Birinci Dünya Sava nda Ermenilerin Beklentileri

tilaf devletleri aras nda ba layan ve gittikçe Avrupa k tas n d na ta an sava a Osmanl devletinin de kat lmas yla Ermeni komiteleri bu durumu f rsata dönü türmeye çal . Osmanl devletinde ya ayan Ermeniler de iki gruba ayr lm . Politize olan ve Ermenistan’ n ba ms zl nihai hedef olarak gören bir kesim, Osmanl devletinin

168 _{Güldo an, a.g.e, s.197-198}

169 _{Beysano lu, a.g.e, s.786} 170 _{Beysano lu, a.g.e, s.787}

sava a girmesini önemli bir f rsat olarak görmekte ve haz rl klar ona göre yapmaktayd . Di er bir kesim ise ermeni komitelerinin telkinlerini dikkate almayarak mensubu bulundu u devlete sadakatle hizmet etmeye devam etme dü üncesini ta yorlard . Fakat bu kesim az nl ktayd ve siyasi geli meleri ekillendirmekten uzakt .1914 Haziran ay içerisinde Erzurum’da düzenlenen Ta nak kongresinde Ermenilerin Osmanl devletine kar mücadelesinin sürdürülmesi kararla lm r. Ta nak komitesi bu toplant da ayr ca kendi yanda lar na u talimat vermi tir: “ Ruslar s geçtiklerinde ve Osmanl ordusu geri çekildi inde her yerde isyanlar ç kar lmal , Osmanl Ordusu bu suretle iki ate aras na al nmal r. Osmanl ordusunun ilerlemesi halinde ise Ermeni askerler silahlar ile birlikte

talar terk ederek ve çeteler te kil edip Ruslarla birle eceklerdir.”171

Bu dönemde di er bir Ermeni komitesi olan H nçak ise üyelerine gönderdi i talimatta, komitenin bütün gücü ile mücadeleye kat larak itilaf devletlerinin ve özellikle Rusya’n n müttefiki s fat yla Ermenistan, Kilikya, Kafkasya ve Azerbaycan’da zafer kazanmalar için her türlü vas ta ile itilaf devletlerine yard m edece ini bildirmi tir. Bu dönemde Van mebusu olan Papazyan ise yay nlad bildiride, Kafkasya’da gönüllü Ermeni alaylar haz r bulundurulmas , bunlar n Rus ordular n öncüleri olarak Ermenilerin ya ad klar bölgelerdeki kilit noktalar ele geçirmelerini ve Anadolu topraklar nda ilerleyecek Ermeni alaylar ile hemen birle melerini istemi ti.Rus kuvvetlerinin, Osmanl topraklar na girmesi ile birlikte Osmanl ordusunda bulunan Ermeniler silahlar ile birlikte firar ederek Rus kuvvetlerine kat lm lard r. Rus ordusuna henüz ula amayan bir k m Ermeniler ise çeteler kurarak isyan etmi lerdir. Y llarca gerek Ermeni okul ve kiliselerinde gerekse misyoner okul ve kiliselerinde saklanan silahlar ortaya ç kar lm , askerlik ubeleri bas larak yeni silahlar sa lanm . Silahlanan Ermeni çeteleri, komitelerinin “kurtulmak istiyorsan önce kom unu öldür” talimat üzerine, erkekler cephede oldu u için savunmas z kalan Türk ehir, kasaba ve köylerine sald rarak katliama giri mi lerdir. Ermeniler ayn ekilde ikmal yollar kesmi ler, yaral ta yan konvoylar pusuya dü ürmü ler, köprü ve yollar tahrip etmi ler ve bulunduklar

ehirlerde ayaklanarak Rus i galini kolayla rm lar. Bu süreçte Ermeni nüfusun kayda de er bir orana sahip oldu u Diyarbak r’da da Ermeni komitelerin faaliyetleri çok farkl de ildi. Birinci dünya sava ba lamadan önce Ermenilerin askere gitmemek için

171 _{Bozan, a.g.e, s.267-268}

faaliyette bulunduklar bu dönemde devlet kurumlar nda istihdam edilen gayr-i müslimlerin de kendi konumlar istismar ettikleri görülmektedir. Nitekim 10 May s 1914 tarihinde Çüngü nahiyesi e raf ndan Süleyman, Hasan ve brahim ad ndaki ki ilerin Bab ali’ye çektikleri ikayet mektubu bu durumu aç kça ortaya koymaktad r. Bu mektupta, Nahiye müdürünün Rum, Telgraf müdürünün Ermeni olmas nedeniyle askere al nmas gereken Ermenilerin, nahiye azas ndan komite reisi Tu yan Haçadur vas tas yla devlet yaz malar n s zd larak askere al nmas gereken Ermenilerin firara sebep oldu u, böylece 300 ki inin al nmas gereken bölgede ancak 8-9 ki inin askere al nabildi i dile getirilerek, buna sebep olan yetkililer hakk nda takibat yap lmas istemi lerdir.172

Osmanl topraklar nda yakla k 800 y ldan beri bar içinde ya ayan Ermeniler, birinci dünya sava öncesinde ve sürecinde d gruplar n etkisiyle Osmanl yönetimine kar iç dinamikler aç ndan, dönemin Avrupa ve di er büyük devletlerin k rtmas na ve milliyetçilik hareketlerine dayanan sosyal çözülme ve çat man n taraf olmu lard r. Osmanl - Ermeni çat mas n sebebi olarak, Avrupa ve di er büyük devletlerinin rtmalar , milliyetçilik hareketleri, Osmanl n zay fl nda Ermenilerin faydalanma giri imleri gibi nedenler göz önüne al nd nda toplumsal çat man n nedeni Ermeni Anomi i olarak alg lamaktad r. Ermenilerin ba ms z devlet kurma giri imleri, iç ve d toplumsal ko ullar n ortaya ç kard bir geli me olarak birlikte de erlendirildi inde, bat devletlerin deste i ile iyi planlam , bütün Türk dünyas toplumsal dü man olarak gösteren, Paris bar görü meleri ve Sevr anla mas ndaki birçok madde de okundu u gibi son derecece at lgan/sald rgan ve kendi güvenlikleriyle ile birlikte di erinin de güvenli ini tehdit eden bir karakter sergilemektedir.173

Sava n ba lamas n ard ndan Ermeniler, Osmanl devletinin sava ta k sa sürede ma lup ayr laca hesap ederek, içlerinde en dikkatli davrananlar bile okullar na, kiliselerine Ermenistan’ temsil eden bayrak, resim ve haritalar asmaya ba lam lard . Seferberli inin ilan ndan sonra da askerlik yükümlüsü Diyarbak r Ermenileri, cepheye gitmemek için her türlü yola ba vurmu lar ve büyük bir bölümü cepheye gitmemi ler.

172 _{Bozan, a.g.e, s.268-269}

173 _{Recep Cengiz, “Ermeni Milliyetçili inin Geli imi: Sosyolojik Bir Yakla m”, Metin Hülagü& akir} Batmaz&Gülbadi Alan, Ho görüden Yol Ayr na Ermeniler, Cilt IV, Erciyes Üniversitesi Yay -163, Kayseri 2009, s.20-21

Cepheye gitmek zorunda kalanlar ise ilk f rsatta firar ederek ya vilayete geri dönmü veya Ermeni çetelerine kat lm lar.174

Ermenilerin bu tav rlar yan nda ayr ca devletin tüm vilayetlerinde ordunun ihtiyaçlar için yapt kamula rmalar mükellefiyetlere Ermeniler taraf nda tepkiyle kar lanm r. Bu süreçte Ermeni komiteleri al nan kararlar gere ince cephe gerisinde kalan savunmas z Müslüman halka kar planlar yapmakta, Rusya’n n da aralar nda bulundu u itilaf devletlerin ba ar için gayret gösteriyorlard . A ustos 1914 ba lar nda Almanya’n n ngiltere ve Rusya’ya kar sava önde götürdü ü bir dönemde bu durumun Maden ve Palu Ermenilerini çok üzdü ü ve onlarda tedirginlik meydana getirdi ini Dâhiliye Nezaretine gönderilen ifreli telgrafla vurgulanm r. Ermeni komitelerinin ald klar kararlar ve cephe gerisinde giri tikleri sabotajlar Osmanl devletini ciddi anlamda tedirgin etmekteydi. Özellikle Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerinde ba gösteren olumsuz geli melerin etkisiyle A ustos ay nda vilayete gönderilen telgraflarda Diyarbak r Ermenilerin ihtilal giri iminde bulunup bulunmad klar sorulmaktad r. Bu soruya verilen 26 A ustos 1914 tarihli cevabi telgrafta, Diyarbak r vilayetinde “fikri ihtilale delalet hiç bir hal ve hareketi mahsus olmad ,” ancak her ihtimale kar k teyakkuzda bulunduklar dile getirmi lerdir.

Bu dönemde Diyarbak r valisi olan Hamit Bey’in bir telgraf nda, vilayet nüfusunun 560.000 ile 600.000 aras nda oldu unu, toplam nüfus içinde 50 bin dolay nda Ermeni bulundu unu, bunun genel nüfusa oran n %8 nispetinde oldu unu, vilayetin baz yerlerinde hiç Ermeni bulunmad belirtikten sonra, bu dönemde Ermeniler lehine slahatlar yap laca yönündeki iddialar üzerine Ermeniler aras nda kutlamalar yap ld , Ermenilerinin bu tutumlar n Müslüman halk rencide edecek boyuta geldi ini ve bu türden hareketlerin halk aras nda baz endi elere neden olabilece i ifade edilmi tir.175

Ermeni Dam Taburu

Osmanl Devletinin Kas m 1914’te tilaf devletlerine kar Almanya’n n yan nda sava a girmesiyle birlikte silah alt na al nan Ermeniler firar etmeye ve ehre dönmeye ba lad lar. Bu dönemde vilayette Adanal Hamit Bey valilik görevini ifa etmekteydi.

174 _{Bozan, a.g.e, s.294}

Hamit Bey zaman nda Ermeniler, önceki vali Hüseyin Celal Bey döneminde daha fazla korunur duruma gelmi tiler. Bu dönemde cepheye gitmek amac yla vilayette bulunan ve Ba dat’tan gelen 15. K ta-i Seferiye askerleri içerisinde bir miktar Rum, Ermeni ve sair cemaatlerden askerler de vard . Ermeni tüccarlar ba ta gayri Müslim askerler olmak üzere onlar i fal ederek ellerindeki silahlar sat n almakta, keza Ermeni askerler de komiteciler taraf ndan firar ettirilmekteydi. Ermeni tüccarlar n yapt bu fiilleri yöneticiler taraf ndan bilinmesine ra men herhangi bir müdahalede bulunmuyorlard . Vali Hamit Bey’in bu pasif durumu, Ermeni komitecilerini daha çok cesaretlendirmekteydi. Bu ekilde Ba dat askerlerden sat na al nan silahlar ile firaren gelen Ermeniler ihtilal giri imi için komiteler taraf ndan saklanmaktayd . Hükümet, asker firarilerini takip edecek güce sahip de ildi.

Bu süreçte Ermeni firarileri art k aleni bir surette sokaklar dola maya ba lam lard . K taata kayd olanlar bile firar ederek korkusuzca gezmeye ba lam lard r. Ermeni komitesi taraf ndan firar ettirilen Ermeni askerler, Ermeni mahallerinde toplanm ve orada gizlenmi lerdir. Hükümet, bunlar k talar na dönmek art yla affetti ancak fayda vermedi. Takip olunur olunmaz damlara ç kt lar. Hristiyan mahalleri adeta bir ecnebi kalesine dönü mü tü. Sokaktan soka a kolayca geçmek için damlar üzerine merdiven köprüleri yap ld . Takip eden polis ve jandarmayla çarp maya ba lad lar. 1914 senesi nda kar ya mamas ve s cakl n s n alt na dü memesiyle bu havadan faydalanan gayri Müslim asker kaçaklar damlardan inmediler. Damlarda kahveler kuruldu. Askere gitmeyenlerle silahl olarak ordudan kaçan veya kaç lan bu ki iler “Dam Taburu” (Bataillon Des Toists) ad alt nda bir te kilat kurmu tular. K tal lar ndan firar eden askerlerle Dam taburu her geçen gün büyümekteydi. 176

Dam Taburu askerleri mahallerde damdan dama dola arak bütün ihtiyaçlar Tekalif-i harbiye olarak toplamaya ba lam lar ve vermek istemeyenleri tehdide ba lam lard . Hanelerden zorla yiyecek ve içecek temin eden Dam Taburu, mahalleye giren memurlar ve slam ahaliyi tahkir etmekte ve silahl bir isyan için zaman kollamaktayd lar. Bu durumun devam etmesi memleket için büyük bir tehlike ve hükümet haysiyeti için k bir durumdu. Bu Taburun elinde ciddi miktarda silah ve bomba vard . Ermenilerin damlardaki te kilat hükümeti görevlerini yapmaktan men edecek güçteydi. Nitekim Hançepek civar nda polis taraf ndan takip olunan Ermeni Asker firarisi için

176 _{Bozan, a.g.e., s.297-298}

birkaç Ermeni’nin zab ta kuvvetlerine hücum edip silah çektikleri görülmü tür. Bu arada Ermeni asker firarilerinden biri kaçarken o civarda bulunan Sand zade Abdurrahman Efendi’nin evine girmi ve bir odas nda saklanm r. Teslim olmas için yap lan bütün ça lar fayda vermedi. Vali Hamid Bey, Ermeni firar n teslim olmas sa lamak için Ermeni Murahhas vekilini oraya gönderdi. Fakat yine de teslim olmay nca çat ma ç km ve ölü ele geçirilmi tir. Bu olay Ermenileri galeyana getirmi se de Ermeni murahhas n tavsiyeleri üzerine herhangi bir olay ç kmam r.

Vali Hamid Bey, Ermeni Murahhass ile s bir dostluk kurmu tu. O, bu davran ile Ermenilerin Diyarbak r’da herhangi bir olay ç karmalar önleyebilece ini san yordu. Ermeniler ise bu tutumdan daha çok yararlan yorlard . Bu ekilde silahlan yorlar ve Ruslar n biraz daha ilerlemelerini bekliyorlard .177

3.6.2. Mehmet Re it Bey’in Diyarbak r’a Atanmas ve Vilayetin çinde