Medrese Vakıfları

Medrese, ders okutulan yer anlamına gelmekte-dir. İslâm tarihinde eğitim ve öğretim kurumlarının genel adıdır³⁰⁴. Medreseler bütün toplumun eğitim ihtiyacını karşılamaya yönelik müesseselerdir. Bü-yük Selçukluların kurdukları medreselerin yanı sıra Anadolu Selçukları da Anadolu’nun çeşitli şe-hirlerinde önemli ilmî eğitim veren medreseler inşa etmişlerdir³⁰⁵. Bu medreseler de Osmanlı medrese-lerine örnek olmuştur³⁰⁶. Anadolu medreselerinde görülen ve kurulan eğitim tesislerinin devamlılığı-nı teminat altına alan vakıf müesseseleri sayesinde ilmî faaliyetler aksamadan Osmanlılarda da aynen devam etmiştir³⁰⁷. Osmanlı toplumunda, diğer hiz-metler gibi, eğitim hizmeti de vakıflar yolu ile ger-çekleştirilmiştir.

Konya’da da eğitim hizmetleri hayırseverler tarafından yaptırılıp vakfedilen medrese ve mek-teplerde veriliyordu³⁰⁸. Osmanlı dönemi içerisin-de Konya’da vakfiyeleri tespit edilen 565 vakıf-tan 61’i (%10,8) eğitim müesseseleri ile ilgilidir.

Bunlardan 41’i şehir merkezinde, 20’si de kaza ve köylerdedir. Medrese vakıflarından 28’i gayri-menkul iken, 33’ü gayri-menkul (para) vakıflardır (bk.

Ek 6).

304 Nebi Bozkurt, “Medrese”, DİA, XXVIII/323.

305 Ziya Kazıcı, Osmanlı’da Eğitim Öğretim, İstanbul 2004, s. 47-49.

306 Şehabettin Tekindağ, “Medrese Dönemi”, Cumhuriyetin 50. Yı-lında İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1973, s. 11.

307 Halaçoğlu, Devlet Teşkilâtı, s. 129.

308 Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri hakkında geniş bilgi için bk. Caner Arabacı, Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri 1900-1924, Konya 2017.

Konya’da hayır severler çeşitli gayrimenkul (tarla, bağ, bağçe, arsa, han, hamam, dükkân, bo-yahane ve değirmen) ve menkul (para) vakfederek çok sayıda medrese, muallimhane ve dershane gibi eğitim kurumları yaptırarak vakfetmişlerdir.

Örneğin, Musâhib-i Şehriyârî vezir Mustafa Paşa, vekili ve vakfının mütevellisi olan Şeyh Ah-med Efendi vasıtası ile Konya’nın Tavuk Mahal-lesi’nde satın alınmış arsası üzerine 14 hücre ve dershanesi olan dârü’l-hadis medresesi inşa ettir-terek vakfetmiştir³⁰⁹. Medrese inşa ettiren bir ha-yır sahibi de Valide Sultan Kethüdası İsmail oğlu Yusuf Ağa’dır. Yusuf Ağa Konya’da yaptırdığı kü-tüphanenin yanına 10 hücre ve bir adet dershanesi olan medrese inşa ettirmişidir³¹⁰ .

Ayrıca, Malas Köyü’nden el-Hac Hasan bin Hacı Ali, iki medrese yaptırarak vakfedenlerden biridir³¹¹. Malaslı Hacı Hasan, medresesinin ilkini Fakihdede Mahallesi’nde inşa etmiştir. Medrese, sekiz oda, dershane ve bir miktar içerisinde ağaç-ları olan bahçeden oluşmaktadır. İkinci medrese-sini de iki katlı olarak Hocahasan Mahallesi’nde inşa etmiştir. Bu medrese de 10 oda, dershane, cami ve avludan oluşmaktadır. Bir diğer medrese yaptırarak vakfeden hayır sahibi de Pürçüklü Ma-hallesi’nden el-Hac Mustafa Muhtar Efendi’nin kerimesi Safiye Hanım’dır. Vâkıfe kendi malın-dan Kalecik Mahallesi’nde bulunan Yağmuroğlu Mahallesi’nde olan vakıf arsa üzerine mütevelli izniyle bir dershane ile üç adet hücre inşa ederek vakfetmiştir³¹² .

Bir diğer medrese inşa eden hayır sahibi de Şe-refşirin Mahallesi’nden el-Hac Mehmed bin Ab-dullah’tır. Hacı Mehmed, Şeyh Şemseddin Tebrizi Mahallesi’nde bulunan evini yıkarak, arsası üze-rine kendi malından inşa ettiği, mescit, dershane,

309 KŞS 27/74.

310 VGMA VD, nr. 630/1108.

311 VGMA VD, nr. 582/1-201.

312 KŞS 126/79.

18 hücre, avlusu ve tuvaleti olan medrese inşa et-miştir³¹³. Diğer medrese inşa edenler ise, Şükran Mahallesi’nden eş-Şeyh Mehmed Efendi ibn İbra-him, 21 hücre, mescit ve dershanesi olan medre-seyi³¹⁴; ulemadan Sarı Hafız es-Seyyid Süleyman Efendi ibn Halil Efendi mescit ile 24 hücresi olan ve Avniye ismiyle anılan medreseyi³¹⁵; Müderris Müsevvid-zade el-Hac es-Seyyid Adil Efendi ibn Mustafa Efendi, Zincirlikuyu’da Çelebi Soka-ğı Mahallesi’nde 18 hücre ile dershanesi olan ve Adliye ismiyle anılan medreseyi³¹⁶; Sırçalı Mahal-lesi’nden Hoca-zade Ahmed Efendi ibn Mehmed Efendi mescit, dershane, 20 hücre ve ahırı olan Za-feriye ismiyle bilinen medreseyi³¹⁷; Tercüman Ma-hallesi’nden Hadimli Mehmed Vehbi Efendi ibn Hüseyin Efendi de, Mahmudiye Medresesi diye bilene dört adet hücresi olan medreseyi³¹⁸, es-Sey-yid el-Hac Abdurrahim Efendi ibn el-Hac Hüseyin, Sipahi pazarı yakınında 12 hücre, mescit ve avlusu olan kendi malından inşa eylediği medreseyi vak-fetmiştir³¹⁹ .

Ulemadan Nakibüleşraf Mevlâna es-Seyyid el-Hac İbrahim Efendi bin Ahmed Efendi Ahmedfakîh Mahallesi’nde 15 hürce, camii, buk’a³²⁰, küçük şa-dırvân-ı selsâl ve’l-cereyân, bir miktar avlu ve ke-nefi olan, yeni inşa ettiği medreseyi³²¹, Şükran Ma-hallesi’nden eş-Şeyh Mehmed Efendi ibn İbrahim, Kalecik Mahallesi’nde 14 sene önce kendi malı ile inşa ettiği 21 adet hücre, mescid ve dershanesi olan medresesini vakfetmiştir³²² .

313 VGMA VD, nr. 582/1-163.

314 VGMA VD, nr. 582/1-152.

315 VGMA VD, nr. 586/38.

316 VGMA VD, nr. 612/2.

317 VGMA VD, nr. 586/158.

318 VGMA VD, nr. 603/248.

319 VGMA VD, nr. 582/1-119.

320 Medrese ile sıbyan mektebi arasındaki bir eğitim kurumunu, bk.

Mehmet İpşirli, “Buk’a”, DİA, VI, İstanbul 1996, s. 386.

321 VGMA VD, nr. 590/191.

322 VGMA VD, nr. 582/1-152.

Konya eşrafından Ticaret Mahkemesi başkanı el-Hac Mehmed Efendi ibn Memiş Efendi, Haz-ret-i Şems-i Tebrizî Mahallesi’nde Devlet Hatun Mescidi’nin bitişiğinde bulunan, Devlet Hatun Vakfı’na ait arsa üzerine mütevelli izniyle, kendi malından hücreler ve bir dershane yaptırıp Hatu-niye ismiyle³²³, aynı vâkıf tarafından, Sipahi Paza-rı’nda zemini Karamanoğlu İbrahim Beg Vakfı’na yıllık 60 para kirası olan, satın aldığı arsa üzerine hücreler ve bir dershane yaptırıp, Atâiye ismiyle adlandırdığı medreseyi vakfetmiştir³²⁴ .

Yalnızca şehir merkezinde değil, kaza ve köy-lerde de medrese ve diğer eğitim kurumları yap-tırarak vakfedenler de vardı. Mesela Hatunsaray Nahiyesi’ne tabi Botsa Köyü’nden Abdulbaki bin Musa, adı geçen köyde bir muallimhane bina edip vakfetmiştir³²⁵. Yine Sille Kasabası’ndan Musa Efendi ibn Hafız Mehmed Efendi, 23 adet hücre ve iki dershanesi olan medreseyi³²⁶; Karabağ Köyü’n-den el-Hac Mehmed Ağa ibn Mehmed, 20 hücre ve dershanesi olan ve Hamidiye isimli Medrese-si’ni³²⁷; Alibeghüyüğü Köyü’nden Hacı Mehmed Efendi ibn el-Hac Ahmed Efendi de, 28 adet hüc-resi ve iki dershanesi olan medreseyi³²⁸ yaptırarak vakfetmişlerdir.

Beyşehir’e tabi Ararime Köyü’nden Mehmed bin Pir, aynı köyde dört adet hücre, dershane ve mescit inşa etmiştir. Bunların giderlerini karşıla-mak üzere de iki demirci dükkânın vakfetmiştir.

Dükkanların kiraya verilerek elde edilen gelirden, yıllık 25 kuruş müderrise verilmesini ve gelirin faz-lasını da mütevelli tarafından medresenin tamirine harcanmasını istemiştir³²⁹. Ereğli Çayhanyukarı

323 VGMA VD, nr. 604/197.

324 VGMA VD, nr. 606/73.

325 KŞS 41/76.

326 VGMA VD, nr. 590/243.

327 KŞS 106/44.

328 VGMA VD, nr. 2181/167.

329 VGMA VD, nr. 580/296.

Köyü’nden Hacı Kara Ahmed oğlu Mehmed Ağa, Ereğli çarşısında olan bir mülk dükkânını vakfe-derek, gelirini aynı köyde hayır sahiplerinden Ah-med Efendi’nin inşa ettiği Ah-medresede ilim öğreten müderrise verilmesini istemiştir³³⁰. Reisülküttap Şami-zade Mehmed Efendi ibn Mustafa, Ilgın’da bir hamam ile mektep inşa ettirmiştir. Hamamın ki-rasından mektebin muallimine günlük altışar akçe, halifesine ikişer akçe ve mektepte olan sıbyana da günlük yedişer akçe ekmek bahası ve fazla kala-nın da mütevelliye verilmesini istemiştir³³¹. Ayrıca, Kadınhanı Kasabası’nın Şahverdi Mahallesi’nde, ulemadan el-Hac Ahmed Efendi ibn el-Hac Hasan Efendi, kasaba çarşısında bir mağaza ile bitişik iki dükkânını vakfetmiştir. Hacı Ahmed Efendi, dük-kân ve mağazanın kiraya verilmesini, elde edile gelirin beşe ayrılmasını istemiştir. Biri mütevelli olanlara, kalan dördü de adı geçen mağazaya biti-şik olan mektep ile çarşı içerisindeki şadırvanın ta-mir ve su yoluna sarf olunmasını şart koşmuştur³³² . Vakıf tesis edenlerin sadece medreselerin bi-nalarını vakfettikleri gibi aynı zamanda o medre-selerin yapılacağı arsaları da vakfettikleri görül-mektedir. Mesela, Divle Mahallesi’nden Zeyneb bint-i Mehmed, aynı mahallede bulunan bir arsa-sını, üzerine hayır sahibi kimseler tarafından ilim talebelerinin kalması için hücerat ve okumaları için de bir medrese inşa edilmesi şartı ile vakfet-miştir³³³. Aynı şekilde Aksinle ve Ahmedefendi mahallelerinden Seyyid el-Hac Abdulkadir Ağa, Seyyid Ebubekir ibn İsmail ve Ayşe bint-i Osman nam kimseler de arsalarını, üzerine hayır sahibi kimseler tarafından ilim talebelerinin kalmaları için hücreler ve medrese binası yapılması şartı ile vakfetmişlerdir³³⁴ .

330 VGMA VD, nr. 603/10.

331 VGMA VD, nr. 582/1-277.

332 VGMA VD, nr. 594/202.

333 VGMA VD, nr. 2176/404.

334 VGMA VD, nr. 2176/404.

Bazı hayır sahipleri de mevcut bulunan medre-se ve muallimhanelerin giderlerini karışılmak için vakıf kurmuşlardır. Örneğin, Hoşhan Mahallesi’n-den el-Hac Mehmed ibn Ramazan, halen aynı ma-hallede oturduğu evini, dükkanlarını ve tarlalarını vakfetmiştir. Hacı Mehmed, elde edilen gelirden aynı mahallede olan muallimhanede taallim-i sib-yan edenlere günlük bir akçe, tamiri için de günlük bir akçe verilmesini istemiştir³³⁵. Konyalı ders-i âmm Hafız İsmail Efendi ibn Mehmed, İstanbul Cübbecibaşı Mahallesi’nde olan evini vakfetmiştir.

Hafız İsmail Efendi evinin kiraya verilmesini, elde edilen gelirden, Konya’da Şükrün Mahallesi’nde yeni inşa ettiği dershaneye atanan müderrise, gün-lük bir akçe verilmesini istemiştir³³⁶. Bir diğer ha-yır sever, el-Hac Mehmed bin el-Hac Mehmed, bir kıta bağını hayatta oldukça kendisinin, vefatından sonra da Cıvıloğlu medresenin gerektiğinde tamir edilmesi için vakfetmiştir³³⁷. İhtiyareddin Mahal-lesi’nden Şerife bint-i Ahmed nam hatun, Çömlek Pazarı’ndaki kahvehanesinin ¼‘ünü Fevziye Med-resesi’nin tamirine, kalanını müderris ve mütevel-liye verilmesini istemiştir³³⁸ .

es-Seyyid Mehmed Said Efendi ibn Mustafa, Kürkçü Mahallesi’nde arsası Altunapa Vakfı’n-dan senevî yedi kuruş mukataalı olan malınVakfı’n-dan, 17 adet hücresi olan Saîdiye ismi ile bina ettiği medreseyi ve ona bitişik batı tarafında adı geçen vakfın arsa üzerine mütevelli izniyle inşa ettiği üç adet dükkânını vakfetmiştir. Mehmed Said Efendi dükkanların kiraya verilmesini, elde edilen gelir-den yıllık 60’ar kuruş medresenin müderrisine ve mütevellisine vazife verilip, kalan miktarda da medrese ve dükkanların tamiratına sarf olunma-sını istemiştir³³⁹ .

Kalecik Mahallesi’nden ders-i âmmdan Abdür-rahim Efendi ve Hacı Ahmed Efendi ibn el-Hac Mustafa Muhtar Efendiler, Kalecik Mahallesi’nde babaları merhum Hacı Mustafa’nın hayır sahiple-rinin yardımı ile inşa ettiği 33 hücre, iki dershane, bir memişhanesi (tuvalet) olan medrese ile, Kale-cik Mahallesi’nde hükümet konağı yanında hayır sahiplerinin yardımı ile inşa ettikleri, 13 hücre ve dershanesi olan Fethiye ismiyle bilenen bir diğer medrese için, Aziziye Camii civarında bir adet dükkân ile Orta Şadırvan civarında bulunan bir adet terzi dükkânlarını vakfetmişlerdir. Dükkan-ların kiraya verilmesini, elde edilen gelirin üçe ayrılmasını, ikisinin medreselerin ve dükkânların tamirine harcanmasını ve birinin de mütevelliye verilmesini istemişlerdir³⁴⁰ .