Düzenleyici işlem; idarenin genel, kişilik dışı, sürekli, objektif ve nesnel nitelikli bir işlemidir.Bu tür işlemlerle ya yeni bir hukuki durum yaratılır ya da mevcut durum değiştirilir veya kaldırılır76. Düzenleyici işlemin kişilik dışı, genel nitelikte olması; belli bir kişiye değil aynı durumda bulunan tüm kişilere uygulanmasını, sürekli nitelikte olmasını; yürürlükten kaldırılıncaya kadar uygulanacağını, normatif nitelikte olmasını; soyut ve genel bir hukuk kuralı
72
A.k.
73
“Chapus Rene, Droik administratif general, Paris, Montchrestein, On beşinci baskı
2001, cilt 1”; GÖZLER, Kemal, Đdare Hukuku, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa 2003, s.550 74
Đdare faaliyetlerinde çeşitli ödev ve görevleri yerine getirirken, tamamen kendi yapısı içinde ve kendine özgü kural ve usuller uygulamakta ve konusu “toplumun günlük yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan teknik nitelikte kamu işleri” olan bir işlev görmektedir ki bu işleme “idare işlevi” adı verilmekte olup, işte idarenin bu işlevi yerine getirirken yaptığı işlem ve eylemler idari niteliktedir. (DURAN, Lütfi, a.g.e., s. 6 – 7)
75
Debbasch – Jean Cloude Ricci, “ Contantieux Administratif, 4. bası, Dallaz, Paris, 1985, s. 41 : ERKUT, Celal, a.g.e., s. 91
76
KARAVELĐOĞLU, Celal, Açıklama ve Son Đçtihatlarla Đdari Yargılama Usulü Kanunu, C. I, 6.Bası, Karavelioğlu Yayınevi, 6. Baskı, 2006, s.77
konmasını ifade eder77. Yasama organı kanunlarla genel ilkeler koymakta, düzenlemenin çerçeve ve sınırını belirlerken yürütme organı ise, bu ilke ve sınırlar çerçevesinde düzenleme yapmak suretiyle yasama fonksiyonunu tamamlamaktadır78. Örneğin tüzük ve yönetmelik Anayasa ile öngörülmüş düzenleyici işlem türleridir. Düzenleyici işlemler kazanılmış hak yaratmaz ve yetki ve usulde paralellik ilkesi gözetilerek her zaman kaldırılabilir ve düzenleyici işlem kapsamında olan herkes bu işlemin hukuka uygunluğunu doğrudan doğruya veya dolaylı olarak denetlenebilmesi için yargı önüne götürebilir, ilgili herkese uygulanabilir ve sadece Anayasa ve kanunlarla açıkça belirlenmiş kişi ve makamlar tarafından yapılabilir79. Düzenleyici işlemle yetkilendirilen kişinin bu yetkiyi kullanıp kullanmamakta takdir yetkisi olmayıp yetkinin kullanılmasını gerektiren hukuki ve maddi bir durumun gerçekleşmesi durumunda yetkinin kullanılması zorunludur. Aksi takdirde ilgililer hakkında idari ve cezai işlem uygulanır80. Danıştay Kanunun 24. maddesinin 1-c fıkrası uyarınca Bakanlıkların düzenleyici işlemleri ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak düzenleyici işlemlere karşı açılacak davalara Danıştay ilk derece mahkemesi olarak bakar. Kamu kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının belli bir yörede uygulanacak olan yönetmeliklerinin yargısal denetimi, genel görevli idari yargı yeri olan idare mahkemesinde yapılır81. Düzenleyici işlemlere örnek verecek olursak; tüzükler, yönetmelikler, bakanlar kurulu kararları, genelgeler, genel tebliğler, kararnameler, yönergeler, talimatnameler, sirkülerler, ilke kararları ve benzeri düzenleyici idari metinler düzenleyici işlemler olarak karşımıza çıkar. Bireysel işlemler, belli bir kişi veya nesneyi hedef alan, onların hukuki durumu üzerinde etki doğuran ve bir defa uygulanmakla sona eren işlemlerdir. Bu tür işlemler yeni bir hukuki durum yaratabileceği gibi mevcut hukuki durumu değiştirebilir veya sona erdirebilir82. Bireysel işlemler belli bir kişiyi ya da nesneyi hedef alan, belli bir durumla ilgili olarak somut ve özel bir düzenleme içermesi sebebiyle düzenleyici işlemlerden ayrılır. Yani bireysel işlem, idarenin kamu gücünü kullanarak, tek yanlı irade açıklamasıyla yaptığı, bir kere uygulanmakla tükenen,
77
CANDAN, Turgut, a.g.e, s. 83-84
78
AKYILMAZ, Bahtiyar / SEZGĐNER, Murat, a.g.e., s.206
79
ATAY, Ender Ethem, a.g.e., s.364-365
80
ÖZYÖRÜK, Mukbil, a.g.e., s. 35
81
GÜNDAY, Metin, a.g.e., s.105
82
somut ve kişisel düzenleme içeren işlemlerdir83. Bireysel işlemler, belli bir kişiyi veya nesneyi hukuk kurallarınca daha önceden belirlenmiş nesnel ve kişilik dışı bir statüye sokması söz konusu olduğu durumlarda tesis edilen işlemlere Şart Đşlem (
Koşul Đşlem ) denilmektedir. Şart işlem ile kişinin içine sokulduğu hukuki durum
kişiden kişiye değişmeyen, herkes için aynı olan durumdur. Örneğin Devlet memurluğuna atanan kişi daha önceden hukuk kurallarınca belirlenmiş Devlet memurluğu statüsüne sokulmaktadır84. Şart işlemler hukuk düzeninde bir değişiklik yaratmazken sadece kişilerin hukuki durumunda değişiklik yaratarak onları bir durumdan başka bir duruma sokarlar85. Örnekleri arttıracak olursa, emekliliğe sevk işlemleri, öğretim kurumlarına kayıt işlemleri, askerliğe alınma işlemleri, inşaat yapmak için ruhsat işlemleri, tarihi bir binanın eski eser olarak tescili, bir kişinin vatandaşlığa kabulü, tahsis işlemlerini şart işleme örnek olarak gösterebiliriz. Bireysel işlemler, belli kişi veya nesneyi doğrudan kendisinin düzenlediği bir hukuki bir statüye sokan işlemlere Sübjektif Đşlemler denilmektedir. Sübjektif işlemlerin şart işlemlerden ayrılan farkı kişiyi veya nesneyi önceden belirlenmiş hukuki bir statüye değil, bizzat kendisinin belirlediği bir statüye sokulmasıdır86. Örneğin kira akdi sadece kiracı ile kiralanan şeye has bir hukuki durum yaratması bakımından sübjektif olduğu gibi her kira akdinin kendine has hükümleri ve konuları ihtiva etmesi bakımından da sübjektiftir87. Sübjektif işlemler sınavlarda not verme, tazminat ve sağlık yardımından yararlanma gibi tek yanlı işlemler olabileceği gibi, sözleşmeler gibi iki yanlı işlemlerde olabilir88. Ayrıca vergi tarhı, not verme işlemlerini de örnek olarak verebiliriz.
Bireysel işlemlerin kısaca özellikleri89 :
1. Đstisnalar hariç (hile sonucu elde edilen işlemler, yok niteliğindeki işlemler vs.) kazanılmış hak yaratabilir ve ortadan kaldırılmaları belli sınırlandırmalara tabidir.
83
AKYILMAZ, Bahtiyar / SEZGĐNER, Murat, a.g.e., s.207
84
GÜNDAY, Metin, a.g.e., s.116-117
85
KARAVELĐOĞLU, Celal, a.g.e., s.77
86
AKYILMAZ, Bahtiyar / SEZGĐNER, Murat, a.g.e., s.208
87
ONAR, Sıddık Sami,C. I , s.340
88
ATAY, Ender Ethem, a.g.e., s. 364
89
2. Belli süre içinde itiraz veya dava konusu edilmezlerse kesinleşir ve bir daha dava konusu edilemezler.
3. Đlgilisine tebliğ edilmek suretiyle yürürlüğe girerler. 4. Bir defa uygulanmak suretiyle kendiliğinden sona ererler. 5. Sadece ilgilisi belli bir süre içinde dava açabilir.
6. Bu işlemlere karşı açılan davalara yetkili idare mahkemesi bakar.
II-Açıklanan Đradenin Sayısına ve Đradenin Açıklanma Usulüne