Kurtarıcılar

Bu baĢlık altında verdiğimiz motiflerin en önemli özelliği, hikâye esnasında aniden ortaya çıkıp hikâyenin kurgusunda esaslı temellendirmelerinin olmamasıdır. Yani kahramanın baĢına sıkıntılar geldiğinde, onu mantığa uygun sebeplerle kurtarmanın mümkün olmadığı yerlerde ortaya bu motifler çıkar. Pek çok halk anlatısında yardımcı hayvanlar, yardımcı pir, yardımcı nesneler bir bakıma kurtarıcılık rollerini üstlenirler. Fakat bu yardımcılar genelikle hikâye boyunca kahramanın yanında bulunup, kimi zaman onu yönlendiren kimi zaman da bizzat kendileri kahramanı koruyan yardımcılardır. Bu yardımcı motiflerde süreklilik önemlidir. Ancak bizim, kurtarıcılar baĢlığı altında verdiğimiz motifler metin boyunca bir kere ortaya çıkarlar. Çıktıkları durumda da kahraman ölümle yaĢam arasındaki ince çizgidedir. Kurtarıcılar onu bu çizgiden alıp o anlık için feraha kavuĢtururlar. Hikâye kurgularında bitirici kurtarma iĢlevini yüklenmeyen, fakat

olayların devamı için kahramanın kurtarılması gerektiği yerde ortaya çıkan bu motifler, adeta hikâyedeki tıkanmaları giderici görevindedir.

1.2.3.1. Gizemli Kurtarıcı

Altıncı hikâyede suç iĢleyip iĢlemediğinin anlaĢılması için denize doğru kurulan adalet terazisinin kefesine konan hikâye kahramanı, akĢam olup herkes gittiğinde ölüme yüz tutup kelime-i Ģahadet getirir. Bu esnada denizden biri yükselip onu kurtarır:

Kelime-i şehādet didüm, yüz ölüme ŧutup ŧururam. Nā-gāh gördüm, deñiz ĥareket itdi, bir şaħś baş ķaldurdı, Ǿaceb-śūret, başı ķaya ber- ā-beri oldı, henüz göbegi śudayıdı. Ol kişi el uzatdı, beni terāzū ayasınuñ üstinden ķapdı, Ǿaķlum zāyil oldı. Gendüzüme geldükde gördüm, diriyimişin. (6.H/132–133)

Kahraman uyandığında kendisini bir gemi içinde bulur. Gemide bir kız görür ve o kıza âĢık olur. Hikâye bu Ģekilde devam eder. Kahramanı kurtaran gizemli kurtarıcı, bundan önce hikâyede olmadığı gibi bundan sonra da yoktur. Bunun yanında mahiyeti hakkında da herhangi bir Ģey söylenmez. Fakat hikâyenin devamı için üstlendiği rol oldukça önemlidir. Kahraman, kurtarıcı ortaya çıkmadan evvel ölümü beklerken onun sayesinde hem ölümden kurtulur hem de âĢık olacağı kızla karĢılaĢır. Bu kız aslında onu feraha götürecek bir diğer yardımcıdır. Bu karĢılaĢmadan sonra yollarına beraber devam ederler.

1.2.3.2. Yunus Balığı

Sekizinci hikâyede Zeynülasnam cinlerin meliki tarafından haksız yere denizin ortasına bırakılır. Denizde batıp çıkarken onu aniden bir yunus balığı kurtarır. Yunus balığının iĢi denizde batanları kurtarmakmıĢ.132

Bu motif Ģu ifadelerle geçmektedir:

Ammā Zeynü’l-Aśnām, ol bį-günāh, deñize düşdiginde batdı çıķdı. Ol ĥālde Yūnus peygāmber balıġınuñ neslinden bir balıķ ĥāżırımış.

132

Bularuñ işi deñizde ġarķ olan adamı ķurtarmaġımış. Zeynü’l-Aśnām’ı arķasın alur çıķarur, arķuncaķ sāĥilde ķum üstinde bıraġur. (8.H/178)

Görüldüğü üzere hikâyenin kahramanı olan Zeynülasnam çok zor durumdadır. Yunus balığının aniden ortaya çıkıp Zeynülasnam‟a yardım etmesi hem Zeynülasnam‟ı düĢtüğü zor durumdan kurtarmaya hem de ona daha sonra yardım edecek kiĢiyle tanıĢmasına vesile olur. Bu kiĢi Zeynülasnam‟a yardım eder ve onun feraha kavuĢmasını sağlar. Bu hikâyede de kurtarıcı daha önce herhangi bir Ģekilde geçmemesine rağmen hikâyenin kurgusunda önemli bir rol üstlenmiĢtir.

Yunus balığı Battalname‟de de kurtarıcı bir rol üstlenip olağanüstü bir Ģekilde Battal‟la konuĢur ve onu sırtına alıp deryayı geçirir.133

Bacı Bacı, Can Bacı masalında suya atılan kızı balık yutar ve onun ölmemesini sağlar.134

Kurtarıcılar baĢlığı altında verdiğimiz motiflerin bir benzeri de Ferec‟in ikinci cildindeki yirmi yedinci hikâyede geçmektedir. Kurtarıcının bu hikâyedeki ismi Mürg-i Ġshak Nebi‟dir. Bu motif hikâyede Ģu Ģekilde geçmektedir:

Nā-gāh ol esnāda gördüm deňiz yüzinden bir kuş geldi ki anuň gibi gördügüm yok. Gözleri kızıl, kanadları saru, endāmı yeşil, incikleri degirmi, karnı muhattat kızıl ve ak ve saru ve bu kuş bu sıfatıla geldi, üstüme kondı ve minkārını aġzuma sokdı, su dökdi, hezār bār şekerden tatlu ve müşkden kokulu ve kardan sovuk. Andan söze geldi, fasįh dil ile eyitdi:’İy medenį, göňlüni hoş tut ki Hak ta’ālā kendü rahmetile yarlıġadı ve seni ‘ibret-i halk eyledi. Senden ser- güzeşt işideler, anuňla ögütleneler, ‘ibret tutalar. Sen üşenmegil, uġraduġuna kıssaňı söylegil.’didi. Ben eyitdüm:’İy mübeşşir, hayr ne kişisin?’didüm. eyitdi: ‘Baňa mürġ-i İshak Nebį dirler. Hak ta’ālā beni bu deryāya müvekkel idüp durur. Güm-rāhlara yol gösterürem, ġarįkları halās iderem.’didi. Andan eyitdi:’Ġam yime Taňrı ta’ālā saňa ferec ve mahrec virür. Taňrı’ya tevekkül eyle, ol eyülerüň emegin zāyi’ eylemez.’didi. Andan baňa yol gösterdi…(2.C., 27.H/126-127)

133 _{Köksal, Battalnamelerde Tip ve Motif Yapısı, s.175.} 134

Görüldüğü üzere kahramanların sıkıntılarını gidermede ortaya çıkan kurtarıcı motifler, halk anlatılarındaki kahramana yardım eden yardımcı pir, yardımcı hayvan ya da olağanüstü güçler gibi anlatı boyunca süreklilik arz eden motiflerden farklıdır. Ġkisi Ferec‟in birinci cildinde olmak üzere üç örneğini gösterdiğimiz kurtarıcaların ortak özelliği, üç motifin de olağanüstü bir mahiyeti olmasıdır. Gizemli kurtarıcı, Yunus peygamber balığı ve Ġshak Nebi kuĢu olağanüstü niteliklere sahiptir. Bu üç motif de hikâyede yalnızca bir kere ortaya çıkar. Kurtarma iĢlevinden önce ya da sonra herhangi bir Ģekilde kendilerinden söz edilmez. Bu bakımdan yardımcı pir, yardımcı hayvanlar, büyülü güçler gibi, anlatılarda kahramanın yanında sürekli bulunan yardımcılardan ya da kurtarıcalardan farklıdırlar. Gizemli kurtarıcı ve Yunus peygamber balığı kahramana denizde yardımcı olurken Ġshak Nebi kuĢu karada yardımcı olur. Ama o da deniz üzerinden gelir ve görevlerinden birinin denizde batanları kurtarmak olduğunu söyler. Yani üç motif de suda zor duruma düĢenleri kurtarmak üzere anlatıda yer alırlar.