Materyal Tasarımı ve Uygulanması

Bir öğretim sürecine baĢlamadan önce yapılması gereken ilk iĢlemlerden biri o sürecin planlanmasıdır. Öğretim sürecinin planlanması; o öğretim sürecinin sonunda ulaĢılması öngörülen eğitimsel amaçların, derste ele alınacak konuların, derste kullanılacak malzemelerin ve derste verilecek öğrenme yaĢantılarının öğretim süreci baĢlamadan önce saptanmasıdır (Açıkgöz, 2005). Derse yönelik olarak tasarlanacak materyallerin belli bir planlama ile geliĢtirilmesi gerekmektedir. Materyal geliĢtirme sürecinde öğrencilerin yeterlilikleri, ön öğrenmeleri ve ulaĢılmak istenen amaçlar dikkate alınmalıdır. Materyalin nasıl bir etkinlik örüntüsü içinde verileceği ve hangi öğretim modeli dikkate alınarak geliĢtirilecek bir derste kullanılacağı bu planlama içinde bulunmaktadır.

Şekil 4 Materyal (Araç-Gereç) Geliştirme ve Tasarım İlişkisi

(Kaynak: Yiğit, 2007a)

ġekil 4‟te görüldüğü üzere tasarımın planlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve düzeltilmesi birbirini etkileyen ve "materyal geliĢtirme" olarak adlandırılan bir süreçtir. Amaca ulaĢmada kolaylık sağlamak, etkili ve kalıcı öğretim

yapabilmek için öğretim materyallerinin katkısı yadsınamaz. Ancak bu önemli katkının iyi tasarlanmıĢ materyallerden kaynaklandığı unutulmamalıdır. Etkili öğretim materyalleri hazırlamada basitten karmaĢığa, bilinenden bilinmeyene, yakından uzağa ve somuttan soyuta doğru bir öğretim sıralaması takip edilmelidir.

Öğretim materyalleri, öğrencilerin özelliklerine, ihtiyaçlarına, yaĢ gruplarına ve pek çok faktöre bağlı olarak değiĢiklik göstermekle birlikte genelde öğretim materyallerinin (KoĢar, 2002);

 Hatırlatıcı olarak geçmiĢ bilgilerle bağlantı kurması,

 Yeni bilgilerin öğretilmesini ve öğrenilmesini kolaylaĢtırması,

 Farklılıkların karĢılaĢtırılmasını kolaylaĢtırması,

 Bir problemin çözümüne götürecek en iyi yolu göstermesi ve kazanılan bilgilerin hafızaya yerleĢimini kolaylaĢtırması,

 Öğrencilerde esneklik duygusunun geliĢimini desteklemesi beklenir.

Bütün bu özellikleri dikkate alan bir materyal ile tarih dersinin baĢarılı olmaması düĢünülemez. Tarih dersinde kullanılmak üzere tasarlanan bir materyalin geçmiĢ öğrenilenlerle bağ kurması, yeni öğrenileceklerin sağlam temeller üzerine oturtulması açısından faydalı olacaktır. Böyle bir öğretim materyali; tarihi nesnellik ilkesinin geliĢtirilmesi, öğrenciyi araĢtırmaya yönlendirme ve düĢünmeye teĢvik etme açısından da öneme sahip olabilir. Materyal çeĢitliliği ile tarihi olaylara farklı malzemeler yoluyla ve farklı öğretimsel amaçlarla yaklaĢmak öğrencilerin problem çözme becerilerini geliĢtirmekle birlikte, bilgi ve becerilerin kalıcılığını sağlamada yarar sağlayabilir. Bazı materyallerin duyuĢsal özellikleri ortaya çıkararak değer, tutum öğretimini de desteklenmesi sağlanabilir.

Öğretim materyalinin etkili olabilmesi ve amaca hizmet edebilmesi için öğretim materyali hazırlarken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar bulunmaktadır. Bunlar (Yanpar ġahin ve Yıldırım, 1999; Çelik, 2011):

 Öğretim materyali, basit, sade ve anlaĢılabilir olmalıdır. Materyaller konuyu basitleĢtirerek, soyutu somuta çevirerek öğrencinin anlamasını kolaylaĢtırmalıdır.

 Öğretim materyalleri, dersin ve konunun amaçlarına uygun seçilmeli ve hazırlanmalıdır. Dersin hedeflerini gerçekleĢtirmeyen bir materyal ne kadar iyi hazırlanmıĢ olursa olsun öğretimsel etkinliği düĢük olacaktır.

 Öğretim materyali dersin konusunu oluĢturan bütün bilgilerle değil, önemli ve özet bilgilerle donatılmalıdır. Öğretim materyalleri öğretmen tarafından planlanan ve uygulanan öğretim etkinliklerini desteklemek amacıyla kullanılmalıdır.

 Öğretim materyalinde kullanılacak görsel özellikler (resim, grafik, renk vb.) materyalin önemli noktalarını vurgulamak amacıyla kullanılmalı, aĢırı kullanımdan kaçınılmalıdır. Görsel-iĢitsel araçların, öğrencinin dikkatini çekmede ve öğrenciyi güdülemede etkin olduğu bir gerçektir. Amaca hizmet etmeyen ve gereğinde fazla kullanılan görsel-iĢitsel öğeler ise öğrenci dikkatini dağıtabilir ve öğrenme güdüsünü yok edebilir.

 Öğretim materyalinde kullanılan yazılı metinler, görsel-iĢitsel öğeler, öğrencinin pedagojik özelliklerine uygun olmalı ve öğrencinin gerçek hayatıyla tutarlılık göstermelidir. Öğretim materyalleri öğrencinin kendi hayatıyla öğretim ortamı arasında köprü kurmasına yardımcı olmaktadır. Bu yüzden öğretim materyalinin içerdiği her türlü görsel-iĢitsel öğe, öğrencinin yakın çevresinde görebildiği ve anlamlandırabildiği gerçek nesneleri yansıtmalıdır.

 Öğretim materyali, öğrenciye alıĢtırma ve uygulama imkânı sağlamalıdır. Öğrenciler için en etkin öğretim ortamları, aktif oldukları ortamlardır. Öğrencinin öğretim etkinliğine katılımı öğrenmenin kalıcılığı açısından son derece önemlidir.

 Öğretim materyalleri mümkün olduğunca gerçek hayatı yansıtmalıdır. Materyalin gerçeğe uygunluğu, gerçek hayatın sınıf ortamına taĢınabilmesi açısından çok önemlidir.

 Materyaller sadece öğretmenin rahatlıkla kullanabileceği değil aynı zamanda öğrencinin de kullanabileceği basitlikte olmalıdır.

Bir öğretim materyali hazırlarken ana hedef, mesajı dinleyenlere (alıcılara) yani öğrencilere en uygun Ģekilde iletebilmektir (Mcbride, 1991). Öğretim materyallerinin, amaca yönelik olarak hazırlanıp, etkili Ģekilde kullanıldığında öğrenmeyi yönlendirici ve kolaylaĢtırıcı etkisi inkâr edilemez. Materyal tasarlarken; oran, çizgi, doku, renk, bütünlük, yazı karakteri ve form dikkat edilmesi gereken noktalardandır. Materyalde kullanılan objelerin doğal yapılarına uygun boyutlarda olması gerekmektedir. Çizgilerin yatay, dikey veya eğik olarak kullanımı algılama üzerinde farklı etkilere sahiptir. Bu

nedenle verilmek istenen mesaja uygun olanlarının seçilmesi gerekir. Yatay çizgiler durgunluk hissi verirken, dikey çizgiler güç gösterir ve yukarı bakma hissi verir. KöĢegen çizgiler kuvvetli bir biçimde hareket ve dinamizm hissi verirler. Doku, iki boyutlu nesne ve materyallere dokunma hissi ekleyebilir. Renkler, materyalde anahtar bir rol oynar. Konuya dikkati toplamada, farklılıkları ve benzerlikleri ayırmada, görüntülerin doğal renklerini yansıtmada, konuların monotonluktan kurtarılmasında ve konulara canlılık kazandırılmasında renkler doğrudan etkilidir. Renklerin cinsiyet, yaĢ ve çevre üzerindeki etkilerinin de dikkate alınması materyal hazırlanırken önemlidir. Bütün parçalar bir araya getirildiğinde anlamlı bir bütün oluĢturmasına ve doğru mesaj vermesine dikkat edilmelidir. Dikkati toplama, algılama ve öğrenmeyi kolaylaĢtırma bakımından kullanılacak harflerin seçiminde gerekli özen gösterilmeli, net seçilebilen, kolay algılanabilen düz yazı harfleri tercih edilmelidir. Materyal hazırlamada özellikle karıĢık el yazıları ve dekoratif yazı harflerinden kaçınılmalıdır (KoĢar, 2002; Yalın, 2010; Çelik, 2011).

Dersler için bir planlama doğrultusunda hazırlanan öğretim materyallerinin belli bir planlamayla uygulanması ve eksikliklerinin giderilmesi gerekmektedir. ġekil 5'te öğretim materyalinin uygulamasının yapılmasına iliĢkin olarak bir planlama yer almaktadır. Bu planlama, beĢ hazırlık ve bir uygulama olmak üzere altı basamaklı bir süreçten oluĢmaktadır.

Şekil 5 Öğretim Uygulamasının Adımları

Yapılan planlama doğrultusunda hazırlanan öğretim materyali ünite veya konuya yönelik olarak bir öğretim faaliyetinin üç kısmında kullanılabilir. Bunlar genellikle giriĢ, geliĢme ve sonuç bölümleri ile dönüt bölümleridir. Öğretim etkinliklerinde dersin farklı bölümlerinde kullanılabilecek materyaller Tablo 1‟de örneklenmiĢtir.

Tablo 1 Ders Planlanırken Kullanılabilecek Materyaller

Materyaller Ders AĢamaları Tahta TebeĢir Kalem

Tepegöz Çizelgeler Grafik Ġnternet

BDÖ Harita Resim Slâyt TV DVD Video Model Maket Konuya giriĢ * * * * *

Yeni konuyu açıklama * * * * *

Konu ile yaĢam

arasında bağlantı kurma * * * * * *

Konuyu ayrıntılarıyla

açıklama * * * * * * *

Konuda hayata yönelik

uygulamalar * * * * * * *

Dersin gözlemi ve

geribildirimi * * * * * * * *

(Kaynak: Yiğit, 2007a)

Tablo 1'de açıklanmak istenen nokta, tek bir ders materyali ile derse baĢlanıp dersin bitirilemeyeceğidir. Ders planlamasında, sadece tablodaki materyallerin kullanılması önerilemez ve örnek verilen materyallerin mutlaka dersin belirtilen bölümünde kullanılması gerektiği düĢünülmemelidir. Tablonun, örnek materyallerin en çok kullanıldıkları ders bölümlerini gösterdiği söylenebilir. Ancak Tablo 1'de özellikle harita kullanımına iliĢkin saptama ĢaĢırtıcıdır. Haritanın sadece konuya ait ayrıntıları vermek amacıyla kullanımının önerilmesi oldukça eksik ve yetersiz bir örneklemedir. Sadece tarih dersi açısından bakıldığında bile haritalar, dersin pek çok bölümünde kullanılabilir. Örneğin, bir konunun giriĢinde ülkenin, devletin bugünkü dünya haritası üzerinde yerini bulma ve yorumlama çalıĢması ile konuya dikkat çekilebileceği gibi, eski bir medeniyetin günümüzde hangi ülke sınırları içinde yer aldığını tespit etmek hem kültürel hem de siyasi açıdan değerlendirme yapabilmeyi ve konuyu anlamayı kolaylaĢtırabilir. Ders içinde ya da sonunda dilsiz harita üzerinde yapılacak uygulamalar ve oyunlarla dönüt-düzeltme imkânı sağlanacağı gibi konunun anlaĢılıp anlaĢılmadığını

değerlendirme açısından da yarar sağlanabilir. Diğer materyallerinin kullanımı konusunda da öğretmenlerin kendi planlamalarını yapması önemlidir. Bu sınıflandırma, çok yönlü bir ders planlaması yapmak isteyen öğretmenler için örnektir. Ancak materyal seçimi ve kullanma zamanı, öğretmene ve sınıfının özelliklerine bağlıdır.

Dersin kazanımlarına uygun öğretim materyalinin seçimi, hedeflere ulaĢılacağı anlamına gelmemektedir. Materyalin seçiminde bir tercih söz konusu olurken, bu tercih bazı cevaplara göre Ģekillenmektedir. Materyalin kullanım öncesinde, kullanım esnasında ve kullanım sonrasında sorgulanmasını sağlayacak sorular sorulmalı ve ders bu doğrultuda planlanmalıdır. Yiğit (2007b) derslerde eğitim araçlarını kullanma basamaklarını ġekil 6‟da görüldüğü gibi sınıflandırmıĢtır.

Şekil 6 Ders Araçlarını Kullanım Basamakları

ġekil 6'da belirlenen planlamadaki bölümler ve onlara iliĢkin verilen sorular, kullanılacak materyalin faydasını arttırmak ve kullanım sırasında bir sorunla karĢılaĢmamak adına gereklidir. Dersin planlaması ne kadar önemliyse, derslerde kullanılacak materyallerin tasarımının ve uygulamasının da planlı bir Ģekilde yapılması o kadar önemlidir. Öğretmenler genellikle alıĢık oldukları çalıĢma Ģeklinden kolay kolay vazgeçmek istemezler (Akınoğlu ve Diriöz, 2007; Kaya ve Güven, 2012). Öğretmen için materyal kullanımı ek bir yük demektir. Öğretim araçlarının planlanması, tasarımı ve kullanımı zaman ve çabayı gerektirir. Fakat alınan sonuç harcanacak çabaya değecektir.

Sözel derslerden biri olan tarih dersi, materyal çeĢitliliği açısından kısır bir alan olarak görülmekte (Ulusoy ve Gülüm, 2009; Günal, 2011), tarih öğretmenleri ders kitabı ve notları dıĢına çıkamamakta bu da etkinlikten ve öğrenci ilgisinden yoksun dersler anlamına gelmektedir. Oysaki tarih dersinde kullanılabilecek yöntem-teknik ve materyaller sadece hayal gücüyle sınırlıdır. Özetle ders ve dersin hedefleriyle iliĢkilendirildikten sonra yararlanılamayacak materyal, uygulanamayacak etkinlik yoktur. Çelikcan (2005) tarafından gerçekleĢtirilen çalıĢmada görsel materyallerin öğretmenler tarafından en çok konuların anlaĢılırlık düzeyini arttırmak, dersi zevkli hale getirmek, derse olan katılımı arttırmak amacıyla kullanıldığı tespit edilmiĢtir.

TaĢyürek (2011) tarih derslerinde öğretmenlerin kullandıkları araç ve gereçler üzerine yaptığı araĢtırmada 30 tarih öğretmeni ile görüĢme gerçekleĢtirmiĢtir. ÇalıĢmada tarih öğretmenlerinin en çok harita ve bilgisayar kullandıkları bilgisine ulaĢılmıĢtır. Öğretmenler derslerde harita kullanmalarının amacını; ilgi çekmek, dersi zevkli kılmak ve konuyu kavratmak olarak belirtmiĢlerdir. Bu öğretmenler, araç-gereç seçiminde hangi kriterleri göz önünde bulundurduklarına iliĢkin soruya; derse dikkat çekmek, ders ve konuyla bağlantısı olma, bilgileri somutlaĢtırma, kullanım kolaylığı ve öğrenci seviyesine uygunluk baĢta olmak üzere on iki kritere dikkat çekerek cevap vermiĢlerdir. On ikinci (12.) sırada yer alan "zaman ve mekân bilgisi vermeli" kriteri ise sadece bir (1) öğretmen tarafından araç seçiminde dikkate değer bir unsur olarak iĢaretlenmiĢtir. Bu noktada tarih öğretmenlerinin derslerde araç-gereçleri; dersi iyi anlama, kalıcılık sağlama ve bilgileri somutlaĢtırma amacıyla kullandıkları ortaya çıkmıĢtır. AraĢtırma grubu içinde sadece üç (3) öğretmen "öğrencilerin tarihsel olayları yere ve zamana göre değerlendirmelerini sağlamak" ifadesini kullanırken; bir (1) öğretmen de "harita kullanma bilgisini kazandırmak" olarak amacını belirlemiĢtir. AraĢtırmadaki verilerden hareketle öğretmen cevaplarının yıllardır benzerlik gösteren

noktalarda (bilgiyi somutlaĢtırma, kalıcılığı sağlama, iyi anlamayı sağlama...) yoğunlaĢtığı ve güncel kriterlere itibar edilmediği (zaman ve mekân bilgisi verme, değerlendirme yapma, harita becerilerini kullanma...) söylenebilir. Aynı araĢtırma grubunun, okuldaki haritaların yıpranmıĢ olmasından, yeterli büyüklükte ve kalitede harita olmamasından yakındıkları görülmektedir.

Günal (2011) tarih öğretmenlerinin yapılandırmacı eğitim uygulamalarına iliĢkin görüĢlerini aldığı araĢtırmasında, öğretmenlerin derslerde en çok ders kitabından yararlandıkları bulgusunu elde etmiĢtir. Aynı çalıĢmada öğretmenlerin ders kitabını takiben harita ve görsel sunumları kullandıkları görülmüĢtür. Ortaöğretim yeni tarih ders programlarında yer alan becerilerin öğrencilere kazandırılabilmesi sadece ders kitabı kullanmakla mümkün değildir ve derslerde çeĢitli yöntem-teknik ve materyal kullanımını gerektirmektedir. Tarih derslerinde öğrencilerin yeni karĢılaĢtıkları bilgileri kavrayıp anlamlandırabilmeleri, önceki öğrendikleriyle birleĢtirerek yorumlama yapabilmeleri, güncel geliĢmelerde tarihi olayların etkilerini anlayabilmeleri ve sorgulayabilmeleri donanımlı derslerle mümkündür. Bu nedenle tarih öğretmenlerinin derslerde aktif materyal kullanımına önem vermeleri gereklidir. Tarih derslerinde kullanılabilecek uygun öğretim materyalleri Ģöyle örneklenebilir:

 Yazılı materyaller (kitap, defter, hikâye, roman, Ģiir... vb.)

 EtkileĢimli tahta, akıllı tahta

 Bilgisayar, projeksiyon... vb.

 Tarihi filmler, belgeseller... vb.

 Ders animasyonları

 Tarih Ģeritleri

 Haritalar, atlaslar, etkileĢimli harita, dilsiz harita... vb.

 Gerçek eĢyalar, kıyafetler... vb.

 Resimler, maketler, oyuncaklar, 3 boyutlu modeller... vb.

 Eğitsel oyun gereçleri

Örneklenen bu materyallerin tarih öğretiminde etkin kullanımı, dünden bugüne taĢınan öğrencilerin tarih öğrenme ve tarihe ilgi duymama sorununun çözümünde birincil öneme sahiptir.