Tasarımcılar ve hukukçular, tasarım kavramına farklı anlamlar yüklemektedir. Tasarımcılara göre bu kavram, pazarda tespit edilen ihtiyacı en iyi
şekilde karşılayan ürünün planlanması eylemidir. Yani tasarımcılar bu terime, üretim sürecinin tamamını kapsayacak genişlikte bir anlam yüklemektedir. Onlara göre, ürünün görünümünün yanında yapısı, işlevi, dayanıklılığı, çalışma kolaylığı, güvenliği, ergonomisine çevreyle etkileşimi gibi birçok husus tasarım kavramına dahildir.119 Buna karşılık hukukçulara göre tasarım; bir ürünün tamamının veya bir
Patent ve faydalı model korumasında konu teknik alana ilişkin olduğu halde, telif hukuku alanında böyle bir teknik alan sınırlaması söz konusu değildir. Yenilik ve buluşsal özellik ile sanayiye uygulanabilme koşulları patent hukukunun esasını oluştururken, bir eserin yeni olması değil hususiyet taşıması aranır. Dolayısıyla ünlü bir devlet adamı veya edebiyatçının büstünü, heykelini, portresini herkes yapabilir, daha önce yapılmış olması engel değildir. İncelemeli bir patent 20 yıl, faydalı model 10 yıl süreyle korunurken, eser sahibinin hakkı yaşamı boyunca ve ölümünden sonra 70 yıl daha korunur. Koruma süresinin uzunluğunun amacı, eser sahibinin eserinden olabildiğince çok yararlanabilmesini sağlamaktır. Patent alanında ise kamunun çıkarları ile buluşçunun çıkarları dengelenmektedir. Daha uzun süreli bir tekelin teknolojik ilerlemeyi engelleyeceği, yeni tekniklerin geliştirilmesi yolundaki çalışmaları tıkayacağı değerlendirilmektedir. 118GÜNEŞ, İlhami: Son Yasal Düzenlemelerle Uygulamada Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku, Ankara2008, s. 40.
119 Sözgelimi bir yazar tasarımcının işini şöyle tarif etmektedir:”Tasarımcı, ürünün insanla ilişkisini,
konforlu, sağlıklı, güvenli, iletişimli, bir kullanım sağlamak ve bunlara gereksinim duyan tüketiciye ürünü ulaştırmak amacıyla, ürüne yüklediği bütün görsel, estetik ve fonksiyonel değerlerle ifade
33 parçasının çizgi, şekil, renk, biçim, doku, malzemenin esnekliği ve/veya süslemesi gibi insan duyuları ile algılanabilen çeşitli unsur veya özeliklerinin oluşturduğu görünümüdür. Kısaca tasarım, bir ürün veya ürün parçasının görünümüdür.120
Tasarımın, uygulandığı üründen ayrı olarak bir varlığı mevcut değildir. Ürüne uygulanma usulü de etken değildir. Tescil için yapılan başvuruda, tarif olunan tasarım ile birleşen üründür. Böylece, tasarım farklı ürünler için tescil olunabilir. Ürüne uygulanan biçim, süsleme ve şekiller göze hitap etmelidir. 121
Tasarımlar, insan eliyle işlenen nesnelerin özellikle görme ve dokunma duyularıyla algılanan niteliklerini yaratmaya yönelik faaliyetlerdir. Bir nesne tasarımı, o nesnenin işlevini daha iyi gerçekleştirmesine yönelik faaliyetlerdir. Bir nesne tasarımı, o nesnenin işlevini daha iyi gerçekleştirmesine yönelik olabileceği gibi, ağırlıklı olarak estetik değer de taşıyabilir.122
Günlük hayatta endüstriyel tasarım terimi sıkça kullanılmaktadır. Endüstriyel tasarımların yanında grafik tasarımları ve elle yapılan tasarımlar da tasarım mevzuatıyla koruma altına alınmıştır. İki ya da üç boyutlu bir ürünün görünümü olan tasarım sahip olduğu bu görünüm nedeniyle insan duygularına ve zevkine hitap ederek ürüne değer katabileceği gibi bazı hallerde ürünün kullanımına hizmet eden fonksiyonel özellikleri barındırabilecektir.123
554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK’nın 3/a maddesinde tasarım, bir ürünün tümü veya bir parçası veya üzerindeki süslemenin çizgi, şekil, biçim, renk, doku malzeme veya esneklik gibi insan duyuları ile
eder”. Bkz. HASANDOĞAN, Ayırt Edici Nitelik, s. 343. Yazara göre, görünüş yerine algılanan unsur ve özelliklerin bütünü ifadesi tercih edilmelidir. Bkz. s. 350. Yazar; “endüstriyel tasarım eğitiminde de öğrenciden bir ürün tasarlanması istendiğinde varolan ürünlerden değil, no ürünün yeni bir ürün olarak pazardaki varlığını temellendirecek olgulardan yola çıkarak bir fikir (concept) geliştirmesi beklenir” ifadesine yer vererek, esasen tasarım hukuku ile somut ürünlerin tasarımlarının korunacağı prensibini zorlamaktadır. Bkz. s. 351.
120 SULUK, Cahit/ORHAN, Ali: Uygulamalı Fikri Mülkiyet Hukuku -Tasarımlar, C. III, Ankara
2008, s. 27.
121
CAMCI, Ömer: Endüstriyel Tasarım Davaları, İstanbul 2000, s. 75.
122 ODMAN, Ayşe: Fikri Mülkiyet Hukuku İle Rekabet Hukukunun Teknolojik Yeniliklerin
Teşvikindeki Rolü, Ankara 2002, s. 66,67.
34 algılanabilen çeşitli unsur veya özelliklerinin oluşturduğu bütün olarak tanımlanmıştır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere, tasarım kavramı 554 sayılı KHK’ da sınai resim ve modelleri kapsayan bir üst kavram olarak kullanılmıştır.124 Bu tanımdan tasarım olarak tescil edilen şeyin ürünün kendisi olduğu anlamı çıkarılabilirse de; ürünün kendisi değil, tamamı veya bir parçasının görünümü tasarım olarak tescil edilmektedir.125
Endüstriyel tasarım hakkının korunabilmesi, ilgili tasarımın yeni ve ayırt edici nitelikte olmasına bağlıdır. Bu tasarımın aynısı veya sadece ayrıntılarda farklılık gösteren bir benzeri, daha önce kamuya sunulmuş ise, tasarımın yeni olduğu kabul edilmez. Birçok ülkenin endüstriyel tasarım mevzuatı uyarınca kamuya sunulmanın dünyanın her hangi bir yerinde gerçekleşmiş olması, tasarımın yeniliğini ortadan kaldırır. Bir tasarımın ayırt edici niteliği bulunması koşulu ise, koruma kapsamındaki endüstriyel tasarımlardan belirgin bir farklılık arz etmesine ilişkindir.126
Markalarda endüstriyel tasarımlarda kabul edilen yenilik ve estetik olma unsurları aranmaz.
Tasarımda bulunan şekil kavramı esasen markada da bulunmaktadır. Ancak, endüstriyel tasarımlar marka gibi bir işletmenin ürününü bir başka işletmenin ürünlerinden ayırt etmeyi amaçlamazlar.
Endüstriyel tasarımlarda müracaat tarihinden itibaren 5 yıl süre ile korunurlar. Bu süre 5’er yıllık dönemler halinde 4 yenileme ile toplam 25 yıla kadar uzayabilir. Markalar ise 10’ar yıllık sürelerle sınırsız sürede korunabilir.
Hukukumuzda tasarımların korunması için yeni ve ayırt edici nitelik şartları aranır. Faydalı modellerde olduğu gibi tasarımlar bakımından da dünyada yenilik kriteri kabul edilmiştir. Dolayısıyla yurt dışında var olan bir fikri ürünü Türkiye’ye
124
BİLGİN, Aslı: Endüstriyel Tasarım Hakkı ve Tazminat Davaları, İstanbul 2006, s. 5.
125 TEKİL, Müge: “End Tas KHK Çerçevesinde Endüstriyel Tasarı Kavramı ve Koruma Şartları”, İ.Ü.H.F.M Prof Dr Münir Çağıl’a Armağan Sayısı C.I.V S.4, İstanbul 1997, s. 12.
35 ilk kez getirmek, yani onu sahiplenmek hukuken koruma görmeyecektir. Yurt dışındaki her markanın Türkiye’de korunmasıda söz konusu değildir. Bu hususta 566 sayılı KHK’nın 7. ve 8. maddelerine göre değerlendirme yapılır.
Türk hukuk uygulamasında tasarım hakkı, ancak tescilli olduğunda 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK hükümleri dahilinde korunur. Bunun dışında, eser tanım ve koşullarına uymak kaydıyla Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu hükümleriyle ve haksız rekabet hükümleriyle korunmaktadır. Özel korumanın ancak tescille sağlanabilmesine “tescil ilkesi” adı verilmektedir. Tescil sahibine tekelci yetkiler, korumada kolaylık, açıklık ve güvenilirlik sağlamanın yanında, taklit eğilimlerine karşı caydırıcılık işlevlerine de sahip bulunmaktadır. Tescil, Paris anlaşmasının sağladığı rüçhan haklarını istemenin de koşuludur. Ancak tescil ilkesi, tescilsiz tasarımların korunmayacağı anlamına gelmemektedir. Tescilsiz tasarımlar genel hükümlere; TTK 56 md, 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK’nın 1/ 2 ve MK’nın 24. maddelerine tabidir.127
Bir ürün hem tasarım, hem de faydalı model mevzuatının koruma şartlarını taşıyorsa, hak sahibi her iki mevzuata dayanabilir.128
Aynen patent haklarında olduğu gibi, endüstriyel tasarımların ihlali de, Anayasa Mahkemesinin iptal kararından sonra cezai yaptırımdan yoksun hale gelmiştir.129
127 GÜNEŞ, İlhami: Uygulamada Fikri Mülkiyet Hakları ve Haksız Rekabet Davaları, Ankara 2009,
s.48.
128551 Sayılı KHK169. md’ye göre “Bir faydalı model belgesi konusu, aynı zamanda endüstriyel
tasarım olarak da tescil edilebilir” hükmü vardır. Bazı tasarımlar aynı zamanda FSEK’in koruma
şartlarını taşıyabilir. Bu durumda söz konusu tasarım, hem tasarım mevzuatı hem de FSEK
korumasından faydalanır. (Kümülatif Koruma İlkesi). Söz gelimi bir grafik tasarımı tasarım mevzuatı yanında estetik nitelikte ise ayrıca FSEK 4.md hükmüne göre güzel sanat eseri olarak da korunacaktır,
SULUK /ORHAN, Uygulamalı Fikri Mülkiyet, C.II, s. 18.
129Anayasa Mahkemesi’nin Esas Sayısı : 2005/57 Karar Sayısı : 2009/19 olan 5.2.2009 tarihli
kararında 48. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinin, aynı Kanun Hükmünde Kararname’nin 48/A maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi yönünden Anayasa’ya aykırı olduğuna ve iptaline karar verilmiştir. 554 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin 48. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinin iptal edilmesi nedeniyle doğacak hukuksal boşluk kamu yararını ihlal edici nitelikte görüldüğünden, Anayasa’nın 153. maddesinin üçüncü fıkrasıyla 2949 sayılı Yasa’nın 53. Maddesinin dördüncü ve beşinci fıkraları gereğince, bu bentlere ilişkin iptal hükümlerinin kararın RG’de yayımlanmasından başlayarak 1 yıl sonra yürürlüğe girmesine karar verilmiştir. Karar 27254 sayılı RG’de 10.06.2009 tarihinde yayımlanmıştır. 10.06.2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
36