Diyarbak r’da Yerel Bas n

Gazeteler toplumdaki sosyal hareketlili i yans tan araçlardan biridir. O dönemde halk n gündemini ö renmek için cumhuriyetten önce üç gazete, cumhuriyetten sonra da bir gazeteyi milli kütüphane ar ivinden temin etmek suretiyle inceledim. Sonuç olarak XX. yüzy n ba nda Osmanl devletinde ve Diyarbak r vilayetinde meydana gelen olaylar gazeteler yoluyla halk n gündemine oturmu tur. Halk meydana gelen de imleri takip ediyor ve bu de imlere ilgi duyuyordu. Mesela 22 Nisan 1909 y nda Diyarbak r’da ç kan Amid isimli gazetenin birinci say n ilk sayfas na bakt zda üç makaleden olu tu unu görüyoruz. Birinci makalede Amid gazetesinden söz edilmektedir. kinci makalede ülkede meydana gelen tehlikelere konu edinilmi ve birlik olman n önemi i lenmektedir. Üçüncü makalede toplumda ortaya ç kan ayialara

230 _{evket Beysano lu, An tlar ve Kitabeleri le Diyarbak r Tarihi, Cumhuriyet Dönemi, Cilt III,} Diyarbak r Büyük ehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yay nlar , Ankara 2000, s.1035

inanmamas gerekti ini yaz yor. Ayr ca Hareket Ordusu'nun kahramanl klar ndan, her milletten kimselerin bu orduda gönüllü bir ekilde görev yapt ndan bahseden gazete halk u ekilde uyar yordu:

"Bir tak m safdilan ahali, hususuyla heyecandan müteessir olmak istidad- tabiiyesinde bulunan kad nlar ve çocuklar her i ittiklerine inanmak isterler. Binaenaleyh muazzep ve muzdarip olurlar. Mahiyet-i resmiyeyi haiz olmayan bil-cümle ne riyat ve aata ahali sem'i- i'tibar etmemelerini muhterem karî ve karîlerimizden suret-i mahsusada tavsiye ederiz."232

Yine ayn gazetede geçen "Hürriyet Ordusu" ba alt nda istibdad "Binay- menfur-u istibdad- (nefret edilen istibdad binas ) " eklinde betimleyerek Me rutiyet'e olan özlemlerin dile getirmektedirler.233

Bu dönemde bas lan Peyman gazetesine bakt zda diyarbekir nas l bir vali ister ba yla Diyarbak r insan n hakti ruhiyesi dikkate al narak adalete riayet eden bir vali talep edildi ini görüyoruz. 234

1911 tarihinde bas lan Dicle gazetesinde, Peygamberimiz(sav)’in do du u gün konu edinilmi tir. Bu gecede bütün camilerin doldu u anlat lmaktad r. Ayr ca bu gecede yap lan kutlu etnikliklerden ayr nt bir ekilde bahsedilmi tir. Yine ayn gazetenin di er bir makalesine matbaan n toplum hayat ndaki öneminden bahsedilmektedir. 235

1928 tarihinde bas lan Diyarbekir gazetesinin ilk sayfas nda, gazetenin 59. na bast na dair bir makale ve bu makalede Diyarbekir gazetesinin sat r aralar aras nda bir tarihin gizli oldu u ve gazetenin önemine dair baz malumatlar verilmektedir. Di er makalede ise istiklal madalyas merasimine dair çe itli bilgilerin verildi i görülmektedir. Üçüncü makalede ise Adliye Vekili Esat Bey Efendi’nin ark seyahatinden bahsedilmekte ve Diyarbekir’e te rifleri anlat lmaktad r. 236

232 _{Amid Gazetesi, 22 Nisan 1909, say , s.1, Bas m Yeri: Diyarbak r} 233 _{Amid Gazetesi, 22 Nisan 1909, say , s.1, Bas m Yeri: Diyarbak r} 234 _{Peyman gazetesi, 25 Haziran 1909, s.1, Bas m Yeri: Diyarbak r} 235 _{Dicle gazetesi, Nisan 1911, s.1, Bas m Yeri: Diyarbak r}

3.8.5.1. Cumhuriyetten Önce Diyarbak r’da Yerel Gazeteler

Diyarbak r’da ilk matbaa 1869 y nda Kurt smail Pa a’n n valili i zaman nda aç lm r.237 Matbaan n daha da modern hale getirilmesiyle bas n faaliyetleri ba lam r. lk gazete 1 A ustos 1869 y nda Diyarbekir ad yla bas lm r. 1831

nda ç kan Osmanl devletinin ilk gazetesi Takvim-i Vakay ’ den 38 y l sonra Diyarbak r’da bir gazetenin ç km olmas ilin bas n tarihi için kayda de er bir durumdur. 238

Diyarbekir (1869)

Daha çok 4 sayfa yay nlanan gazetenin ilk say 22 Temmuz 1285/Rebi’ül-ahir tarihini ta maktad r. Vilayet matbaas nda bas lan gazete haftada bir defa yay nlam r.239

Gazete be inci say ndan sonra Per embe günleri ç kmaya ba lam r. Bölgeye hitap eden bir gazete özelli i ta mas ve bölge halk n ekserisinin farkl olu undan dolay üç ayr dilde (Türkçe, Ermenice ve Arapça) gazete ç kar lmaya ba lam r.240

Amid-i Sevda (20 ubat 1909)

1909 y nda Diyarbak r’da ç kar lan gazete ilmi, edebi, fenni, içtimai gibi konular içermektedir. Gazetenin sahibi ükrü Amidî'dir. Gazete yer alan yaz lar n büyük bir k sm Diyarbak rl ilim adam Ali Emiri Efendi taraf ndan yaz lmaktad r. Gazetede Amid, El- Cezire ve Kürdistan ahalisini ilgilendiren konular n i lendi i ifade edilmektedir. On be günde bir yay nlamaktad r. Diyarbak r’da ç kan ilk özel gazetedir.241

Peyman (28 Haziran 1909)

237 _{Diyarbak r 1973 l Y ll , Kültür Bölümü, Komisyon, stanbul 1973, s.463}

238 _{Remzi Balin, Diyarbak r Tarih-Co rafya-Kültür, K smet Kitabevi, Diyarbak r 1966, s.66}

239 _{Mehmet Ali Abakay, Cumhuriyet Öncesi ve Sonras Diyarbak r’da E itim, M.E.B. Yay nlar , Diyarbak r} 1998, s.85

240 _{Orhan Cahit Tütengil, Diyarbak r’da Bas n ve Bölge Gazetecili imiz, stanbul 1966, s.9}

II. Me rutiyet’ten sonra Diyarbak r’da ttihat ve Terakki taraf ndan ilk say 15 Haziran1909 y nda yay nlanm r. Devlet matbaas olan Diyarbak r Vilayet Matbaas 'nda bas lan gazete her pazartesi yay nlan yordu. Çok dilli bir yay n içeri ine sahip olan Peyman'da, Ermenice, Süryanice, Arapça ve Kürtçe haberve yaz lara yer verilerek bazen bu dillere özel sayfalar yap lmaktayd .242

Diyarbekir’de Dicle (1913)

mtiyaz sahibi ve mesul müdürü Attatzaede Hakk ’d r. Bu gazete 142 say karm r. Gazetenin mevcut son say Ocak 1915’tir.243

3.8.5.2. Cumhuriyetten Sonra Diyarbak r’da Yerel Bas n

Cumhuriyetin ilk y llar nda ülke büyük bir sava tan ç km olman n getirdi i ekonomik ve sosyal zorluklarla birlikte yerel bas n ulusal bas n gibi gerçekle tirilen siyasal ve toplumsal de imin propaganda arac olarak kullan lm r. Yerel bas n yöre halk n de imleri benimsemesine yard mc olmu tur.

Yeni Dicle (1925)

Bu gazetenin imtiyaz sahibi ve müdürü Ali R za Bey’dir. Her hafta Per embe günü ç kan siyasi gazetedir. 244 Elde mevcut son say 36. say olup 9 Temmuz 1341 tarihlidir.245

Halk Sesi (1927)

Halk sesi gazetesi 45. Say dan ba layarak rakamlar Latin yaz ile yay mlam r. Haftal k olarak yay na devam etmi tir. Eldeki mevcut son say 16 Temmuz 1928 tarihlidir. 246

242 _{Mehmet Mercan Anadolu'da Gazetecilik ve Diyarbak r Bas , Güneydo u Gazeteciler Cemiyeti} Yay nlar , Diyarbak r 1998, s. 45

243 _{Tütengil, a.g.e., s.12} 244 _{Tütengil, a.g.e. s.12} 245 _{Beysano lu, a.g.e, s.18} 246 _{Tütengil, a.g.e, s.13}

Yeni Yurd (1936)

Sahibi ve yay n müdürü Tevfik Tando an’d r. Ayn isimle m. Evirgen taraf ndan ç kar lan gazete 11 Kas m 1953’te 4587. Say dan sonra kapanm r. 1970

nda yay n hayat na tekrar ba lam r. Gazete daha sonra yeni yurt ismiyle yay mlamaya devam etmi tir. 247