı dış ticaret politikasının ve sabit kur uygulaması ile desteklenen ithal ikameci sanayileşme stratejilerinin iflas ettiği bir dönem olmuştur. Bu süreçte, ekonomik ve siyasi kriz ortamından çıkılması için yeni bir istikrar programının oluşturulması zorunluluğu oluşmuş ve 24 Ocak 1980 Kararları olarak bilinen istikrar tedbirleri uygulamaya koyulmuştur.

öncesi ve sonrası dönem olarak ayırmak mümkündür. 24 Ocak kararları ile aşırı değerlenmiş döviz kuru politikası yerine piyasa ekonomisine ağırlık veren ihracata dayalı dışa açık ekonomi politikası izlenmeye başlamıştır. Esnek kur politikasının uygulamaya koyulmasının ardından döviz kurunda aşırı dalgalanmalar ve dengesizlikler yaşanmıştır. Ancak ekonomik birimlerinesnek kur sistemine uyum sağlamaları ile birlikte kurlar zamanla daha istikrarlı bir trend içine girmiştir (Okur,2002:45-46).

Son dönemlerde özellikle gelişmekte olan ülkelerde uygulanan liberal iktisat politikaları sonrasında finansal işlemlerin çeşitliğinde önemli artışlar yaşanmıştır. Bu değişimler ülkelerin büyüme, enflasyon, dövizkuru ve birçok makro ekonomik büyüklüklerde yüksek oranlı belirsizlikler yaşanmasına neden olmuştur. Yaşanan belirsizlikler, her ülkenin farklı sektörlerinde ayrı şekillerde etkiler oluşmasına neden olmuştur.

Stratejik bir öneme sahip olan tarımsal sektörü, dış ticarete konu olan tarım ürünleri dış gelir sağlaması açısından Türkiye ekonomisin’de önemli bir yere sahiptir. Bu çerçevede tarım ürünleri ihracat talebini kur dalgalanmalarından en az düzeyde etkilenecek yapıya getirilmesi gerekmektedir. Yaşanan kur dalgalanmaları ihracat talebini iki şekilde etkileyebilmektedir. Genel görüşlerden biri; döviz kuru dalgalanmalarının riskleri artırdığı için ihracatı olumsuz yönde etkilediğidir. Son dönemlerde ortaya konulan bir başka görüşe göre de vadeli piyasaların kısa ve orta vadede riskleri düşürmesi nedeniyle döviz kuru dalgalanmalarının ihracatı olumlu şekilde etkilediğidir. Bu sürecin olumlu yada olumsuz etkilemesini belirleyen unsur sektörün üretimdeki rekabet düzeyidir.

Dünyada tarım ticaretinin görece payı zaman içerisinde azalmasına rağmen, stratejik konumundan dolayı uluslar arası ticaretteki yerini hala korumaktadır. Son dönemlerde uluslararası ekonomik ilişkilerde en sorunlu konuların arasında tarım ürün piyasaları ve tarım ticaretinin döviz kurlarındaki değişime gösterdiği tepki yer almaktadır. Türkiye’de kur sistemlerinin dövize bağlı olarak değişmesi, tarım ticaretini de kur değişimlerine karşı hassas hale getirmiştir. Döviz kurundaki bu değişimler nedeniyle, tarım sektöründeki karar alıcılar; uzun dönemli ticaret dengesinin optimal seviyede olup olmadığı vekur değişimlerinin ticaret dengesini uzun dönemde nasıl etkilediği konusunda belirsizlikler yaşamaktadır. Bu bağlamda sektörün ürün bazında döviz kuru dalgalanmalarına olan hassasiyetinin ortaya konulması ayrıca bir önem teşkil etmektedir. Çalışmada döviz kuru ile alt sektörlerde yer alan tarımsal ürünlerine yönelik panel eşbütünleşme test sonuçlarına göre, döviz kurundaki yükselmelerin

dönemli bir ilişkinin olduğu belirlenmiştir. Çalışmada döviz kuru dalgalanmalarının özellikle ihracatta öne çıkan ürünleri etkilediği sonucuna ulaşılmıştır.

Reel döviz kurunun arttığı, bir başka deyişle ulusal para biriminin değer kaybettiği dönemlerde, sektörün bir yandan rekabet gücü kaybı nedeniyle ihracatının azaldığı, diğer yandan da yerli yerine ithal tarım ürünlerinin düşük fiyatlar nedeniyle tercih edilmesi ithalat artmakta ve dış ticaret açığı da büyütmektedir. Türkiye’de döviz kurunun yükselmesi ihracatta söz sahibi olan ürünlerde avantajlı bir durum oluşturma ihtimali, bulunmaktadır Ancak Türkiye’de tarım sektöründe maliyet kalemlerinin (gübre, sulama teknolojisi, tohum vb.) birçoğunun ithal edilmesi, kurun yükselmesi durumunda ihracat gelirlerinin artarken, girdi fiyatlarının yükselmesiyle önemli ek maliyet oluşmasına da neden olmaktadır. Bu durum oluşabilecek avantajın ortadan kalkmasına neden olmaktadır.

Beklenmeyen döviz kuru yükselmeleri özellikle sektörde faaliyet gösteren vadeli döviz işlemleri gerçekleştiren, vadeli döviz piyasalarında satış yapan işletmeleri de olumsuz yönde etkilemektedir. Türkiye gibi ödemeler dengesi açık veren ülkeler, döviz gideri doğuran işlemlerde kısıtlama yaparken, döviz kazandırıcı işlemlerin özendirilmesini gerekmektedir.Bu gerekçe ile Türkiye’de tarım ticaretininolumsuz süreci hızlı bir şekilde atlatması için, sektörün döviz kuru değişkenliğinden doğan risklere karşı korunmahususunda yeterli kapasiteye ulaştırılması gerekmektedir.