D. ġERHĠN KAYNAKLARI
1. Müellifin Kaynak Kullanımı ile Ġlgili Genel Bilgiler
Bir eser vücuda getirilirken mevcut kaynaklardan istifade edilmesi ve eserin bu kaynakların tahkîki, tahlîli ve tenkîdi üzerine inĢa edilmesi zarurîdir. GeçmiĢ ilmî birikim yansıtılmadan ilmî manada bir inkiĢaftan ve ilerlemeden söz etme imkânı yoktur.
Tîbî‟nin el-KâĢif Ģerhi de dil-belağat, hadis, Ģerh ve tefsir gibi birçok sahada farklı kaynaklardan istifade edilerek telif edilmiĢtir. Müellifin el-KâĢif‟te istifade ettiği bu kaynaklar, öne çıkan bazı özelliklerine göre tasnife tabi tutularak zikredilecektir. Ayrıca burada Tîbî‟nin nakil yöntemi ile ilgili bazı hususlara değinilecektir:
-Bu insandır; (etrafındakini göstererek)
-Bu da onu kuĢatan ecelidir; (ortadaki çizginin etrafını saran çizgileri göstererek)
-Bunlar ise insanı devamlı sıkıntı ile eriten olaylardır. Biri baĢa gelmese diğeri gelir, insanı yıpratır. DıĢarıya çıkan çizgiyi göstererek:
-ġu da insanın emelleri (hayalleri) dir, buyurdular Buhârî, Rikâk 4
283 MiĢkât no: 166 (Tîbî, el-KâĢif, II, 635-6.); MiĢkât no: 5268 (Tîbî, el-KâĢif, X, 3321.) 284
Tîbî, el-KâĢif, X, 3321.
109
ġerhin mukaddimesinde müellif çok sık kullanacağı kaynaklardan bizzat bahsetmiĢtir. ġu durumda eserde „müellifin çokça istifade ettiği kaynaklar nelerdir?‟ sorusunun cevabını Tîbî‟nin mukaddimesinden öğreniyoruz.
Eserin mukaddimesinde bu kaynakları belirli remizlerle ifade ettiğini belirten müellif bu yöntemi ile de okuyucuya kolaylık temin etmiĢ ve Ģerh boyunca bu usulü uygulamıĢtır.
el-KâĢif‟te istifade edilen kaynaklardan yapılan alıntılarda genellikle remiz
veya açıkça isim belirtildikten sonra bilgi zikredilir. Bazen de nakledilecek bilgi zikredildikten sonra bunun baĢka bir müellifin görüĢünün özeti veya hülâsası olduğu belirtilir.286 ġerh okunurken müellife ait olan bilgilerle naklettikleri genel olarak kolay bir Ģekilde tefrik edilebilmektedir. Bu husus istisnaları dıĢında Ģerhin kaynaklarının tesbitini de kolaylaĢtırmaktadır.
Tîbî‟nin hiç nakilde bulunmadan Ģerh ettiği (doğrudan kendi yorumları olan) hadisler bulunsa da287 hiç yorum yapmadan ya da iki,288 üç,289 dört,290 beĢ 291 ve hatta yedi292 nakille Ģerh ettiği hadisler de bulunmaktadır. Uzun alıntılar az olmakla birlikte konunun anlaĢılması için bazen bir sayfayı bulan nakiller de zikredilir.293
Tîbî‟nin kaynak naklinde dikkat çeken bir baĢka husus da kaynakların isminin ve ilgili bölümün atıf yapılan kaynaklara kolayca ulaĢmayı temin edecek Ģekilde zikredilmesidir. „KeĢĢâf müellifi Nebe suresinin tefsirinde…‟,294
„KeĢĢâf müellifi Neml suresi tefsirinde…‟,295
“en-Nihâye müellifi teyemmüm bâbında…”296 Ģeklindeki ifadeler, bu nakillerin tahkik edilebilmesi açısından da son derece önemlidir.
Bununla beraber Ģerhin bazı yerlerinde isim veya eser ismi belirtilmeden - belki de bilginin yaygınlığı ya da kaynakların Ģöhreti açısından ihtiyaç hissedilmeden- bir saha ile ilgili umum ifade eden nakillerin yapıldığı da görülmektedir. Bunların bir kısmını Ģöyle sıralayabiliriz:
286 Tîbî, el-KâĢif, V, 1714, VIII, 2578, IX, 2831. 287 Bazı örnekler için bk.
Tîbî, el-KâĢif, VI, 1868, VIII, 2563, 2564, 2568, IX, 2841, X, 3297, 3306, 3308-09.
288 Tîbî, el-KâĢif, III, 757, 758, 762, VI, 1860-61, 1868, VII, 2215, VIII, 2425. 289 Tîbî, el-KâĢif, VI, 2017, VIII, 2558.
290
Tîbî, el-KâĢif, VII, 2107, 2215, VIII, 2425.
291 Tîbî, el-KâĢif, VII, 2127. 292 Tîbî, el-KâĢif, VII, 2216-17 293 Tîbî, el-KâĢif, VII, 2256-57, 2322. 294 Tîbî, el-KâĢif, IX, 2993. 295 Tîbî, el-KâĢif, X, 3148. 296 Tîbî, el-KâĢif, VIII, 2649.
110 “Âlimler Ģöyle dedi”,297
“Cumhur Ģöyle dedi”,298 “Fukaha Ģöyle dedi”,299 “Tarihçilerden bir kısmı Ģöyle dedi”,300
“Dil ve lügat ehli söyle dedi”,301 “Ashab-ı garib Ģöyle dedi”,302 “Ehl-i sünnet mezhebi Ģöyle dedi”,303 “Ehl-i sünnet ve‟l-cemaat mezhebi…”,304 “Ehl-i Hak…”,305 “Ehl-i irfan Ģöyle dedi”,306 “ġarihler Ģöyle dedi”,307 “ġarihlerin çoğu Ģöyle dedi”,308
“Âlimlerin bir kısmı Ģöyle dedi”,309 “Sûfilerden bazısı Ģöyle dedi”,310
“Hocalarımız…”.311
Tîbî‟nin kaynakları konusunda dikkat çeken bir baĢka özellik de onun kendisinden önceki Mesâbîh Ģerhlerinin bir özeti izlenimi vermesidir. Hatta denilebilir ki Mesâbîh Ģarihlerinin ilgili hadisle ilgili yorumlarının özetini bulmak isteyen için el-
KâĢif iyi bir kaynaktır. Bunlar arasında yukarıda da zikredilen Kadı Beyzâvî, TüribiĢtî,
Muzhir, EĢref gibi kaynaklar öne çıkmaktadır.
Bu Ģerhler dıĢında da eserin belli bölümlerinde bazı kaynakların ve müelliflerin öne çıktığı görülmektedir. Meselâ el-esmâü‟l-hüsnâ bölümünde Ebu‟l- Kasım el-KuĢeyrî‟den yapılan nakillerin yoğunlukta olduğu görülmektedir. Ġlgili bölümde neredeyse onun ismi zikredilmeyen bir sayfa bulunmamakta hatta bir sayfada birkaç defa geçmekte,312 el-esmâü‟l-hüsnâ bölümü onun görüĢlerinin ihtisarı intibaını vermektedir. Kaynaklar baĢlığında da görüleceği gibi müellifin ahlâkî konuları Ģerh ederken Ġmam Gazzalî‟den sık istifade ettiği görülmektedir. Ayrıca Tîbî VIII. asır Ġslâm dünyasının etkin isimlerinden olan Takiyyuddin Ġbn Teymiyye‟den (ö. 728/1328) de görebildiğimiz kadarıyla eserin sadece bir yerinde bahseder.313
297
Tîbî, el-KâĢif, III, 997, VII, 2161, 2190, VIII, 2475, IX, 2823, XI, 3497, 3619, XII, 3737, 3740.
298 Tîbî, el-KâĢif, VII, 2160, VIII, 2537, 2703. 299 Tîbî, el-KâĢif, IX, 2893, XI, 3595.
300 Tîbî, el-KâĢif, IV, 1112. 301
Tîbî, el-KâĢif, IX, 2988, XII, 3720.
302 Tîbî, el-KâĢif, X, 3151.
303 Tîbî, el-KâĢif, II, 427, 438, III, 911, IV, 1190, VIII, 2635, XI, 3531. 304 Tîbî, el-KâĢif, IV, 1190, VIII, 2571.
305 Tîbî, el-KâĢif, VII, 2098, X, 3171, XI, 3426, 3574. 306 Tîbî, el-KâĢif, II, 446, 715.
307 Tîbî, el-KâĢif, II, 449, 478, 525, III, 820, IV, 1213, V, 1509, VI, 1767, VIII, 2629, XII, 3960. 308 Tîbî, el-KâĢif, II, 452, IV, 1328.
309
Tîbî, el-KâĢif, II, 485, VI, 2056.
310 Tîbî, el-KâĢif, XI, 3648. 311 Tîbî, el-KâĢif, II, 687, XI, 3579.
312 Tîbî, el-KâĢif, VI, 1766, 1769, 1770, 1771, 1772, 1773, 1774, 1775, 1776, 1777, 1778, 1779, 1780,
1781, 1782, 1783, 1784, 1785, 1786, 1787, 1788, 1789, 1790, 1791, 1793, 1796, 1798, 1799, 1800, 1801, 1802, 1804, 1805, 1806, 1807, 1808, 1809, 1810, 1811, 1812, 1813, 1814.
313 Tîbî, el-KâĢif, X, 3227. MiĢkât 5064 no‟lu hadisin sonunda bulunan „âlimlerden bazıları bu rivayet
hakkında tenkitte bulundu‟, ifadesi Ģerhedilirken Ġbn Teymiyye‟den nakilde bulunulmuĢtur. ġerhin naĢiri olan Hindâvî eserde Ġbn Teymiyye‟den bahsedilmesine ĢaĢırdığını belirtmektedir. (Tîbî, el- KâĢif, X, 3227.) Bu muhtemelen Tîbî‟nin baĢta sıfatlar olmak üzere birçok konuda Ġbn Teymiyye‟den farklı bir çizgide olmasındandır.
111