Çalışmanın temel amacı, yükselen piyasa ekonomilerinde gerçekleşen finansal gelişmenin, gelişmiş ülkelere yakınsayıp yakınsamadığını test etmektir. Bu bağlamda söz konusu analizler ülkelerin finansal sistemlerinin yakınsayıp yakınsamadığı hakkında kapsamlı bir değerlendirmenin yapılmasına olanak sağlamaktadır. Genel olarak ülkelerin finansal yapılarıyla ilgili yapılan değerlendirmelerin daha açıklayıcı olması amacıyla, finansal gelişmenin belirleyici ölçütlerinin pek çoğu analize dahil edilmeye çalışılmıştır. Dolayısıyla, her iki ülke grubu içinde seçilen değişkenler finansal gelişme ölçütlerinin belirleyicisi konumundadır. Çalışmada ekonometrik analize geçmeden önce çalışmanın daha kapsamlı olması ve araştırmanın daha anlamlı sonuçlar verebilmesi amacıyla kullanılan değişkenler için bir finansal gelişme endeksi hesaplanmıştır.
Finansal gelişme endeksinin hesaplanabilmesi için finansal gelişme ölçütlerinden özellikle bankacılık ve sermaye piyasaları ile ilgili olan 10 tane değişken hesaplamalara dahil edilmiştir. Kullanılan bu değişkenler hem yükselen piyasa ekonomileri hem de seçilmiş 5 gelişmiş ülke için temel bileşenler analizi ile bir endeks haline dönüştürülmüştür. Çalışmanın bu kısmında, değişkenlere ilişkin serilerin ve bu değişkenlerin kullanılmasıyla elde edilen finansal gelişme endeksinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Öncelikle finansal gelişme endeksinin hesaplanmasında kullanılan temel bileşenler analizi ile ilgili bilgi verilmiş sonrasında
ise finansal gelişme endeksinin hesaplanmasında kullanılan istatistiki sonuçlar gösterilmiştir.
4.3.1. Finansal Gelişme Endeksinin Oluşturulması
Finansal gelişmişlik düzeyinin belirlenmesinde pek çok göstergeden yararlanılmaktadır. Bu bağlamda, finansal gelişmenin belirlenmesi için kullanılan değişkenler açısından net bir fikir birliği bulunmamaktadır. Finansal sistem çok geniş bir çalışma alanını kapsadığından dolayı pek çok çalışmada finansal gelişmenin ölçütleri farklı yöntemlerle ve verilerle elde edilebilmektedir. Kullanılan yöntemler seçilen ülke grupları açısından bile farklılık gösterebilmektedir. Dolayısıyla finansal gelişmenin daha kapsamlı bir şekilde ifade edilebilmesi için pek çok değişkene ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bağlamda finansal gelişmişlik düzeyinin ölçülebilmesi için finansal piyasalarda miktar ve çeşitlilik açısından değerlendirilen göstergelerin çoğunun dahil edilmesiyle hesaplanan endeksler kullanılmaktadır. Endekslerin bankacılık, miktar göstergeleri ve sermaye piyasasına ilişkin verileri dahil edecek şekilde daha geniş bir değişken sepeti ile belirlenmesi finansal gelişmeyle ilgili bilginin en yüksek düzeye çıkmasına olanak sağlamaktadır. Diğer bir ifadeyle, göstergelerin finansal piyasaların her alanından endekslere dâhil edilmesi finansal piyasaların farklı işlevlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Kar, vd.,2008: 30; Felek, vd., 2017: 67).
Pearson (1901) tarafından kullanılan ve Hotelling (1933) tarafından geliştirilen temel bileşenler analizi, çok değişkenli analiz tekniklerinin en eski ve en sık kullanılan yöntemlerinden biridir. Çok sayıda bağımsız değişkenin sistematik olarak daha küçük ve kavramsal olarak daha tutarlı değişkenler kümesine indirgenmesi olarak tanımlanan temel bileşenler aslında, orijinal değişkenlerin doğrusal bir bileşimi olarak da ifade edilmektedir (Dunteman, 1989: 5). Temel bileşenler analizinin ana fikri, birbirleriyle ilişkili çok sayıda değişkenin olduğu veri setinin varyasyonunu koruyarak boyutunu azaltmaktır. Bu azalma değişkenlerin yeni bir gruba dönüştürülerek elde edilmesidir. Aynı zamanda kullanılan değişkenlerin birbirinden bağımsız olması, değişkenlerin bağımlılık yapısını da ortadan kaldırmaktadır. Pek çok analizde uygulanan bu tekniğin çok farklı uygulama biçimleri bulunmaktadır (Jolliffe, 1986-1-2; Dunteman, 1989: 5).
Temel bileşenler analizinde amaç, gözlemlenen verilerin varyansını orijinal verilerin bir kaç kombinasyonu ile açıklamaktır. Yani temelde birbiri ile korelasyon ilişkisi içinde bulunan çok sayıda değişken kullanılarak büyük bir veri seti sunma imkanı sağlamaktadır (OECD, 2008: 63). Temel bileşenler analizinde en önemli nokta değişkenlerin doğru olarak belirlenmesidir. Bu bağlamda çok sayıda değişkenin dahil edilmesi endeks hesaplamalarında büyük önem taşımaktadır. Genellikle kullanılan pek çok değişken arasındaki bağımlılığın yok edilmesi veya boyut indirgeme amacıyla kullanılan temel bileşenler analizi tek başına kullanılabilen bir analiz olduğu gibi başka analizler için veri hazırlama aracı olarak da kullanılmaktadır (Ersungur, vd., 2007: 58) .
Temel bileşenler analizinin istatistiksel özellikleri aşağıdaki gibidir (Johnson ve Wichern, 2002: 427; Gökçe, 2014: 61; Jollife, 1986: 63; Ersungur, vd., 2007: 58 ):
Analizde n tane örnekleme ilişkin p tane değişken incelenmekte ve bu değişkenler m tane değişkene dönüştürülebilmektedir (m≤ p).
Burada p kadar değişkenin yerini alan m değişkeni toplam varyansın büyük bir kısmını açıklayabilmektedir.
Yani gibi p kadar değişken (1)'nolu denklemde gösterilen tüm bu değişkenleri temsil edebilecek bir değişkene dönüştürülmektedir.
= ...+ = ...+ . . . = ...+
(1)'nolu denklemde , ve temel bileşenleri göstermektedir. Denklemdeki ise her bir temel bileşenin hangi değişken ile hangi oranda ilişkilendirildiğini göstermektedir. Birinci temel bileşen diğer bileşenlerden bağımsızdır ve analizdeki varyansı açıklama gücü en yüksek olan bileşendir. İkinci
temel bileşen yine diğer bileşenlerden bağımsızdır ve toplam varyansı birinci temel bileşenden sonra en fazla açıklayan bileşendir. Dolayısı ile her bir bileşen birbirinden bağımsızdır ve bu bileşenlerin varyansları her birine karşılık gelen korelasyon matrisinin öz değerine eşittir. Yani her bir temel bileşenin toplam varyansı açıklama oranı öz değerlerden (eigenvalue) bulunmaktadır.
Çalışmada finansal gelişmenin farklı boyutlarının bir araya getirilerek tek bir finansal gelişme ölçütünün oluşturulması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda örneklem grubu ülkeler için 1996-2016 dönemini kapsayan bankacılık, sermaye piyasaları ve çeşitli miktar göstergeleri dahil edilerek 10 tane finansal gelişme ölçütü kullanılmış ve temel bileşenler analizi yöntemiyle finansal gelişme endeksi elde edilmiştir. Genellikle finansal gelişme endekslerinin hesaplanmasında en sık kullanılan yöntem temel bileşenler analizidir (Bkz. Kar, vd., 2008; Beck ve Patrick, 2008; Yalçınkaya, 2017; Dekle ve Pundit, 2015). Temel bileşenler analizinde veriler orijinal değerleriyle veya standardize edilmiş şekliyle kullanılabilmektedir. Bu yöntem verinin ölçüm birimine duyarlı olduğundan dolayı değişkenler farklı birimlerle ölçülmüşse standardize edilmiş değişkenlerin kullanılması sonuçlar açısından daha sağlıklı bulunmaktadır (Kar, vd., 2008: 31). Bu nedenle finansal gelişme endeksi hesaplanırken veriler standardize edilerek analize dahil edilmiştir.
Yükselen piyasa ekonomileri için temel bileşenler analizi sonucunda oluşturulan ve FGE olarak isimlendirilen finansal gelişme endeksine ait bileşenler, endekse etkisi ve özvektör istatistikleri Çizelge 4.5.'de gösterilmektedir.
Çizelge 4.5. Finansal Gelişme Endeksine Ait Özvektör İstatistikleri (Yükselen Piyasa Ekonomileri)
Faktörler Değişkenler Endekse etkisi
Oranlar
Açıklama Gücü Özvektörler
Bankacılık
Sistemi M2/GSYİH Pozitif 0.4596 0.34
Özel Sektör Kredileri/GSYİH Pozitif 0.1766 0.41 Diğer Banka ve Finansal Kurumlar
Tarafından Verilen Özel Sektör
Kkredileri /GSYİH Pozitif 0.0943 0.38
Banka Mevduatları/GSYİH Pozitif 0.0876 0.40
Finansal Sistem Mevduatları/GSYİH Pozitif 0.0706 0.40 Mevduat Bankaları
Varlıkları/GSYİH Pozitif 0.0526 0.43
Net Faiz Marjı Negatif 0.0394 -0.18
Sermaye
Piyasaları Borsa Devir Hızı Pozitif 0.0173 0.07
Borsa Kapitalizasyonu/GSYİH Pozitif 0.002 0.14
Borsa Toplam Hacmi/GSYİH Pozitif 0.0001 0.16
Not: Çizelgede yer alan endekse etkisi sütununda, değişkenlerin oranlarının yükselmesi (pozitif) veya düşmesi (negatif) sonucu hesaplanan endeksi etkileme yönü gösterilmektedir.
Temel bileşenler analizi sonuçlarına göre Dünya Bankası veri setinden alınan 10 göstergeden elde edilen finansal gelişme endeksi hesaplanmıştır. Kullanılan 10 bileşenden 8 tanesi finansal gelişme endeksini açıklama gücüne sahiptir. Bu bağlamda, finansal gelişme ölçütleri için çok sık kullanılan M2/GSYİH değişkeni finansal gelişme endeksindeki değişmenin %45'ini, Özel Sektör Kredileri/GSYİH değişkeni %17'sini, Banka Mevduatları/GSYİH değişkeni %8'ini ve borsa devir hızı %1'ini açıklamaktadır. Ayrıca net faiz marjı da finansal gelişme endeksinde negatif bir etkiye sahiptir. Özvektör istatistikleri ise, finansal gelişme endeksinin hesaplanmasında her bir göstergenin alacağı katsayıyı göstermektedir.
Yükselen piyasa ekonomileri için hesaplanmış olan finansal gelişme endeksi referans ülke grubu (5 ülke) içinde 1996-2016 dönemi kapsamında aynı değişkenler kullanılarak hesaplanmıştır. Çizelge 4.6. referans ülke grubu için hesaplanan finansal gelişme endeksinin hesaplanması için kullanılan değişkenler ve özvektör istatistiklerini göstermektedir.
Çizelge 4.6. Finansal Gelişme Endeksine Ait Özvektör İstatistikleri (Referans Ülke)
Faktörler Değişkenler Endekse etkisi
Oranlar
Açıklama Gücü Özvektörler
Bankacılık
Sistemi M2/GSYİH Pozitif 0.5289 0.36
Özel Sektör Kredileri/GSYİH Pozitif 0.212 0.41
Diğer Banka ve Finansal Kurumlar Tarafından Verilen Özel Sektör
Kredileri /GSYİH Pozitif 0.1138 0.41
Banka Mevduatları/GSYİH Pozitif 0.093 0.40
Finansal Sistem Mevduatları/GSYİH Pozitif 0.0339 0.40 Mevduat Bankaları
Varlıkları/GSYİH Pozitif 0.0069 0.40
Net Faiz Marjı Negatif 0.0053 -0.10
Sermaye
Piyasaları Borsa Devir Hızı Negatif 0.0043 -0.11
Borsa Kapitalizasyonu/GSYİH Pozitif 0.0018 0.19
Borsa Toplam Hacmi/GSYİH Pozitif 0 0.01
Not: Çizelgede yer alan endekse etkisi sütununda, değişkenlerin oranlarının yükselmesi (pozitif) veya düşmesi (negatif) sonucu hesaplanan endeksi etkileme yönü gösterilmektedir.
Temel bileşenler analizi sonuçlarına göre Dünya Bankası veri setinden alınan 10 göstergeden elde edilen finansal gelişme endeksi hesaplanmıştır. Kullanılan 10 bileşenden 9 tanesi finansal gelişme endeksini açıklama gücüne sahiptir. Bu bağlamda, finansal gelişme ölçütleri için çok sık kullanılan M2/GSYİH değişkeni finansal gelişme endeksindeki değişmenin %52'sini, Özel Sektör Kredileri/GSYİH değişkeni %21'ini, Banka Mevduatları/GSYİH değişkeni %9'unu ve borsa devir hızı %4'ünü açıklamaktadır. Ayrıca net faiz marjı ve borsa devir hızı finansal gelişme endeksinde negatif bir etkiye sahiptir. Özvektör istatistikleri ise, finansal gelişme endeksinin hesaplanmasında her bir göstergenin alacağı katsayıyı göstermektedir.