Haritalar

Harita; coğrafya, tarih, dil, nüfus gibi olgularla ilgili yeryüzünün veya bir parçasının, belli bir orana göre küçültülerek düzlem üzerine çizilen taslağıdır (TDK, 2002). Bir baĢka tanımla harita, ölçme kurallarına göre doğal ve yapay unsurları ölçülmüĢ arazi parçasını, bir projeksiyon sistemine göre ve belli bir ölçekte küçültülerek, bir düzlem üzerine izdüĢümlendirilmiĢ, çizgi ve özel iĢaretler ile gösterilmiĢ benzerleridir (Doğanay ve Sever, 2011).

Harita ve haritacılığın, uygarlık tarihinin ilk mesleklerinden biri olduğu kabul gören bir gerçektir. Ġlk dünya haritasının günümüzden 2700 yıl önce Babilliler tarafından bir tablet üzerine çizilmiĢ olduğu, Mısır ve Asur medeniyetlerinde de haritacılık faaliyetlerinin yer aldığı bilinmektedir. Yunanlıların ve Fenikelilerin haritacılığa katkılarının ardından 827 yılından itibaren haritacılık el değiĢtirmiĢ ve Arap medeniyetinde geliĢtirilmiĢtir. Ġlk meridyen yayı ölçümleri Bağdat'ta yapılmıĢ ve buna dayalı olarak da dünyanın yarıçapı hesaplanmıĢtır. 1300'lü yıllara doğru pusula Avrupa'da bilinmeye baĢlanmıĢ ve bu geliĢme gelecekte, dünyanın seyrinde büyük etki sahibi olmuĢtur. 1375 yılında Katalan Dünya Haritası yayınlanmıĢ, bu süreci takiben coğrafi keĢifler gerçekleĢmiĢ, Ümit Burnu ve Amerika keĢfedilmiĢtir. 1585'te Gerardus Mercator, günümüzde kendi adıyla bilinen bir harita projeksiyonu geliĢtirmiĢ ve bir dünya haritası yayınlamıĢtır. 1600'lerde Kepler tarafından bulunan dürbün, haritacılık tekniği açısından yeni bir dönemin baĢlangıcı olmuĢtur. Bunu izleyen dönemlerde

dürbün geliĢtirilmiĢ, yeryuvarlağının boyutları üzerine çalıĢmalar gerçekleĢtirilmiĢ ve 1873'e gelindiğinde geoit (geoide) kavramı, yeryüzünün Ģeklini ifade etmek amacıyla ilk kez kullanılmaya baĢlanmıĢtır (Köktürk, 2004). Dünyada bu geliĢmeler sürerken Türk dünyasında da haritacılığa dair geliĢmeler söz konusu olmuĢtur.

1076 yılında KaĢgarlı Mahmut "Divan-ı Lügat-it-Türk" adlı kitabında Orta Asya'nın büyük bir kısmını, Çin ve Kuzey Afrika'yı içeren bir dünya haritası çizmiĢtir. 1456 yılında Trablusgarplı Mürsiyeli Ġbrahim, bir Türk denizcisi olarak Akdeniz haritası çizmiĢ, bu haritayı takiben 1460 yılında da Güney Avrupa haritasını yapmıĢtır. Türk Amirali Piri Reis (1470-1554), Osmanlı donanmasının hâkim olduğu denizlere ait "Kitabı Bahriye" adında 1483'te yazdığı kitabında çeĢitli kıyı, koy, liman gibi yerlere ait haritalarla denizlerde rastlanabilecek tehlikeli durumlara dair gemicilere bilgiler vermiĢ ve eserinde pusuladan ve haritadan anlamak gerektiğini aksi takdirde ne yöne gidileceğinin bilinemeyeceğini belirtmiĢtir. 1513 yılında Piri Reis, Gelibolu'da ceylan derisi üzerine bir dünya haritası çizmiĢ ve harita 1517 yılında Mısır'da Yavuz Sultan Selim'e takdim edilmiĢtir. 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm lik bir paftası Topkapı Müzesindedir. Osmanlı Devleti minyatüristlerinden Matrakçı Nasuh'un "Menazil" adlı eserinde 16. yüzyılda yapılmıĢ Anadolu Atlası bulunmaktadır. Matrakçı Nasuh'un baĢka kitaplarında da Kanuni Sultan Süleyman'ın seferlerini resim ve haritalarla anlattığı görülmektedir. Kanuni döneminin denizcilerinden Amiral Seydi Ali Reis, deniz astronomisi ve deniz coğrafyasını iyi bilen biri olarak tanınmıĢtır. Bir baĢka Osmanlı denizcisi Ali Macar Reis tarafından 1567'de dokuz ceylan derisi üzerine 13x43 ebatlarında çeĢitli haritalar çizdiği bilinmektedir. 1590 yılında Menemenli Mehmet Reis tarafından çizilen Akdeniz haritası Venedik'te Correr müzesinde sergilenmektedir. Girit seferi sırasında haritaların nasıl yapıldığını öğrenen Kâtip Çelebi (1609-1657), "Cihannüma" adlı eserinde beĢ harita vermiĢtir. 17. yüzyıla gelindiğinde Ġstanbul'da 8 dükkânda 15 kiĢi haritacılık yapmaktadır. 17. yüzyılın en büyük gezgin ve yazarlarından biri olan Evliya Çelebi (1611-1682), Osmanlı ülkesi içinde ve dıĢında 50 yıl boyunca geziler yaparak ve 22 savaĢa katılarak bunları 10 ciltlik bir eserle paylaĢmıĢtır. 1730'da Johann Babtist Homann (1664-1724), Ġstanbul Boğazı'nın yanlıĢ haritasını çizmiĢtir. 1760 yılında Fransız haritacılardan D'Anville, Anadolu'nun ilk ciddi harita çalıĢmasını, 1776'da da F.R. Kauffer, Ġstanbul kenti planını yapmıĢtır. 18. yüzyılın sonlarına gelindiğinde J. Rennel, bir Batı Asya haritası hazırlamıĢ ve 1832'de bunu yayınlamıĢtır. 1803'te ilk Türkçe atlası, "Darüt-tabaati'l-Amire" adlı basımevinin müdürü Müderris Abdurrahman Efendi tarafından Ġstanbul'da basılmıĢtır. Bu atlas birçok kaynaktan ve

Avrupa'da yapılan atlaslardan yararlanılarak yapılmıĢtır. Ġlk deniz haritası 1830 yılında Heybeliada Deniz Harp Okulunda basılan Karadeniz haritasıdır. 1835-1839 yılları arasında, II. Mahmut döneminde orduda hocalık yapmak üzere getirilen ve paĢa unvanı verilen, Helmuth v. Moltke (1800-1891) Ġstanbul (1/25 000) ve Çanakkale boğazının (1/20 000) haritalarını yapmıĢtır. 19. yüzyıla gelindiğinde, yüzyılın ilk yarısında haritaların iĢgal ordusu subayları ya da orduda yenilik yapmak üzere getirilen yabancı askeri heyetlerin haritacıları tarafından yapıldığı görülmektedir (ġerbetçi, 1999). Devam eden dönemlerde ağırlıklı olarak askeri harita çalıĢmaları gerçekleĢtirilmiĢ, 20. yüzyılın getirdiği ekonomik ve teknolojik geliĢmeler sivil çalıĢmaları yoğunlaĢtırmıĢtır.

Haritacılık, uygarlık tarihinin her evresinde gereksinimler doğrultusunda biçimlenmiĢ ve katkılar sunmuĢtur. Haritacılık konusundaki geliĢmeler, harita bilincinin geliĢmesinde de etkili olmuĢ, bu ise haritaya bakıĢı farklılaĢtırmıĢtır. Harley haritayı, aynen yazı gibi bir bilgi depolama ve iletiĢim aracı (Akt. ġengör, 2000) olarak görmektedir. Bu özelliğiyle harita üzerinde bilgiler özetlenmekte ve somutlaĢtırılmaktadır.

Haritalar; ölçeklerine ve konularına göre iki gruba ayrılmaktadır. Bunlar (Doğanay ve Sever, 2011);

1. Ölçeklerine Göre Haritalar;

1.1. Büyük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/200 000'den büyüktür. Bunlara topografya haritası da denmektedir. Harita Genel Komutanlığı'nın (HGK) hazırladığı 1/25 000, 1/100 000 ve 1/200 000 ölçekli topografya haritalarını kapsamaktadır.

1.2. Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri genellikle 1/200 000 ile 1/500 000 arasında olan haritalar bu gruba dâhildir. Bazen 1/800 000 ölçekli haritaların da bu gruba dâhil edildiği olur. Küçük ölçekli haritalar, daha çok duvar haritaları ve atlaslarda kullanılır.

2. Konularına Göre Haritalar;

2.1. Genel Haritalar: Toplumun her kesimi tarafından kullanılabilen haritalardır. Topografya, atlas, duvar, ansiklopedik ve turistik haritalar bu gruba girmektedir.

2.2. Özel Haritalar: Genel haritalar gibi bir bölgeyi, Ģehri ya da dünyayı kapsamasına rağmen içerik olarak herhangi bir konuyu detaylarıyla gösteren haritalardır. Doğal afet haritaları, iklim haritaları, nüfus haritaları, sanayi haritaları özel haritalara örnek olarak verilebilir.

Amaçları açısından Weedon'a göre haritalar 4 iĢleve sahiptir. Bunlar (Öztürk, 2010b); konumu bulmayı sağlaması, rotayı göstermesi, bilgileri depolaması ve göstermesi ile kullanıcılarının problem çözmesine yardım etmesi Ģeklinde sıralanabilir.