Leymann, mobbing olgusunu şöyle tarif eder: “Bir veya birkaç kişi tarafından diğer bir kişiye yönelik olarak, düşmanca ve ahlâk dışı yöntemlerle sistematik biçimde uygulanan psikolojik bir terör.”513 Leyman’a göre mobbingin nedeni düşünce ve inanç ayrılığından, kıskançlık ve cinsiyet ayrımına kadar her türlü faktör olabilir.514
“Mobbing”, kişiye yönelik, kişinin yaşı, ırkı, cinsiyeti, dini, uyruğu, sakatlığı veya hamileliği gibi herhangi bir nedene dayalı belirgin bir ayrımcılık olmaktan çok, taciz, rahatsız etme ve kötü davranış yoluyla herhangi bir kişiye yönelen saldırganlıktır. Kişiyi iş yaşamından dışlamak amacıyla kasıtlı olarak yapılır.515 “Mobbing”, iş ortamında sahip olduğu güce güvenen bir kişinin, başka bir kişiyi çeşitli duygusal manipülasyon yöntemleriyle yıldırması anlamına gelir.516“Mobbing”, iş ortamında diğer çalışanlar ve işverenler tarafından tekrarlanan saldırılar şeklinde uygulanan bir çeşit psikolojik terördür.517
512
Tutar, a.g.e., s. 36.
513 Akdağ, a.g.m., www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23418 - 47k, Sayı: 585, 20.02.2006
514
Heinz Leymann, “Introduction To The Concept Of Mobbing”, http://www.leymann.se/English /frame html.
515
Davenport, Schwartz ve Elliott, a.g.e., s.16.
516
Nuhoğlu, a.g.m., http://mert-tr.blogspot.com/2006/01/psikolojik-yildirmanin-sagliga.html, 24.01.2006.
517
Uygulanan kötü davranışların, dışlamaların, iş tanımında olmayan gereksiz iş yüklemelerinin mobbing sayılabilmesi için:518
• kasıtlı olarak yapılması,
• sistematik olarak tekrarlanması
• uzun bir zamandan beri (en azından altı ay) devam ediyor olması gerekir.
“Kişilik kavramı” söz konusu olduğu zaman, akla bireysel farklılıkları vurgulamak gelir. Psikologların ve davranış bilimcilerin çoğu için kişilik, bireyi diğerlerinden ayıran özelliklerin toplamıdır. Bu özellikler, kişinin diğer insanlara göre, farklılıklarını ortaya koyar. Bireylerin çok farklı ayırıcı özelliklerinin varlığı, onların bu özelliklere göre belli bir kişilik kazanmasını sağlar. Buna göre “kişilik, bireylerin sahip olduğu ayırıcı özelliklerin toplamıdır” şeklinde bir tanım yapılabilir.519
“Kişilik”, bireyin zihinsel ve bedensel özelliklerinde görülen farklılıklar ve bu farklılıkların kişinin davranış ve düşüncelerine yansıyış biçimidir.520 “Kişiliği”, bireyin iç ve dış çevresi ile kurduğu, diğer bireylerden ayırt edici, tutarlı ve yapılaşmış bir ilişki biçimi olarak da tanımlayabiliriz.521“Kişilik” kavramı kısaca, ferdin yaşama biçimi olarak tanımlanır. Nasıl kültür bir toplumun yaşam tarzını gösteriyorsa, kişilik de, bireyin yaşam tarzını gösterir.522
Bireyler, biyolojik yapılarıyla birlikte, öğrenim, kültür düzeyleri ve sosyal etkileşimlerin oluşturduğu bir yapıya sahiptirler. Bilgi, güdü ve varsayımlara dayanarak zaman içinde aldıkları kararlar, bireyin kişilik oluşumuna sürekli olarak etki yapar.523
Mobbing genel olarak kurbanın kişiliği, dürüstlüğü ya da mesleki yeterliliği konusundaki saldırılarla başlar. Devamında kurbana endişe ve gerginlik yaratacak baskılar uygulanır. Bu şekilde kurbanın ruh sağlığı etkilenerek bulunduğu pozisyonla ilgili sorun yaratılır ve şirket dışına itilmeye çalışılır.524
518
Laçiner, a.g.m., http://www.turkishweekly.net/turkce/ makale.php?id=98, 24.04.2006
519 Tutar, a.g.e., s. 33. 520 Tutar, a.g.e., s. 34. 521 Cüceloğlu, a.g.e., s.430. 522 Tutar, a.g.e., s. 33. 523 Onal, a.g.e., s. 26. 524
Psikolojide genel bir kategori olarak insanlar “A” ve “B” tipi kişilik olarak sınıflandırılırlar. İnsan “A” tipi bir kişilik özelliğine sahip ise, hem mobbing kurbanı olma, hem de ona karşı koyma potansiyeli daha yüksek olacaktır.525
“A” tipi kişilerin çoğunda görülen saldırganlık, ihtiras, rekabet, iş tutkunluğu, acelecilik, sabırsızlık gibi özellikler, onları; dinginlik, sabır, hoşgörü, tolerans, göz ardı etme, önemsememe, ağırdan alma gibi özelliklere sahip olan “B” tiplerinden ayırır. Buna göre mobbingin hedefi olma ve ona direnç gösterme potansiyelini belirleyen temel faktör, kişinin “A” veya “B” tipi kişilik özelliklerine sahip olmasıdır.526
“A” tipi kişiler, “Tip A sendromu” denilen bir sendromu sık sık yaşarlar. “Tip A sendromu”, sosyal ve psikolojik çevre ile kavgalı olmak gibi bir duruma neden olur. A tipi kişilik özelliğine sahip olanlar çabuk düşünürler, pratik zekaları vardır; birkaç işi aynı anda gerçekleştirirler, belli bir zamanda maksimum etkinlik ve sonuç elde etmeyi başarırlar.527 Bu özellikler, kişilerin mobbinge uğrama olasılığının artmasına neden olur.
“B” tipi kişilik özelliğine sahip olanlar ise, daha rahat, daha uysal, daha az rekabetçidirler. “A” tiplerinin küçük ayrıntılara takıldıkları yerde, “B” tipleri olaylara daha farklı yönlerden bakabilirler. Yaşama dair fazla beklentileri yoktur, telaşları daha az, kaygıları daha düşüktür. “B” tiplerinin de mobbing kurbanı olma ihtimalleri vardır; ancak bunlar mobbing karşısında fevri hareket etmez, daha kontrollü ve dengeli tepki gösterirler.528
Mobbingde, insanların imajını,mesleki ahlakını ve yeterliğini küçültücü davranışlar vardır. Mesleki yeterlik sorgulandığı zaman, bu aynı zamanda, o kişiye güvenilemeyeceği anlamına da, gelir. Algılamalarına göre, eğer onlara güvenilmiyorsa, yaptıkları iş değersizdir ve kendileri de, değersiz hale gelir. Sonuç,
525 Tutar, a.g.e., s. 36. 526 Tutar, a.g.e., s. 36. 527
Clay Hamner ve Dennis Organ, Organizational Behaviour an Appliend Psychological Aproach, Dallas Texas, Business Pub Inc, 1978, p. 272.
528
“benlik duygusu”nun kaybıdır. Bu unsur, her şeyin üzerinde, mobbing döngüsünü başlatır.529
Buradan da anlaşılacağı gibi kişilikte “benlik” kavramı da oldukça önemlidir. Kişilerin benlikleri mobbinge maruz kalma ya da mobbing yapma bakımından önem taşıyabilir.
Mobbing sürecinde kurbanı en fazla etkileyen, mobbingin sıklığı, tekrarı ve süresidir. Mobbing arttıkça ve süresi uzadıkça, etkisi de artar. Mobbinge dayanma sınırı, kişiden kişiye değişir. Birisi için, dayanılabilir olan bir durum, diğerine çok büyük zararlar verebilir. Mobbingi tolere edemeyen kişilik özelliğine sahip bireylerde, “benlik duygusunun kaybı” görülür.530
Bireylerin benliği, kazandıkları başarılar veya uğradıkları başarısızlıklar ile sürekli gelişir ve değişir. Bireyin uğradığı başarısızlık sürekli olursa, kendine olan güvenini kaybeder ve üyesi olduğu grubun normlarına daha çok uyum sağlar. Ama başarılıysa, gruba yaratıcı ve yenilikçi fikirler getirerek katkı sağlar.
Doğduğunda varlığının bilincinde olmayan birey sadece açlık, üşüme gibi bazı doğal gereksinmelerini algılar. Zaman geçtikçe kendisinin diğer bireylerden ayrı bir varlık olduğu gerçeği toplumdaki etkileşmeler sonucu ortaya çıkar. “Benliği”nin gelişmesi çevresindeki insanların tepkileri sonucudur. Ailede başlayan bu gelişme zamanla daha geniş bir çevrede gruplar ve değişik topluluklarla etkileşim sürecinde oluşur.531
“Benlik bilincini” etkileyen, koşullardan birisi toplumsal bir çevrenin varlığıdır. Benlik bilinci daha çok bireyin başından geçmiş olayların ve değişik tecrübelerin yerleşmesinden oluşur.532 Kişi sahip olduğu adı, kişisel özellikleri, giyimi ve
kuşamıyla toplumda yerini belirler.
Bir kimsenin benlik bilinci onun kendisiyle ilgili düşüncelerini, algılamalarını ve kanaatlerini içerir; kendisini nasıl gördüğünü özetler. Herkes daha olumlu, daha
529
Ekiz, a.g.m., http://www.unigazete.com, 21.01.2006.
530 Tutar, a.g.e., s. 16. 531 Onal, a.g.e., s. 27. 532 Onal, a.g.e., s. 27.
gelişmiş bir benlik geliştirme çabası içindedir. “Olumlu bir benlik bilinci” geliştirebilmemiz için koşulsuz sevgi (unconditional love) içinde yetişmemiz gerekir. Koşulsuz sevgi, birey ne yaparsa yapsın onun sevgi ve saygıya layık olduğunu kabul eden anlayışın ürünüdür. Koşulsuz sevgi içinde büyüyen kişilerin benlik anlayışları güçlü ve olumludur.533
Mobbing doğrudan olarak yapılacağı gibi dolaylı olarak manipülatif olarak da sinsice davranışlarla yapılabilir. Bazı kişiler çift yönlü kişilikleriyle iyi bir oyuncu gibi izini belli ettirmeden hedefine ulaşabilir.
“Sosyapat” olarak nitelendirilen bu tarz mobbingciler pasif kişilikli olarak adlandırılır. Bunlar, kötü davranışlarını örtmek için nazik ve düşünceli davranışlar sergileyeceklerinden, onlarla başa çıkmak zordur.
Bu anlamda Vickers, mobbing davranışlarını kasıtlı olarak başkalarına acı çektirme ve bundan zevk duyma olarak tanımlar. Bu davranışlarda bulunan kişileri “sosyopat” olarak nitelendiren Vickers; sosyopatın temel amacının davranışta bulunduğu kişinin moralini sabote etmek, üretkenliğini ve bağlılığını azaltmak ve kişinin kendisini yetenekli bir çalışan olarak görmesini engellemek olduğunu vurgular. Kişiye kasıtlı ve planlı olarak mobbing davranışlarında bulunmada kullanılan çeşitli yaklaşımları, dışlama, bir iyi bir kötü davranma, önemli kimlik detaylarını hiçe sayma (ismini sürekli yanlış söyleme gibi), kabalık, tutulmamış sözler, önemsememe, kişiyi bekletme ve nankörlük olarak sıralar.534
Liderlerin kişiliği de mobbingin yaşanıp yaşanmamasında önemli bir unsur olabilir. Eğer lider bulunduğu örgütü iyi bir şekilde yönetemiyorsa mobbinge zemin hazırlayabilir.
Bu nedenle her şirket ve örgütte bu gibi durumlardan haberdar olmak ve önlem almak için düzenleme ve prosedürler bulunmalıdır.535 Ayrıca kurban pozisyonundaki kişi yaptığı davranışın farkında olmayabilir. Bunun için insanlara konuşma fırsatı verilerek problemlerin çözülmesi sağlanabilir. İşte bu noktada yönetim, örgüt hatta
533
Cüceloğlu, a.g.e., ss. 428-429.
534
Margaret H. Vickers, Bullying as Unacknowledged Organizational Level: A Researcher’s Story,
Employee Responsibilitirs and Rights Journal , Vol. 13, No. 4, 2001.
535
çalışanlar çok büyük önem kazanır. Çünkü inanmak istemeyenler, kötü niyetli kişiler kurban ne kadar derdini anlatmak istese de onu anlamaya çalışmayacaktır. Bu noktada lider devreye girebilmelidir.
Çünkü lider farkında olmadan ya da farkında olarak mobbing, örgütsel politikaya dönüşürse, kurban bir kişiyle değil, bir grup (çete) ile mücadele etmek zorunda kalır. Bu durum karşısında kurban, hem yöneticinin hem de örgütün desteğini alan mobbingci ile başa çıkmada zorluk çeker.536
Kişilik tipleri bakımından mobbinge verilen tepkiler farklılık gösterir. Kimi kişiler, bazı tutum ve davranışları mobbing olarak görüp onunla mücadele ederken, kimileri bunu mobbing olarak görmeyip bu tutum ve davranışları olağan bir durum gibi değerlendirir. Yani bir işyerinde hangi davranışların mobbing olarak kabul edildiği, çalışanların kişilik özelliklerine, değer yargılarına, kültürlerine ve inançlarına göre değişiklik gösterir.537
Dirençli, cesur, bu davranışları kabul etmeyeceğini belli eden kişinin saldırıya maruz kalması durumunda göreceği zararın daha az olduğu söylenebilir. En azından kendine olan güvenini yitirmeden önce başka bir iş bulur ve sağlığı bozulmadan yeni bir iş arayışına geçebilir.