Bu bölümde eserin yazılıĢ gayesi, ismi, Tîbî‟nin Ģerhte takip ettiği metoda dair izah, eserin mukaddimesi çerçevesinde ele alınacaktır. Ayrıca müellifin dikkat çektiği hususlardan hareketle Ģerhin yazılıĢ gayesi tesbit edilmeye çalıĢılacaktır.
Tîbî Ģerhin mukaddimesinde beliğ cümlelerle kısaca hamdele, salveleyi zikretmiĢ muhaddislerin ümmetin muallimi oluĢundan ve KeĢĢâf haĢiyesini tamamladığından bahsettikten sonra Tebrizî ile Mesâbîh hadisleri hakkında yaptığı bir istiĢareden bahseder ki bu istiĢareden MiĢkâtü‟l-Mesâbîh gibi bir eserin ortaya çıktığı yukarıda ele alınmıĢtı. Müellif mukaddimeye Ģöyle devam etmektedir:
Tebrizî MiĢkâtü‟l-Mesâbîh‟i tamamladıktan sonra ciddiyetle eser üzerine Ģunları yapmaya giriĢtim:
102
Brockelmann, “Begavî”, ĠA, II, 449; Hatiboğlu,“Mesâbîhu‟s-sünne”, DĠA, XXIX, 259.
83
Kapalı yerlerin Ģerhi, problemli ifadelerin çözümü, geniĢ ve kapalı bölümlerin özetlenmesi, lügat, nahiv, meânî, beyân ilminin gereği olan nükteleri ve latifeleri açığa çıkarmak. Bunları da -Allah sa‟ylerini meĢkûr eylesin- imamların kitaplarını araĢtırdıktan sonra özel iĢaretlerle belirterek yaptım.104
Bu iĢaretleri ve remizleri Tîbî Ģu Ģekilde belirtmiĢtir105 :
Meâlimu‟s-sünen
طخ
,106 ġerhu‟s-sünneسح
,107 ġerhu Sahîh-i Müslimحم
,108 ZemahĢerî‟nin el-Fâik isimli eseriاف
,109 Rağıb‟ın Müfredât‟ıبغ ,
110 Cezerî‟ninNihaye‟si ُُُُ ,
ون
111 ġeyh TüribiĢtî ,وت
112 Kadı Nasıruddinضق
,113 Muzhirظم
, 114 EĢrefفش .
115104
Tîbî, el-KâĢif, II, 368.
105 Tîbî, el-KâĢif, II, 369.
106 Hattâbî (ö. 388/998) tarafından telif edilen Meâlimu‟s-sünen; Ebû Dâvûd‟un es-Sünen‟inin Ģerhi
olup ilk hadis Ģerhi olarak bilinmektedir. Müellif ve eser için bk. Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 186-188; Karacabey, Salih, “Hattâbî”, DĠA, XVI, 489-491.
107 Ferrâ el-Begavî‟nin (ö. 516/1122) derleyip Ģerhettiği hadislerden oluĢan eseri. Eser hakkında bilgi
için bk. Sancaklı, Saffet, Begavî ve Hadis Sahasındaki ÇalıĢmaları, Diyanet Ġlmi Dergi, sy. 3(1998), cilt: XXXIV, s. 79-94; Hatiboğlu, Ġbrahim, “ġerhu‟s-sünne”, DĠA, XVIII, 569-570.
108 Tîbî‟nin ġerhu Sahih-i Müslim diyerek bahsettiği eser Ġmam Nevevî‟nin Sahîh-i Müslim‟e yazmıĢ
olduğu Minhâc isimli Ģerhtir. Müslim Ģerhleri ve Minhâc için bk. Katib Çelebi, KeĢf, I, 557-558. Ayrıca bk. Çakan, Hadis Edebiyatı, 190-191.
109
ZemahĢerî‟nin (ö. 538/1144) telif etmiĢ olduğu el-Fâik fî garibi‟l-hadîs, garibu‟l-hadîs konusunda meĢhur eserlerden birsidir.
110 Rağıb el-Ġsfahânî (ö.?), Müfredatü elfâzi‟l-Kur‟an isimli eser ve özellikle vefat tarihindeki
farklılıklar için bk. Kara, Ömer, “Rağıb el-Ġsfahânî”, DĠA, XXXIV, 398-401.
111 Ġbnü‟l-Esîr‟in en-Nihâye fî garibi‟l-hadîs isimli eseri için bk. Kutluay, Ġbrahim, Ġbnü‟l-Esîr el-
Cezeri‟nin en-Nihaye fî Garibi‟l-Hadis ve‟l-Eser Adlı Eserinin Garibü‟l-Hadis Edebiyatı Ġçindeki Yeri ve Metodu, Uluslararası ġırnak ve Çevresi Sempozyumu (14-16 Mayıs 2010) International ġırnak and Its Vicinity Symposium (14-16 May 2010), 2010, s. 767-780.
112
Ġmam Ebu Abdullah Fazlullah es-Samed et-TüribiĢtî (ö. 661/1263) el-Müyesser fi ġerhi Mesabîhi‟s- sünne isimli Mesâbîh Ģerhinin müellifidir. Müellifin nisbesi Türkçe çalıĢmalarda TürbeĢtî veya TürbiĢtî Ģeklinde zikredilmiĢtir. Burada TüribiĢtî Ģeklindeki zabtın tercih edilmesinin sebebi Ġmam Süyûtî‟nin Lübbü'l-Lübâb fî târîhi'l-ensâb isimli eserinde vermiĢ olduğu bilgilerin esas alınmasıdır. Müellifin yapmıĢ olduğu tariften nisbenin okunuĢunun Ģöyle olduğu ortaya çıkmaktadır: يِتْشِبِرْوُّ تلا. Bk. Süyûtî, Lübbü'l-Lübâb fî târîhi'l-ensâb, Bağdat ts., s. 55. TüribiĢtî‟nin hayatı ve el-Müyesser hakkında kısa bilgi için bk. TüribiĢtî, el-Müyesser, Mekke 1429/2008, I, 23-28. (naĢir mukaddimesi)
113 Burada müellifin Kadı Nasıruddin ile kasdettiği Nasıruddin Abdullah b. Ömer el- Beyzâvî (ö.
685/1286) ve MeĢhur Mesâbîh Ģerhi Tuhfetü‟l-ebrâr‟dır. ġerh ve müellifi hakkında bilgi için bk. Beyzâvî, Tuhfetü‟l-ebrâr, Riyad 1432/2011, I, 12-22, 41-51. (naĢir mukaddimesi)
114 Allâme Muzhiruddin Hüseyin b. Muhammed (ö. 727/1327) ve Mesâbîh Ģerhi el-Mefâtîh fi ġerhi‟l-
Mesâbîh için bk. Kâtib Çelebi, KeĢfu‟z-zunûn, II, 1699; Muzhiruddin, el-Mefâtîh fî Ģerhi‟l-Mesâbîh, Ürdün 2012, I, 13-15 (naĢir mukaddimesi)
115 Müellifin ismini Ģu Ģekilde kaydeden Katib Çelebi vefat tarihi ve eser hakkında herhangi bir bilgi
vermemiĢtir: ġeyh Ebu Abdullah Ġsmail b. Muhammed b. Ġsmail b. Ömer el-EĢref. Ġfade için bk. Kâtib Çelebi, KeĢfu‟z-zunûn, II, 1701.
84
Görüldüğü gibi Tîbî çok sık kullandığı kaynakları ve onları hangi remizle ifade ettiğini mukaddimede belirtmiĢtir. ġerhlerde çok sık görülmeyen bu kullanım eser için oldukça dikkat çekici bir husustur.
Tîbî Ģerhin mukaddimesinde kısaca bu kaynaklardan istifade ederken takip edeceği metod hakkında da bilgi vermiĢtir. En çok önem verdiği ve itimad ettiği Nevevî‟nin Müslim Ģerhidir. Çünkü ona göre bu Ģerh en derli toplu, az ulaĢılan (kıyıda-köĢede kalmıĢ) rivayetleri en güzel Ģekilde kayıt altına alan bir Ģerhtir.116
ġerhler arasında Nevevî‟nin Ģerhine olan özel ilgisinin sebeplerini de açıklayan Tîbî herhangi bir kaynak zikredilmeyen kısımların kendi görüĢleri olduğunu da ifade etmektedir.117
ġerhte, Mesâbîh hadislerinin lafızlarında eseri istinsah eden müstensihlerden kaynaklanan bazı değiĢikler bulunduğuna dikkat çeken Tîbî bunları gerekçelerini ortaya koyarak tashih ettiğini belirtmektedir.118
Eserini el-KâĢif an hakâiki‟s-sünen Ģeklinde isimlendirdiğini belirten müellif bundan sonra hadis usûlünü mukaddime, mekasıd ve hatime Ģeklinde üçe ayırarak özetlemektedir.119
Görüldüğü gibi el-KâĢif‟in teferruatlı ve uzun bir mukaddimesi bulunmamaktadır. Müellif tafsilatlı kısmı hadis usulü ihtisarına ayırmıĢtır. Ancak bu kısa bölümde Ģerhin yazılmasının üç ana sebebi bulunduğu sonucuna varabiliriz:
-MiĢkâtü‟l-Mesâbîh‟te halledilmesi gereken müĢkiller, çözülmesi gereken problemler vardır.
-MiĢkâtü‟l-Mesâbîh‟teki rivayetlerin dil ve belağat ilminin gerektirdiği Ģekilde ele alınarak lafızların inceliklerinin ortaya konulması gerekmektedir.
- Mesâbîh nüshalarında tashih edilmesi gereken bazı problemler vardır.
Müellifin bu gerekçelere Ģerh boyunca riayet ettiği ilerleyen sayfalarda görülecektir. 116 Tîbî, el-KâĢif, II, 369. 117 Tîbî, el-KâĢif, II, 369. 118 Tîbî, el-KâĢif, II, 369. 119 Tîbî, el-KâĢif, II, 370-412.
85