Araştırmanın ana kaynağı olan beş sözlükten elde edilen tefsir verileri, aynı çağlarda telif edilen tefsirlerle mukayese edilmiştir. Çalışmada kullanılan tefsir kaynakları da yaklaşık olarak sözlük sayısıyla paraleldir. Özellikle tezin ikinci bölümünde sürekli bu kaynakları kullanmak, İslam Tarihi metodolojisi çalışmasıyla öne çıkan Humpreys’in şu sözünü hatıra getirmektedir; arşivlerin tozu düşünceleri boğar. Onun birincil kaynak kullanım tutkusunun70 sakıncalarına binaen sarf ettiği bu sözün haklılık kazanıp
kazanmadığı ikinci bölümdeki başlıklarda açığa çıkacaktır.
Çalışmamızda kullandığımız kaynakların dili, birinci bölümde Arapça ve İngilizce ağırlıklı iken; ikinci ve üçüncü bölümde sıklıkla Arapça’dır. Bunun temel sebebi, birinci bölümün sözlüklerin tarihini ele alması, diğer bölümlerin ise doğrudan Arapça sözlüklere ve tefsirlere odaklanmasıdır. Sözlüklerin tarihini incelediğimiz kısımda Batılı eserlere dayanmamız eleştiriye kapı aralayabilir. Nitekim klasik eserleri, Batılı müelliflerin eserlerini merkeze alarak incelemek araştırmacıların tenkitlerine maruz kalmıştır. Mesela Sîbeveyhi’yi Fleish, Owens, Versteegh ve Talmon’unki gibi Batılı eserler çerçevesinde
69 Porta - Keating, Sosyal Bilimlerde Yaklaşımlar ve Metodolojiler, 44.
70 R. Stephen Humpreys, İslam Tarihi Metodolojisi, trc. Murtaza Bedir - Fuat Aydın (İstanbul: Litera
anlayıp yorumlamak itaatkâr ve taklitçi bir tutum olarak değerlendirilmiştir.71 Fakat biz bu
eleştiriyi haklı görmüyoruz ve sözlüklerle ilgili eleştirel yorumları görmezden gelmenin ilmi bir tutum olmadığına inanarak akademik çalışmalarda bunlara yer verilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Yoksa İngilizce literatürü yoğun kullanmanın, Alatas’ın, sosyal bilimlerdeki fikirlerin pazarlanıp yayıldığı bir bağımlılık olarak tanımladığı akademik emperyalizmle72 ilişkili olduğunu düşünmüyoruz.
Tezde temel kaynak olarak kullandığımız eserleri kısaca tanıtarak devam edelim. Arapça sözlük yazımı ve tarihi hakkında yazılan pek çok kaynağın başucu eserlerinden Hüseyin Nassâr’ın, el-Mu‘cemül’l-‘Arabî (1956) adlı kitabıdır. Bizim de tezde sıklıkla müracaat ettiğimiz bu eser 1956 yılında yayınlanmıştır. Bu eserin kendinden sonraki çalışmaları etkilediği ve aşılamadığı ifade edilmiştir. Baalbaki’ye göre o, mübevveb sözlük türünde ezdad ve deyimler gibi bazı alanları ihmal etmesi hasebiyle eleştiriye açıktır.73
Bütün sözlük isimlerini, müelliflerini bir arada görebileceğimiz eser, Ahmet Şarkavî’nin Mu‘cemü’l-me‘acîm’idir. Bu eser sayesinde Arapça sözlükler hakkında özet bilgi edinmek mümkündür. 19. ve 20. yüzyılda yaşayan oryantalistlerin Arapça sözlükler alanında çalışmalar yaptığı bilinmektedir. Özellikle Arapça sözlüklerin neşredilmesi bu çalışmaların başlıcalarındandır.74
Hatib’in el-Mu‘cemü’l-‘Arabî beyne’l-mâzi ve’l-hâzır, (Mektebetü Lübnan nâşirûn, 1994, Beyrut.) adlı çalışması Arapça sözlük tarihine katkı sağlayan eserlerdendir.
Haywood’un, Arabic Lexicography it’s History and it’s Place in the General History of Lexicography, (Leiden, Brill, 1960) adlı kitabı sözlükbilim literatüründe çalışan araştırmacıların sıklıkla müracaat ettiği eserlerdendir. Hamzâvî, Arap yahut acem müelliflere ait bütün eserleri değerlendirdiği çalışması el-Mu‘cemül’l-‘Arabî İşkâlât ve Mukârebât’ta Haywood’un kitabını, Abdullah Derviş’in eserinin İngilizceye tercümesi gibi görmektedir.75
Sözlükbilim alanında en kapsamlı yazıların yer aldığı Baalbaki’nin hazırladığı The Arabic Lexicographical Tradition: From the 2nd/8th to the 12th/18th Century (Handbook 71 Sadık Türker, “Erken Klasik Arap Dilbilgisel Düşüncesinde (Ekadd) Kıyâs ve Temelleri”, Kutadgubilig:
Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi 11 (Mart 2007): 142.
72 Syed Farid Alatas, Sosyal Bilimlerde Alternatif Söylemler, trc. Adem Bölükbaşı (İstanbul: Matbu
Yayınları, 2016), 54.
73 Baalbaki, The Arabic Lexicographical Tradition, vii.
74 İkbal, Mu‘cemü’l-me‘acîm (Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî,1993), ب–د .
75 Muhammed Reşâd Hamzâvî, el-Mu‘cemül’l-‘Arabî işkâlât ve mukârebât (Tunus: Beytü’l-Hikme, 1991),
of Oriental Studies, Leiden: Brill, 2014) adlı eser büyük emek mahsülüdür. Bu eser üzerine yazılan pek çok kitap tanıtım ve değerlendirmeden biri Orhan Elmaz’a76 aittir. Shah77 ve
Larsen’in78 değerlendirme yazıları, eseri çeşitli açılardan tetkik etmiştir. Baalbaki’nin bu
kitabının, akademik Arapça sözlükçülük çalışmaları için vazgeçilmez bir yardımcı ve kesin bir referans kaynağı olacağını ifade eden Shah’ın eser hakkındaki değerlendirmeleri müspettir. Baalbaki Arap sözlükçülüğündeki yabancı etkiler meselesine itibar etmediği için diğer epistemik geleneklerle ilgilenmemiştir.79
Ramazan Abdüttevvâb, Füsûl fî fıkhı’l-‘Arabiyye adlı eserinin bir bölümü sözlüklerle alakalı genel malumat edinmek için yararlıdır.
Muhammed Hüseyin Al-i Yâsin, Dirâsât luġaviyye ‘inde’l-‘Arab ilâ nihâyeti’l- karni’s-sâlis, adlı çalışmasında ilk üç asrın Arapça dil birikimini incelemektedir.
Abdülgaffâr Hâmit Hilâl’in hazırladığı Menâhicü’l-bahs fî ilmi’l-lisâniyyât ve ilmi’l-Mu‘cem: ed-Dilâle fî’l-luġa ve’l-mu‘cem adlı üç ciltlik eserde müelliflere dair özet bilgiler verilip sözlüklerin yöntemi, kaynakları ve etkilendikleri isimler anlatılmıştır.
Haywood’un sözlükbilim tarihinin ana kaynaklarından saydığı Zübeydî’nin Tabâkâtü’n-nahviyyîn ve’l-luġaviyyîn adlı eseri80 bizim de ilgimizi çekmiştir.
Rafael Talmon’un Arabic Grammar in it’s Formative Age adlı kitabında Halîl b. Ahmed ile ilgili en kapsamlı ve en analitik çalışmayı yaptığını iddia etmek abartılı bir söylem olmayacaktır.81
Marat M. Yavrumyan’ın “Current Bibliography (Digitized) on the Arabic Literature and Linguistics, Arabic Linguistic Tradition, Semitic Linguistics, General Linguistics,
76 Elmaz, Orhan, “Ramzi Baalbaki: The Arabic Lexicographical Tradition: From the 2nd/8th to the 12th/18th
Century. (Handbook of Oriental Studies.)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79/1 (2016): 175-176.
77 Mustafa Shah, “Ramzi Baalbaki: The Arabic Lexicographical Tradition: From the 2nd/8th to the 12th/18th
Century”, Journal of Semitic Studies,62/1 (Bahar 2017): 276-280.
78 David Larsen, “The Arabic Lexicographical Tradition by Ramzi Baalbaki”, Journal of Near Eastern
Studies, 75/1 (2016): 192-194.
79 Larsen, “The Arabic Lexicographical Tradition by Ramzi Baalbaki”, 192-194. 80 Haywood, Arabic Lexicography, 11.
81 Rafael Talmon, Arabic Grammar in it’s Formative Age: Kitab al-‘Ayn and It’s Attribution to Halîl b.
Historiography of Linguistics, Arabic Lexicograpy, Islamic Studies, Miscellaneous” künyeli yazısı, alanla alakalı kaynakları zikretmektedir.82
Muhammed Reşad Hamzâvî’nin el-Mu‘cemiyye adlı eseri, sözlükçülükle ilgili teknik düzeyde bilgiler verir.83
İsmail Durmuş tarafından kaleme alınan “sözlük” maddesi (TDV DİA, 2009, 37: 398-401) Türkçe literatürdeki en düzenli ve kapsamlı metinlerden ilki sayılabilir.
Türkçe makaleler arasında ilk olarak Cemal Muhtar’ın “İslam’da Sözlük Çalışmaları”, (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 1983) dikkat çekmektedir. Ardından Ahmet Aslan’ın “Arap Dilinde Sözlük Çalışmaları” (Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1997, s. 348-357) adlı makalesi gelir. Bu çalışmaları takip eden Ali Cüneyt Eren’in sözlüklerin tanıtımına ve kullanımına yönelik makaleleri vardır (“Arapça Sözlüklerin Tanıtımı”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 9:1 2009).
İsmail Güler’in editörlüğünde hazırlanan İslam Medeniyetinde Dil İlimleri adlı kitabın “Arap Sözlük Bilimi ve Sözlük Çalışmaları” başlıklı kısmı Soner Gündüzöz tarafından kaleme alınmıştır (İstanbul: İSAM Yayınları, 2015). Türkçedeki en derli toplu çalışmalardan biri olan bu kitapta bilgilendirme amacı güdüldüğü, formatif bir uslubun benimsendiği ve tartışmalı konulara pek değinilmediği görülmüştür.
Tefsir - sözlük ilişkisine değinen eserler, Arapça sözlük tarihi çalışmalarına nispetle oldukça sınırlıdır. Bunların arasında ilki Almanyada yapılan bir doktora tezidir. Mohammad Nouman Khan’ın Kitâbü’l-ʿAyn’daki tefsir malzemesini incelediği doktora çalışması, Die exegetischen Teile des Kitâb al-Ayn Zur altesten philologischen Koranexegese adıyla yayınlanmıştır (Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1994).84 Bu eserin 84 sayfalık kısmında sözlükteki malzemenin tasnifi yapılmıştır. Bu ilk kısım Almancadır. Halîl’in değindiği 612 ayetin ele alındığı kitabın ikinci kısmından daha fazla yararlandık.
82 Academia.edu. “Current Bibliography Digitized on the Arabic Literature and Linguistics Arabic Linguistic
Tradition Semitic Linguistics General Linguistics Historiography of Linguistics Arabic Lexicograpy Islamic Studies Miscellaneous” (Erişim: 25 Şubat 2019).
83 Muhammed Reşâd Hamzâvî, el-Mu‘cemiyye (Tunus: Merkezü’n-neşri’l-camiî, 2004).
84 Mohammad Nouman Khan, Die exegetischen Teile des Kitâb al-Ayn Zur altesten philologischen
Tefsir - sözlük ilişkisini ele alan Türkçe çalışmalar arasında İbrahim H. Karslı’nın “Kur’ân Tefsiri Açısından İlk Arap Lügati Kitâbü’l-ʿAyn’ın Değerlendirilmesi”85 ve
Necmettin Turgay’ın “Halîl b. Ahmed ve Garîbü’l-Kur’ân” (Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13 (2), 55-79) zikredilebilir.
Mâhir Câsim Hasan el-Umerî’nin, el-Ezherî Müfessiran fî Kitâbihî Tehẕîbi’l-Luġa isimli yüksek lisans tezi, akabinde kitap olarak neşredilmiştir. Bu eserde, Ezherî’nin dilci kimliğinden önce tefsirciliğinin baskın olduğu iddia edilmekte ve onun saklı kalan tefsir mirasını ortaya koymak hedeflenmektedir.86
İbn Abdillah el-El-Vâsînî’nin “Cuhûdu Ebî Mansûr el-Ezherî fi’t-Tefsîr fî Mu‘cemihî Tehẕîbi’l-Luġa” adlı doktora tezi, (Câmiatu Ebî Bekr Belkâyid, Cezayir, 2013) ise sözlükçünün tefsir yöntemini incelemektedir.
Sâmiye Ali Hasan e-Tâhir tarafından hazırlanan et-Tevzîf el-Luġavî ‘inde’s-Sûfiyye isimli yüksek lisans çalışmasında 144 kelimenin dilcilere ve sufilere göre anlamları tablolar halinde verilmiştir. Burada lafızların anlam değişiklikleri sözlükler üzerinden incelenmiş ancak genellikle İbn Manzûr’a referansta bulunulmuştur.87
Andrew Rippin’in 1988 yılında dile getirdiği, özelikle Kur’ân’la alakalı Arapça leksikoloji ve leksikografi çalışmalarının ilerleyen yıllarda cazip ve popüler hale geleceği iddiasının88, 2019 yılına kadar bu sahada oluşan neşriyata bakıldığında haklı çıktığı
söylenebilir.
85 Karslı, “Kur’ân Tefsiri Açısından İlk Arap Lügati Kitâbü’l-ʿAyn’ın Değerlendirilmesi”.
86 Mâhir Câsim Hasan el-Umerî, el-Ezherî müfessiran fî kitâbihî Tehẕîbi’l-luġa (Bağdat: Divânü’l-Vakfi’s-
Sünnî, 2012), 13.
87 Sâmiye Ali Hasan e-Tâhir, et-Tevzîf el-Luġavî ‘inde’s-Sûfiyye (Yüksek Lisans Tezi, Ümmü Dermân el-
İslâmiyye Üniversitesi, 2007).
88 Andrew Rippin, “Lexicographical Texts and the Qur’an”, Approaches to the History of the Interpretation
BİRİNCİ BÖLÜM: ARAPÇA SÖZLÜKBİLİMİN DOĞUŞU VE İLK
SÖZLÜKLER
Bu başlık altında sırasıyla sözlük kavramından, dünya sözlük mirasından, İslam bilim tarihinde sözlüklerin doğuşunu hazırlayan sâiklerden bahsedeceğiz. Akabinde sözlüklerin tarihi gelişimi, sözlüklerin kaynakları, sözlüklerin istişhâdları, Arapça sözlük ekollerini inceleyeceğiz. Sözlüklerin tarihi arka planına dair bu alt yapıdan sonra konunun sınırlarını biraz daraltarak çalışmamızda esas aldığımız sözlüklerle ilgili bilgileri sunacağız. Bunlar Kitâbü’l-ʿAyn, Tehẕîbü’l-luġa, Mücmelü’l-luġa, Muʿcemü meḳāyîsi’l- luġa ve eṣ-Ṣıḥâḥ’tır. Ardından sözlüklere yöneltilen eleştirilere ve sözlükler üzerine yapılan çalışmalara değineceğiz.
Dil, günlük hayatı idame ettirmekten başlayarak üst düzey fikrî soruşturmalara varıncaya kadar insanın önemli ihtiyaçlarını karşılayan temel araçlardan biri olagelmiştir. Bu üst düzey fikrî soruşturmalar, Kur’ân incelemeleriyle irtibatlandırıldığında dilin kazandığı önem artmaktadır. Çünkü dil, bu incelemelerde kaynak vazifesi görmesi bakımından kutsal metinlerin anlamlarını yönlendirmeyi de üstlenmiş olmaktadır. Diğer pek çok metinde olduğu gibi Kur’ân’ın tefsirinde de dil önemli unsurdur.
Tayyâr, tâbiîn ve tebe-i tâbiînin sahabeden gelen nakilleri almakla yetinmesi durumunda tefsir ilminde içtihadın duracağından bahsetmiştir.89 Esasında onun bu sözüyle nakil malzemesinin karşısına konumlandırdığı kaynak, dildir. Dilin rivayete nazaran daha makbul ve güvenilir bir veri addedildiğini ima eden bu yargılar her zaman kabul görmez. Çünkü dilin esneklik problemi vardır. Dil, yapısı itibariyle anlam bakımından esnekliklere imkân tanırken bu esnekliğin kimi zaman makbul bulunmayıp zayıflık alameti görüldüğü ifade edilmiştir.90
Arapçanın birçok ihtilafın kaynağı oluşunda, lafızlara yüklenen anlam zenginliği ve cümle terkiplerindeki çeşitlilik etkili olmuştur. Hatta temelde sosyal, ekonomik ve etnik
89 Tayyâr, et-Tefsîrü’l-luġavî, 157.
kökenleri olan siyasî ihtilafların Arapçayı bir kamuflaj olarak kullandığı iddia edilmiştir. Câbirî’ye göre Arapçanın farklı yorumlara boyun eğen yapısı nedeniyle dînî naslar dayanak ve kamuflaj işlevi görmüştür.91
Tayyâr dilin, râfizî, bâtınî, sûfî ve felsefecilerden Kur’ân’ı keyfî tefsir etmeye yönelenlerin önünde önemli bir bariyer olduğuna dikkat çekmektedir.92 Öyleyse dilin
kaynaklığının yanı sıra muhafızlık rolünden de bahsedilebilir. İşte dilin muhafız yönünü besleyen en temel kaynaklardan biri, kelimelerin anlamını kayıt altına alan sözlüklerdir. Sözlükler, kelimelere takdir edilen anlamı sabitleyerek bu işi yürütürler.