Halk aras nda “seferberlik” olarak adland lan ve dört y l süren birinci dünya sava sonunda Osmanl devleti, itilaf devletlerinin üstün kuvvetleri kar nda cephelerden çekilmek zorunda kalm r. Bundan dolay da Osmanl devleti, itilaf devletleriyle ate kes antla mas imzalamaya karar k lm r.
I. Dünya Sava nda müttefikleri olan Almanya yenilgiye u ray nca Osmanl mparatorlu u da itilaf devletleri ile Mondros Mütarekesini imzalamak zorunda kalm r. Mütarekenin imzalamas ndan sonra yurt çap nda i galler ba lam , buna kar memleketin baz bölgelerinde “Reddi lhak”, “Müdafaa- Hukuk” cemiyetleri ve buna benzer te ekküller kurulmaya ba lanm r. Özellikle antla man n 24. Maddesine göre dayan larak Vilayet- Sitte(alt vilayet; Erzurum, Elaz , Diyarbak r, Sivas, Van ve Bitlis’in) Ermenilere b rak laca söylentileri, bu illerdeki halk n tedirginli ini daha da artt rm r. 186
15 Eylül 1919’da itilaf devletleri aras nda bir anla ma ile ngilizler i gal ettikleri Urfa, Antep ve Mara illerinin Frans zlara b rak lacak, Frans zlar da buna kar k Musul’u ngilizlere verecekti. Birliklerinin de tirilmesi i ini yüklenen ngiliz albay Pieap, k sa sürede Mara , Antep, Kilis Suruç, Urfa, Cerablus ve Halep garnizonlar Frans zlara devrederek i gali tamamlam r. Frans z askerleri 30 Ekim 1919 günü otomobillerle ehre girerek Urfa’y i gal ettiler.187
Antep, Mara ve Urfa’n n i galinden sonra s ran n Mardin ve Diyarbak r’a gelece i haberleri bu iki vilayette halk n heyecana kap lmas na neden olmu tur. Mardin ve Diyarbak r’ n Frans zlar n i gal dü üncelerine kar “Mardin müdafaa-i hukuk cemiyeti” öncülü ünde yirmi be bin ki inin kat ld bir miting yap lm ve baz kararlar al nm r. Mardin’de yap lan mitingde al nan kararlarla ilgili bilgiler Sivas’ta yay nlanan iradeyi-i milliye gazetesinde u ekilde haber olmu tur:
“Miting kararlar ve bu konu ile haber “Mardin havadisleri” ba alt nda yay nlam r. galler aleyhinde ba kl üst haberde, ana topraklar z olan Urfa, Antep,
186 Beysano lu, a.g.e, s.197
Mara ve Halep, Mardin gazetesinin belirtti ine göre, Diyarbak r vilayetinin Frans z askerleri i galinin alt na al naca yolundaki geli melerden, bütün Mardin halk heyecandad r. Bu i galleri kabul etmemekle beraber, i galden vazgeçmesi için, bütün halk kanlar dökmeye haz r olduklar belirtmi ve itilaf devleti yetkilerine protesto mektuplar gönderilmi tir.188
1919 y Kas m ay ndan sonra Diyarbak r, Mara , Antep ve Urfa gibi i gal edilece i haberleri Arap bas nda ve özellikle Suriye de bas lan gazetelerde yay nlan yordu. Diyarbak r’da Ermenilere gönderilen baz mektuplarda, Beyrut’ta birçok askerin ve ermeni gönüllüsünün topland ve yaza do ru Diyarbak r’ i gal edilmesinin muhtemel oldu u belirtiliyor, intikam almak için günlerin yakla söylentisi ç yordu.
Diyarbak r Müdafaa- Hukuk Cemiyeti ile ehrin ileri gelenleri Urfa, Mara ve Antep’in Frans zlar taraf nda i gal edilmesini protesto etmi lerdir. 29 ocak 1920 tarihinde Diyarbak r müdafaa-i hukuk cemiyeti ba kan Mustafa Bey, Diyarbak r müftüsü brahim bey, belediye ba kan Abdurrahman Bey ve eyh Ahmet’in imzalar ta yan protesto telgraf “heyeti temsiliye ba kanl na, stanbul’da bulunan itilaf devletleri temsilcili ine ve tarafs z devletlerin temsilciliklerine gönderilmi tir. Mili mücadele y llar nda i gale
ramam olmakla beraber, vilayetti sitte de biri oldu u için, Diyarbak r da Ermenilere yurt olarak tasarlanm ve Frans zlar, Albay Normand arac yla Siverek ve Mardin’de yapt klar ke if hareketleriyle buraya ula man n yollar aranm ama ancak bunda ba ar olamam lard r.189
Mustafa Kemal 1 Haziran 1919 tarihinde Diyarbak r Valisi’ne çekti i bir telgrafta, Diyarbak r’da hangi cemiyetlerin mevcut oldu u, Müdafaa-y Hukuk Cemiyeti’nin aç p aç lmad soruyor ve bilgi istiyordu. Vali Mustafa Bey taraf ndan verilen 8.6.1919 tarihli cevapta ise, burada Vilayeti arkiye Müdafaa-i Hukuk cemiyetinin te ekkül etmedi i, vaktiyle ubesi aç lan Kürt Teali Cemiyeti’nin, “ ngiliz himayesinde bir Kürdistan istiklaliyetini takip eden propaganda yapmas üzerine, buraya gelen Süleymaniye Hâkimi Siyasisi Mister Novil’in efkar na kap larak beynelahali bunun
iddetle reddi ve bu te ebbüsat n cemiyetler kanununa âdemi mutabakat hasebiyle mezkur cemiyet set ve vilayetçe takibat kanuniye yap lmakta” oldu u ve halen
188 Güldo an, a.g.e, s.219
Diyarbak r’da itilaf ve Hürriyet f rkas ndan ba ka bir cemiyetin bulunmad bildiriliyordu. Kürt Teali Cemiyeti’nin Diyarbak r ubesi, Vali Mustafa Nadir Bey taraf ndan 1919 y May s ay sonunda kapat lm ve mensuplar hakk nda takibata giri ilmi ti. O günkü hava içinde yap lan takibat ve tahkikat hiçbir neticeye ba lanamam .190
Faik Ali Bey’in, Valili e ba lad s ralarda, Diyarbak r’da Milli Mücadele çabalar u a amada idi: zmir’in i gali üzerine, zmir Reddi lhak Cemiyeti’nin, i gale kar ç lmas için bütün illerden yard m ve destek isteyen tel yaz Diyarbak r’a gelmi ti. Diyarbak r ileri gelenleri, Belediye Ba kan Dellalzade Abdurrahman Efendi ba kanl nda belediye binas nda topland lar. Bu s rada, do u illerinde hür bir Ermenistan kurulmas ndan söz eden Sadrazam Damat Ferit Pa a’n n ajanslar arac yla yay mlanan bildirisi duyuldu. Buna iyice içerleyen Diyarbak r ileri gelenleri zmir’in i galini protesto eden telgraflar çektikleri gibi, Damat Ferit Pa a’ya da, “Do u illeri, Arnavut baban zdan miras kalm mülkünüz de ildir ki Ermenilere pe ke çekiyorsunuz” ifadeli bir telgraf çekilmesine, memleket dert ve davalar yak ndan izleyip gereken tedbirleri almak için bir “Milli Heyet” seçilmek üzere 23 May s 1919 günü toplanmas na karar verildi.
Belirtilen tarihte belediye binas nda toplan ld ise de Vali Vekili Mustafa Nadir Bey’in padi ah yanl toplant için ola an üstü askeri tedbirler ald rmas üzerine ve Naz m Önen’in teklifiyle Dr. Osman Cevdet Bey’in evinde toplan lm ve gizli oyla yap lan seçim sonunda en çok oy alan 11 ki i Milli Heyet’i olu turmu tur ki bu heyet sonradan “Müdafaa-i Vatan Cemiyeti” ad alacakt r.191