Makedonya ve Kosova’da Türkçe Basın

19. yüzyılın ikinci yarısı, Balkanlar ve Osmanlı Devleti açısından siyasi çekişmeler, fikir mücadeleleri ve nihayetinde büyük savaşlar ile geçmiştir. Bu dönemde ortaya konulan çekişmelerin büyük bir kısmını da fikri mücadeleleri oluşturmuştur. Basın–yayın faaliyetleri mücadelelerin zeminini oluşturmuştur. Bu dönemde Avusturya, Hırvatistan ve Sırbistan basını tarafından Osmanlı devleti aleyhine kasıtlı basın-yayın faaliyetleri sürdürülmüştür. Osmanlı devleti de özellikle Bosna bölgesinde aleyhte yapılan bu yayınlara cevap vermek için aynı yöntemi uygulamıştır. “Bosna” “Gülşen-i Saray” gibi süreli yayınlar çıkarmıştır. II. Meşrutiyetin ilanından sonra, özellikle Üsküp ve Manastır bölgelerinde fırkalar arasındaki siyasi çekişmeler artmış, İttihat ve Terakki taraftarlarınca Üsküp te “Top”, Manastır da” Kurşun”, “Süngü”,

“Kasutura” gibi ilgi çekici isimli gazeteler çıkmıştır.

1866-1966 yılları arasındaki yüzyıllık dönemde Yugoslavya bölgesinde (Makedonya ve Kosova) çıkan Türkçe süreli yayınlar, Arş, Birlik (1925), Birlik (1944), Doğru Yol-Pravi Put, Elhan, Envar-ı Hürriyet, Hak, Hak Yolu, Hukuk-u İbad, Hüsün ve şiir, Işık-Zrak, İleri, İttihad-i Milli,

Başkimi Kombit, İzler-Belezi, Kasa-tura, Kosova, Kurşun, Manastır, Mücadele, Mücadede-i Milliye, Neyyir-i Hakikat, Piyoner Gazetesi, Purzerin- Prizren, Rehber, Rumeli, Sada-yı Millet, Glas Naroda, Salname-i vilayet Kosova, Salname-i vilayet Manastır, Salname-i vilayet Purzerin, Sesler, Sevinç, Sosyolist Fecri, Süngü, Şar, Tomurcuk, Top, Uhuvvet, Üsküp-Shkupi, Vatan, Yeni Fikir, Yeni Kadın, Yeni Mektep, Yeni Vakit-Novo Vreme, Yıldız dır (İ.Eren, 1966,s.51-70). Fahri Kaya da Makedonya daki Türkçe Basın konusu ile ilgili ayrıntılı çalışmasında 1967 yılından sonra ki yayımlanan gazete ve dergilerden bahsetmiştir. 1994 yılında Üsküp’te çıkmaya başlayan “Vardar” dergisi ve 1999 yılında yayınlanan “Vardar” gazetesi, 2002 de Resne Niyazi Bey Eğitim Kültür, Sanat ve Spor Derneğinin çıkarmaya başladığı “Kızıl Elma” adlı dergi, 2002 yılında bir grup üniversiteli gencin çıkarmaya başladığı Köprü Kültür, Sanat ve Eğitim Derneği

“Divan” Yayıncılık Multimedya Birimi tarafından çıkarılan “Köprü” dergisi, Gostivar’a bağlı Vrapçişte de Vrapçişte Gençlik Vakfının çıkarmaya başladığı “Ekol” adlı dergi, 2002 yılında Vrapçişte de Eğitim, Kültür, Ekoloji ve Dayanışma Derneği Mileniyum’un çıkarmaya başladığı

“Grafiti” adlı dergi, Merkezi Gostivar da olan Abdulhakim Hikmet Doğan Eğitim Kültür ve Sanat Merkezi’nin 2003 yılında çıkarmaya başladığı “Hikmet” adlı dergi, Matusiteb Makedonya Türk Derneklerinin Çatı Teşkilatı da bu derginin aktif dağıtımına yardımcı olmaktadır. 2003 yılında Gostivar’a yakın Yukarı Banica köyünde, Namık Efendi Eğitim, Kültür, Sanat ve Spor Derneğinin çıkarmaya başladığı “Dere” adlı dergi, 2004 yılında Üsküp te yayınlanmaya başlayan

“Yeni Balkan” gazetesi.

6 Mayıs 2016 tarihinde Eski Çarşı içindeki Yeni Balkan gazetesi basım yerinde gazetenin sahibi ve genel yayın yönetmeni ile Mürteza Sulooca ile olan mülakat da Makedonya’daki çıkan neşriattaki zorluklar dile getirildi. Murteza Sulooca bütün zorluklara karşı Türkçe Haftalık Yeni Balkan gazetesinin çıkardıklarını bu gazetenin eskiden çıkan Birlik Gazetesinin bir nevi yerini tutduğunu, Makedonya da yaşayan Türklerin sorunlarını dile getirdiğini ifade etti. Yeni Balkan Yayınevinin aynı zamanda Makedonya da yaşayan birçok Türk’ün eserlerinin de kitap olarak basıldığı yayın evi olduğuna değindi. Kırklareli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü öğretim üyesi olup beş yıldır Makedonya da Kalkandelen (Tetovo) Üniversitesi Şarkiyat (Oryantalistik) Fakültesi Şark Dilleri Bölümü misafir öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul Karakuş’un Sesler Dergisi Etrafında Teşekkül Eden Çağdaş Makedonya ve Kosova Türk Edebiyatı (Şiir-Hikaye) kitabı, Makedonya Türk Edebiyatında Üçüncüler kitabı, Sema Ali Erol’un Makedon Sinemasında “Öteki” olarak Türk kitabı, Hüseyin

Süleyman’ın Üsküp te Osmanlı Mirası adlı kitabı bunlardan bazılarıdır. Murteza Sulooca da bu kitaplardan birer örneği çalışmamız için bana hediye etmiştir. Murteza Sulooca aynı zamanda Makedonya da yaşayan Türk çocuklarına yönelik çalışmalarının olduğunu, onlar için Necati Zekeriya’nın Harfler Ne Der, Tarihimizi Boyayalım, Bahçe Çocuk Dergisi (ilk olarak Osmanlı döneminde Selanik te yayınlanmıştır) adlı kitapları bastırdıklarını, hayır sahiplerinin belli bir para karşılığı o kitapları tekrar bastırdıkları takdirde onların dağıtımlarının kendileri tarafından yapılacağını söyledi.

Makedonya da başlattığımız her Türk yerleşimine Türkçe kitaplık kampanyası çok güzel etki yarattı. Bu çalışmayı Torbeş köyü olan Podgorce de başlattık. Reşat Efendinin kurduğu okulda Türkiye’den getirdiğimiz Türkçe kitaplar adete çocuklar tarafından kapışıldı. Makedonya’daki basın hayatına en büyük katkıyı veren kuruluş, bastırdığı çeşitli yayınlar ile Matusiteb dir.

Başkanları Tahsin İbrahim önderliğinde Üsküp’teki Türk Büyükelçiliğinin karşısındaki binalarının alt katında söyleşileri organize ederken, birçok yayının basılmasında da destek olmaktadırlar. Cüneys Nureski nin, Tezkilere göre Makedonya’da yetişen Osmanlı Divan Şairleri, Ertuğrul Karakuş’un Bir medeniyetin sessiz bekçileri, Yıldız, her yıl organize edilen Uluslararası Türk Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri bunlardan bazılardır.

2004 yılında Gostivar’a yakın Vrapçişte de yayınlanan Eğitim ve Kültür Derneği Milenyumun imtiyaz sahibi olduğu “Haberci” adlı gazete, 2009 yılında Üsküp te Ufuk Derneği tarafından yayınlanan Ufuk dergisi, 2010 yılında Köprü Kültür, Sanat ve Eğitim Derneği “Divan”

Yayıncılık Multimedya Birimi tarafından çıkarılmaya başlanan “Kardelen” çocuk dergisi, 2010 yılında Üsküp te İlim ve Kültür Vakfı tarafından çıkarılmaya başlanan “Evlad-ı Fatihan” dergisi, Üsküp Filoloji Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü “Türkoloji Gençlik Grubu” üyesi öğrencileri tarafından çıkarılan ve hacimli bir dergi olan “Sessiz Gemi” adlı dergi dir. Ayrıca Nimettullah Hafız ilave ettiği Üsküp te sekiz yıllık Tefeyyüz okulunun yayınladığı “Sesler”

dergisi. (Hafız, 1990).

Osmanlı devleti Balkanlardan çekildikten sonra, değişik devletlerin hakimiyeti altında yaşamaya mecbur kalan Balkan Türkleri, devamlı olarak kendi kültürlerini, dillerini ve edebiyatlarını yaşatmaya çalışmışlardır. “Sesler” dergisi de bu çabaların bir ürünüdür. Makedonya ve Kosova Türklerinin edebiyat alanında eser veren şair ve yazarlarına tamamına yakını, yaklaşık 36 yıl boyunca bu edebiyatın “temeli” olarak görülen “Sesler” dergisinde yazmıştır. Bu sürenin büyük

kısmında yayın için devletten destek almıştır. Ancak özellikle son yıllarda maddi sıkıntılar yaşamıştır. Bunun için bazı yazılar gecikmeli olarak ve birkaç sayı bir arada yayınlanmıştır. 1994 yılında derginin yayınına birkaç ay ara verilmiş 7 sayı basılmamış olarak geçildikten sonra 1995 Ocak ayında 292 sayıdan devam etmiştir. İlk sayısı 1965 yılının Aralık ayında çıkan “Sesler”

dergisi 1965-2001 yılları arasında Çağdaş Makedonya ve Kosova Türk edebiyatının gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Derginin ilk sayısında yönetim kurulunu “Fahri Kaya, İlhami Emin, Kemal Lila, Lidiya Yaşar, Necati Zekariye, Nusret Dişo Ülkü, Süreyya Yusuf, Şerafettin Nebi, Şükrü Ramo” gibi Balkan Türklerinin edebiyat ve düşünce hayatının önde gelen isimleri oluşturmuştur. İlk sayıda “Sesler” in yayın hayatına girmesi ile ilgili şu sözler ile derginin yayınlanma amacı açıklanmıştır. (Karakuş, 2015)

“Sesler” dergisi, son yıllarda duyulan yazın boşluğunu gidermek, “Birlik” in gideremediği tüm yazın isteklerini yerine getirmek ereğiyle, özel bir yazın-estetik, dil tutumuyla çıkacaktır. Bu dergi ile, yazınımız artık kendine tam bir boy-bos aldığını belirteceği gibi, toplum-sanat-yazın alanındaki güzelliğe, sanata değin tüm ögeleri yansıtmıya, kökü toprakta olan yazınımızı, sanat toplum anlayışımızı budaklaştırıp yapraklaştırmaya çalışacaktır”.

Sesler, “Aylık toplum-sanat dergisi” olarak Aralık 1965 de ilk sayısını yayınlarken, Yönetim kurulu Başkanı Fahri Kaya Sorumlu Yazar İlhami Emin Üsküp, Nova Makedonya Basım evinden yayınlanmaya başlamıştır. 301. sayıdan itibaren “Aylık Kültür Sanat Dergisi” ifadesi ile çıkmaya başlamıştır. Avni Abdullah ın ifadesi ile “emek mozaiklerinin bir freksi” dir. “Sesler”

zengin içeriği ile “kitap” ve “antoloji” diyerek de isimlendirilebilir. (A. Abdullah 1986, s.53.). 36 yıllık yayın hayatında, hem her sayının ilk yazısı olarak “Toplumsal-siyasi konular üzerinde yazılmış yazılar” dikkati çekmektedir. İlk sayının ilk yazısı Kemal Seyfullah ın kaleme aldığı

“Ulusallık Sorunu Bugün” adlı yazidır. 157. sayı tamamı ile toplumsal ve siyasi yazılara ayrılmış, ender görülen bir durum olarak, edebi yazılar yer almamıştır. Derginin hedefleri altı maddede özetlenmiştir.

1- Son yıllarda duyulan edebiyat boşluğunu gidermek

2- “Birlik” gazetesinin karşılayamadığı tüm edebiyatla ilgili istekleri yerine getirmek 3-“Özel bir yazın-estetik, dil tutumu” oluşturmak

4-Makedonya ve Kosova Türklerinin çağdaş edebiyatının, artık kendine tam bir boy-bos aldığını” dikkate değer bir konuma geldiğini göstermek

5-Toplum-sanat ve edebiyat alanında; estetikle, sanatla alakalı tüm ögeleri yansıtmaya çalışmak 6-Makedonya ve Kosova Türklerinin edebiyatla, sanatla ve toplumla ilgili anlayışını geliştirmek.

Makedonya’nın yetiştirdiği ünlü Necati Zekeriya “Sesler” in “mutluluk kaynağı” olma yönüne değinir, ona göre Sesler, Çağdaş Makedon ve Kosova Türk edebiyatının Yugoslavya içinde

“Yıldızının parladığı” bir andır:

“Neylersiniz, ben “Sesler” i, ilk sayısından bu yana, elinde bir defne çiçeğiyle, okurlara, bana da mutluluk veren Antigona olarak görmüşümdür hep. Ve bu böyle sürüp gidecektir. Ben yazsam da yazmasam da, yazdıklarım yayınlansa da yayınlanmasa da” (Zekeriya, 1986).

Suat Engüllü “Sesler” dergisnin kendisini “kültür” alanında da etkin bir çalışmaya yönlendirdiğini belirmiştir.

“Benim açımdan Sesler in rolü, şiir, doğrusu edebiyat dünyasına adım atmamla sınırlı kalmadı.

Ulusal kimlik mücadelesinin en etkili zeminlerinden sayılan kültür alanında etkin bir çalışma içine girmeme de neden oldu “ der. (Engüllü, 2007). Maalesef, 331 sayı sonrası 2001 de “Sesler”

susar.

Osmanlı son dönemlerinde Makedonya da ki ilk resmi gazete, Rumeli adı altında 1873-75 yılları arasında yayınlanmıştır. Rumeli gazetesinin Manastır vilayetinde 1875 yılında ortadan kaldırılmasından sonra Selanik te yayınlanan Zaman gazetesi ile beraber Rumeli adı altında müşterek olarak hem Türkçe hem de Yunanca gazetenin yayınlandığı bilinmektedir. Bunu takiben Neyyir-i Hakikat 1905 yılında yayınlanmaya başlamış, 134. sayıya kadar iki hafta da bir, sonra son sayısı 236 olana kadar da hafta da bir kez yayınlanmıştır. Hukuk-u İbad 1910 yılında yayınlanmaya başlamıştır. Bu gazette Manastır’daki demokratik partiye ait bir yayındı. Süngü, İttihat ve Terakki nin bir organizasyonu sonucu basılmaya başladı. 1908 de 1909 da “İleri” diye basılmaya devam etti. Kasatura ve Kurşun da aynı dönemde aynı siyasi görüşün çıkardığı gazetelerdi. Yeni Hayat, 1908 de genç Türkler tarafından Manastır da basılmaya başladı. Vatan da 1908 de basılmaya başlayan gazetelerdendi. Dokuzuncu sayısından sonra Selanik te Genç

Kalemler olarak yayınlanmaya devam etti. Bir de sadece yirmi sayı yayınlanan Manastır’dan Elhan gazetesi de bunlara eklenebilir. (Hoca, 2012)

Üsküp te II. Meşrutiyet in ilanından sonra 28 Şubat 1909 da çıkan haftalık sadece pazar günleri çıkan bir yıl kadar yayın hayatını sürüdüren Yıldız gazetesi hem yazıları hem şiirlerileri ile Üsküp de iz bırakan yayınlardan olmuştur. İlk sayıdaki “Başyazı” da ki “Vatanını ana, devletini baba, milletini kardeş bilen her Osmanlı, elinden geldiği bir hizmeti ifaya borçludur” cümlesi gazetenin amacını çok güzel bir şekilde vermektedir. Yıldız’ın şiirleri, a-Halk Edebiyatı Sağ-Esenlik genel başlığı halinde yayınlanmış şiirler buna örnektir b- Divan edebiyatı-Tekke edebiyatının özelliklerini taşıyan bu şiirlerde nazım birimi olarak beyit kullanılmıştır. Aruz vezniyle yazılan şiirlerin dili oldukça ağırdır. Her ikisi de Rufai tekkesinde postnişinlik yapmış Sadi ve Sadettin Sırrı nin şiirleri en güzel örneklerdir. c-Batı edebiyatı Servet-i Fünun ile Türk edebiyatına giren şiirler Enis Behiç Koryürek, Saffet Örfi, A Hamdi güzel örnekler vermişlerdir.

Yıldız’ın bunlardan başka diğer şairleri, Mehmet Muharrem, A. Sabri Cemil, Kalender, Hicri, Fındıklılı Ahmet, Muhittin Mekki, Muharrem Hami ve Abdullah Naci’yi anmadan geçilmemelidir. Yıldız da manzum metinler, gazete genelde faydalı olmak için çıkarıldığı için bu tema etrafındadır işlenen konular, vatan, din, tasavvuf ve gelenek (Tekke geleneği ve din ile toplumsal temelara yer verilen Klasik gelenek ile ilgili konulardır. Eğitimde, yol gösteren, öğüt veren bazı doğrular sürekli telkin edilmektedir. Sadettin Sırrı’nın “Baba nasihatı” şiiri direk olarak “Çocuğum mektebe git, mektebe git” başlar. Okulu bitirerek veda eden bir öğrencinin

“Bildiren sensin bana Kur’anı, dini, devleti

Gösteren sensin bana şeh-rah-ı şer ü sünneti” demesi önemlidir.

Zehirli dumanın kötülüğü, vatan sevgisi, yardımlaşma duygusu, düşünerek iyiyi kötüden ayırabilmek, öğrenilmesi gereken konulardır. Aile konusu, Yıldız daki manzumeler olarak 32.

sayıdan son sayıya kadar devam etmiştir. Bu manzumelerde toplumda görülen birtakım aksaklıklara, yanlışlara, kötü alışkanlıklara ve eksikliklere işaret edilir. İşlenen konulardan bazıları; kumar, içki, moda, eğitimsizlik ve tembellik gibi kötü alışkanlıklardan nasıl uzak durulacağı işlenmiştir. Erkeklerin kötü alışkanlıkları olduğu gibi kadınların kötü alışkanlığı olarak bitip tükenmek bilmeyen “kapı sohbetleri” vurgulanmıştır. Kötü alışkanlıklardan kurtulmanın iki yolu olduğu birinin, iyi davranışları çalışarak kazanmak, diğerinin ise eğitim

görmek olduğundan bahsedilir. Ancak eğitim ile bütün kötülüklerden kurtulamak, iyiyi kötüyü ayırd etmek, dünyadaki gelişmeleri takip etmek ve bunların sonucunda kendini bulmanın mümkün olabileceği vurgulanmıştır. Sağlık, Yıldız da Sağ-Esenlik genel başlığı altında yazılmış 18 manzum metin ile işlenmiştir. Sağlığın kıymetinin bilinmesi, sağlıktan “yeryüzünün varlığı”

olarak bahsedilmekte, beslenmenin önemi vurgulanmaktadır. Peygamber efendimiz sağlık için 40 söz etmiştir. Bunların gözden uzak tutulmaması gerekliliği vurgulanmaktadır. Sağlıklı doğmak kadar, sağlık kalmak da önemlidir. Evlilikte dengeye dikkat edilmelidir. Evlenilecek kimse malı, mülkü ve zenginliği için tercih edilmemelidir. Bunlar geçicidir. Önemli olan “yaşı, başı, soyu” nun birbirine uygun olmasıdır. Suyun önemi “Her nesneyi diri kılan sudur” ile vurgulanmıştır. Diğer işlenen konular olarak, ölüm, hüzün ve sosyal temalardır. Acı ıstırap gibi yalnızlık ve ölüm de Abdülhak Hamit Tarhan ve Recaizade Mahmut Ekrem’den beri öne çıkan konulardır. Yıldız’ın genç şairlerinden Enis Behiç ve Saffet Örfi tarafından çok kereler işlenmiş konulardır. Tabiatın güzellikleri ve aşk da, Yıldız da çokça işlenen konulardır. A. Sabri Cemil’in Üsküp’teki Vardar ırmağının ve Vodna’nın güzelliklerini tasvir ettiği “Şi’r-i Ser-a-ser” ayrıca hatırlanması gereken şiirlerdendir.(Özcan, 2009)