Mehmet Re it Bey’in Diyarbak r’a Atanmas ve Vilayetin çinde Ald

Osmanl Devletinin I. Dünya Sava ’na girdi i dönemde Diyarbak r valisi Adanal Hamit Bey’di. 5 A ustos 1914 tarihinde görevden al nan Hüseyin Celal Bey’in yerine atanan ve yakla k olarak alt ay kadar bu görevde bulunan Hamit Bey, valili i döneminde etkin bir idarecilik örne ini sergileyememi ve vilayette mevcut olan sorunlar artarak devam etmi ti. Osmanl Devleti’nin birçok cephede sava mas , Ermeni komitelerinin cephe gerisindeki faaliyetleri, a r ekonomik s nt lar ve bölgede mevcut olan feodal yap n vilayet asayi ini zorlamas gibi sebepler Hamit Bey’in gözden dü mesine sebep olmu tu.178

Diyarbak r’ n önemli bir vilayet merkezi olmas ve vali Hamit Bey’in bu görevi lay yla yerine getirememesi üzerine, Dâhiliye Naz Talat Pa a, Musul valisi Mehmet Re it Bey’i Diyarbak r’a vali olarak atanmay dü ünmü ve bu konuda Mehmet Re it Bey’e telgraflar çekerek bu görevi kabul etmesini istemi ti. Talat Pa a’n n büyük bir güven duydu u ve bu nedenle de daha önce birçok önemli göreve atad Reis Bey, her seferinde “problemli bölgeleri slah amac yla görevlendirilmesine itiraz ederek bu görevi kabule yana mam . Fakat Dâhiliye Naz Talat Bey’in srarl talepleri kar nda

177 _{Bozan, a.g.e, s.298}

Diyarbak r valili ini kabul eden Re it Bey, Mart ay sonlar nda vilayete gelerek yeni görevine ba lam . 1915 Kas m ay na kadar bu görevi sürdüren Re it Bey’in görev yapt dönem Diyarbak r vilayetinin en kar k oldu u y llard r. Nitekim bu dönemde yap lan Ermeni tehciri nedeniyle Vali Mehmet Re it Bey ile ilgili birçok suçlama ve iddia ortaya at lm r.179

Birinci dünya sava n ba lamas , Ta nak ve H nçak komitelerinin faaliyetlerinin daha da artt rmas , ba ta Rus olmak üzere aleyhlerine harbe girdi imiz devletlerin

rtmalar üzerine, ba ms z bir Ermenistan kurma sevdas na yeniden kap lan Ermeniler, yurdun de ik yerlerinde isyana kalk lar. Do u bölgesinde, silahl Ermeniler, silahl Ermeni asker kaçaklar bilhassa Ruslar n i gal ettikleri bölgelerde Türk ve Kürtlerden olu an Müslüman halk katletmeye ba lad lar. Daha çok Van, Bitlis, Sason, Mu gibi Diyarbak r iline civar yerlerde vuku bulan Ermeni mezalimi ve katliam Diyarbak r’da Müslüman halk üzerinde büyük üzüntü, tela ve tepki yarat yordu. Bu yörelerde kaçabilip Diyarbak r’a s nan göçmenlerin ermeni vah eti ve katliam hakk nda anlatt klar , bu tela , üzüntü ve tepkiyi daha da artt yordu.180

Ruslar n, Azerbaycan’dan birkaç kilometre ilerlemeleri haberleri üzerine vilayetteki dam taburu üyeleri, elli kadar fedai ile beraber resmi dairelere ve ehrin de ik mahallerine bombalar atarak meydana gelecek nl ktan ç kar lacak yang nlardan yararlanarak ehrin önemli noktalar i gal etmeyi ve ehrin kap lar kapat p Müslüman halk katletmeye karar vermi ler ve bunun uygulama eklini görü meye ba lam lar. 181 Askere gitmeyen veya askerlikte firar eden Ermenilerle, kendilerine fedai ad verilen Ermeni Fedailer ve Mu , Bitlis, Van, gibi yerlerden gelen Ermenilerle birle erek Diyarbak r vilayetinde birçok cinayet i lemi ler, suçsuz ve silahs z kad n, çocuk ve ihtiyar ay yapmaks n Müslüman halka birçok sald düzenlemi ler.

Bu zulüm ve katliamlar hakk nda Diyarbak r valili ince yapt lan tahkikat sonucu düzenlenen raporda u bilgiler verilmi tir:

“Silvan kazas n Ba nik ad ndaki Ermeni köyünde saklanan Doryan Dano

179 _{Bozan, a.g.e, s.301-302} 180 _{Güldo an, a.g.e, s.136} 181 _{Güldo an, a.g.e, s.139}

ismindeki ahs n ba kanl alt ndaki çete 1915 tarihinde milis subay Hac Hamit Efendinin komutas ndaki birli e eytan kaya mevkiinde ans n hücum ederek pek çok askeri feci bir ekilde katletmi ler.

Hava de imi alarak memleketlerine giden hasta erlerden Lice kazas na ba Muzafkum ve Som Ermeni köylerinden bu köylerin komitecileri taraf nda taarruza

rayarak vah ice katledilmi ler.

Merkezi ark buca na ba Arzuo lu ve ani köylerinin Ermenilerden eli silah tutanlar Holanl komitecinin ba kanl nda bir çete kurarak H r slam köyüne hücum etmi ler,

Köy erkeklerinin askerde bulunmalar nda faydalanarak köyün içinde ve tarlalarda rastlad klar bütün çocuk ve kad nlar mersini deresine sürüklemi ler orada kur un ve hançerlerle öldürmü ler.

Siverek-Urfa yolunda çal an ermeni i çiler isyan ederek jandarmalar öldürmü ler ve çevrede e yal a ba layarak karaca ta taki ziyaret yerine rastlad klar ihtiyar erkek ve kad nlar ziyaretten alarak üç metre kadar bir yerde canl ni angah yaparak vah ice katletmi ler.” 182

Bunu gibi daha birçok olaylardan anla laca gibi Ermeniler, Ruslar n Do u Anadolu’da ilerlemelerine paralel olarak vilayettin de ik yerlerinde sald lar düzenlemi ler, ayr ca ehri ele geçirmek için isyan haz rlar tamamlam lar.

Ermeni sald lar n ba lad bir dönemde vilayette vali olarak Dr. Mehmet Re it Pa a atan r. Dr. Re it Bey Diyarbak r’da göreve ba lar ba lamaz durumun vahametini, Müslüman halk n içinde bulundu u gergin havay anlam ve baz önlemler almak giri imlerinde bulunmak gere ini duymu tur. lk i olarak olaylar ara rmak ve tedbirleri almak amac yla tahkik heyeti olu turdu. Daha sonra sivil halktan olu an bir “Milis Alay ” kurdu. Bu alay n ba na da Cemil Pa a zade Mustafa Bey(albay rütbesiyle) getirildi. Daha sonra bu milis alay Ermenilere kar harekete geçip olaylar n bir isyana dönü mesini engellemi ler.183 Mesela firariler ve dam taburu ad alt nda toplanan komitecilerin

182 _{Güldo an, a.g.e, s.140}

yakalanmas için yap lan aramada 500 ki i silahlar yla ve birkaç gün sonra da Ta naksotyon Ermeni mektebinde as duran duvar haritas arkas ndaki gizlenme yerinden sefer kuvvetine ba dört firari yakaland . Fedai olan bu dört ahs n önemli suikastlar için özel olarak Ermeni Murahhasas ile komite erkân taraf ndan oraya saklanm olduklar tespit edilmi .

Yine yasak silah ve bombalar n özel olarak yap lm bir mahzende sakland haberi gelince 14 Nisan 1915 tarihinde yap lan arama sonucunda vilayet merkezinde 60’tan fazla bomba, kutularla dinamit kapsülleri, yüzlerce mavzer, tüfekler, mavzer tabancalar ele geçirilmi tir.

Ayn zamanda evlerin gizli mahzenlerinde yer alt nda dehliz ve kovuklarda gizlenmi bini a n asker firarisi yakaland . Soru turma sonucunda komitelerin burada da aynen Van taraf nda oldu u gibi Ruslar ba ar bir ekilde ilerledikleri takdirde bütün Ermenilerin tertiplenmi özel planlar çerçevesinde ayaklanmalar , Müslümanlar katliam,

ehri yakma, resmi kurumlar bombalarla havaya uçurmalar ve Kafkasya s ndaki Osmanl ordusunun arkas tehdit ve di er taraftan hükümeti me gul ederek Ermeni teklifini kabule zorlamalar , ayn zamanda Ruslar n i galini kolayla rmay amaçl yorlard .184

ehrin tamam nda (kasabalar ve köyler dâhil) halk n deste iyle Ermenilere kar mücadele devam ederken Osmanl Devleti 27 May s 1915 tarihinde “Sevk ve skan (Tehcir) Kanunu” ç kard . Tehcir kanununda, hükümetin emirlerine uymayan, icraat na kar ç karan, silahl direnmede bulunanlar n, bulunduklar bölgeden ba ka bir bölgeye sevk edilmesi öngörülmü tür. Tehcire tabi tutulan Ermeni kâfileri iskân edilecekleri yerlere da lmak üzere Konya, Birecik, Diyarbak r, Cizre ve Halep toplama merkezleri olarak tespit edilmi , Sivas, Elâz ve Erzurum’dan gönderilenler Diyarbak r’da toplanarak, Diyarbak r -Cizre yolu üzerinde Musul’a sevk edilmi ler. Bütün bölgede sevk edilen Ermeni say 120 bin civar nda oldu u tahmin edilmektedir.185

184 _{Beysano lu, a.g.e., s.789-790}

3.7. LAF DEVLETLER N ANADOLU’YU GAL DÖNEM NDE